O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI “INTELLEKTUAL TIZIMLAR VA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI” FAKULTETI “KOMPYUTER ILMLARI VA DASTURLASH TEXNOLOGIYALARI”YO`NALISHI 202-GURUH LABARATORIYA ISHI 2 Mavzu: Relyatsion model. SAMARQAND-2024 Relyatsion model (Relational Model) — bu ma'lumotlar bazalarini tuzish va boshqarish uchun foydalaniladigan matematik yondashuv. Ushbu modelda ma'lumotlar bir-biriga bog'langan jadval (yoki munosabat) shaklida tashkil

qilinadi. Relyatsion model 1970-yilda E.F. Codd tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, hozirgi zamonaviy ma'lumotlar bazasi tizimlarining asosi hisoblanadi. Relyatsion modelning asosiy tushunchalari 1. Jadval (Relation): Ma'lumotlar bazasining asosiy elementi. Bu bir xil turdagi ma'lumotlarni saqlash uchun mo'ljallangan qatorlar va ustunlar majmui. o Jadvalning har bir ustuni atribut deb ataladi. o Har bir qator esa tuple (yozuv) deb ataladi. 2. Atributlar (Attributes): Jadval ustunlari bo'lib, ma'lumotlarning turini belgilaydi. Har bir atribut ma'lumot turi (masalan, string, integer) bilan bog'liq. 3. Domen (Domain): Ma'lumotlar uchun ruxsat etilgan qiymatlar to'plami. Masalan, "Yosh" atributi uchun domen musbat butun sonlar bo'lishi mumkin. 4. Asosiy kalit (Primary Key): Jadvaldagi har bir qatorni noyob aniqlash uchun ishlatiladigan atribut yoki atributlar to'plami. o Masalan, "Talaba_ID" atributi talaba jadvali uchun asosiy kalit bo'lishi mumkin. 5. Chet kalit (Foreign Key): Bir jadvaldagi ma'lumotlarni boshqa jadval bilan bog'lash uchun ishlatiladigan atribut. o Masalan, "Talaba_ID" jadvalidan "Fan_ID" jadvaliga murojaat qiluvchi chet kalit. 6. Munozara qoidalari: Relyatsion modelda ma'lumotlar bir xil tuzilma va qoidalarga muvofiq tashkil etiladi: o Jadvaldagi qatorlarning tartibi muhim emas. o Har bir qator o'ziga xos bo'lishi kerak (takrorlanmaslik qoidasi). o Atributlarning tartibi muhim emas. Gipermarket mavzusi bo’yicha relyatsion model quyidagicha:

Bu modelni har bir jadvalini tahlil qilib chiqamiz: 1. Bizning asosiy jadvalimiz bu Gipermarket: Bu jadvalda 6 ta ustun bor ular: ID, Nomi, Manzili, ishchi_soni, Call_markaz, Rahbar.

2. 2-chi jadvalimiz Mijoz u gipermarket bilan 1:N bog’langan Mijoz jadvalida 5 ta ustun bor ular: Mijoz_ID, Ismi, Manzili, Tel_raqami, tugilgan_sanasi. 3. 3-chi jadvalimiz Xodim u gipermarket bilan 1:N bog’langan: Xodim jadvalida 5 ta ustun bor ular ID, F.I.SH, Maoshi, Ish_turi, Ishga_kirgan_sanasi. Pastdagi ikkita ustun esa gipermarket bilan bog’langanligini ko’rsatadi.

4. 4-chi jadval bu Rahbar u gipermarket bilan 1:1 bog’lanadi Rahbar jadvalida 5 ta ustun bor ular: ID, F.I.SH, Manzili, Tugilgan_sanasi, Maoshi 5. 5-chi jadval bu Dastavka gipermarket bilan 1:N bog’lanadi Dastavka jadvalida 5 ta ustun bor ular: Kuryer_ID, FISH, Dastavkalar_soni, Dastavka_nomi, Manzili 6. 6-chi jadval bu kategoriya u gipermarket bilan 1:N bog’langan Kategoriyada 5 ta ustun bor ular: Oziq_ovqat, Kiyim_kechak, Shirinlik, Ichmlik