1. Sharqiy Yevropa mamlakatlari Reja: 1.1. Sharqiy Yevropa mamlakatlarining geografik o rni. ʻ Tabiiy sharoiti va resurslari. 1.2. Xo jaligi, ʻ aholisi, transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari. 1.3. Sharqiy Yevropa davlatlariga iqtisodiy geografik tavsif. Tayanch tushunchalar: iqtisodiyot, sanoat, savdo munosabatlari, fan-texnika, xalqaro integratsiya. 33 - jadval Sharqiy Yevropa davlatlari № Davlat nomi Maydoni (ming km.kv) Aholisi (mln. kishi) Yalpi ichki mahsulot Aholi jon boshiga YaIM Pul birligi 1 Ukraina 603,7 43,5 200 2452 grivna 2 Polsha 312,7 38,4 674 15550 zlotiy 3 Ruminiya 238,4 19,4 284 11590 ley 4 Belorussiya 207,6 9,5 68,2 6418 rubl 5 Bolgariya 111 6,9 80,27 8294 lev 6 Vengriya 93,03 9,6 182 15487 forint 7 Avstriya 83,9 9,0 477 45091 shilling 8 Chexiya 78,9 10,7 282 19609 krona 9 Slovakiya 49,035 5,5 115 17923 krona 10 Moldova 33,8 3,6 13,7 3695 len Boltiqbo yi ʻ davlatlari 1 Estoniya 45,1 1,3 36,26 21421 krona 2 Latviya 64,6 1,8 38,87 16406 lat 3 Litva 65,3 2,6 65,5 18072 lit Manba: “ Worldometers” tashkiloti ma’lumotlari, 2023. 16.1. Sharqiy Yevropa mamlakatlarining geografik o rni. ʻ Tabiiy sharoiti va resurslari Sharqiy Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy geografik o rni. Tabiiy sharoiti va resurslari. Bu davlatlar qatoriga ʻ Sharqiy Yevropadagi 9 ta mamlakat kiradi. Bu mamlakatlarning umumiy maydoni 1 mln 178 ming km.kv. bo lib, aholisi 153,9 mln kishi ʻ (2020). Bu mamlakatlarning iqtisodiy geografik o rni ularning bir-biriga ʻ qo shni joylashganligi va hududning yaqinligi ayniqsa xarakterlidir. ʻ Bulardan 3

tasi Polsha, Ruminiya, Bolgariya dunyo okeaniga tutashgan. 6 tasi Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ukraina, Belorussiya, Moldova esa quruqlikdadir. Ularning bunday geografik o rni iqtisodiy hamkorlikniʻ rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Bu davlatlar ichida yangi tashkil etilgan davlatlar ham bor. Bularga Chexiya, Slovakiya, Ukraina, Belorussiya, Moldova kiradi. Bu davlatlar sotsializmning parchalanishidan keyin Chexoslavakiya va sobiq Ittifoqning haqiqiy ma’muriy - hududiy bo linishidan tashkil topdi. ʻ Aholisi . Sharqiy Yevropa mamlakatlarida aholi ko payishining ʻ birinchi tipi ustun turadi. Buning ustiga 60-yillardan boshlab bu mamlakatda tabiiy o sish ʻ asta sekin pasayib boryapti. Bundan tashqari 2- jahon urushi ham bu davlatlarning aholi sonida juda katta zarar qilgan. Bular millionlab aholisini yo qotgan. Mehnat resurslari yetishmaslik ʻ ayniqsa Chexiyada sezilarli darajada kuzatilmoqda. Bu mamlakatlar 2- jahon urushiga qadar agrar industrial davlatlar qatoriga kiradi. G arbiy ʻ Yevropa mamlakatlaridan ancha orqada qolib ketgan edi. 2-Jahon urushi davrida nemis fashistlar okkupatsiyasi bu mamlakatlarning xo jalik ʻ taraqqiyotiga juda katta zarar yetkazdi. Urushdan keyin bu mamlakatlar sotsializm yo liga o tib UIYOQga a’zo bo ldilar va xalq xo jaligi ʻ ʻ ʻ ʻ iqtisodiy integratsiyasi ancha rivojlandi. Bu davrda sanoat yaxshi rivojlandi va bu tarmoq xalq xo jaligining yetakchi tarmog’iga aylandi. ʻ Sanoati . Sharqiy Yevropa mamlakatlari foydali qazilmalarga boy. Rangdor metallar, kimyo sanoati xom ashyosi zaxiralari, toshko mirga ʻ miqdor jihatdan yaxshi taminlangan. Qo ng ir ko mir osh tuzi, polimetal ʻ ʻ ʻ rudalari, qurilish materiallari xom ashyosi zaxiralari ham katta. Biroq ularda neft va gaz hamda temir rudasining resurslari bilan yaxshi taominlanmagan. Sharqiy Yevropa platformasi Karpat tog lari Markaziy ʻ Yevropaning qadimgi tog lari tutashgan yerda joylashgan. Hududlarda ʻ geologlar xususiyatlari ko pdan-ko p foydali qazilmalarning ʻ ʻ to planishiga sabab bo lgan. ʻ ʻ Qora metallurgiya o z koksi bilan ta’minlangan. Lekin temir ʻ rudasining ko p qismi chetdan keltiriladi. Bu mamlakatlarda qadimdan ʻ yirik metallurgiya bazalari tarkib topgan. Metallurgiya bazalari toshko mir konlariga tayanib ishlaydi. Unda to liq siklli korxonalar ʻ ʻ ko pchilikni ʻ tashkil etadi. Ayrim mamlakatlarning metallurgiya bazasida temir-tersak eritish zavodlari ko p. Ular yiliga 4-7 tonna po lat eritadi. ʻ ʻ Rangdor metallurgiya kombinatlari ko proq ʻ xomashyo va elektr energiya

ishlab chiqaradigan hududlarda rivojlangan. Rangdor metallurgiya Vengriya, Bolgariya, Albaniya, qisman Ruminiyada rivojlangan. Qishloq xo jaligi qulay tabiiy sharoitga ega. Yer yuzasining asosiyʻ qismi pasttekisliklardan iborat. Chexiya, Ruminiya, Bolgariyada sertepa qirlar, tog lar bor. Pasttekisliklarning ko pligi va yerlarning qadimdan ʻ ʻ o zlashtirilganligi, haydaladigan yerlarning unumdorligi qishloq ʻ xo jaligining rivojlanishiga qulay sharoit yaratadi. ʻ Agroiqlim sharoiti mo tadil mintaqaning barcha ekinlarini ʻ yetishtirishga imkon beradi. Ular intensiv qishloq xo jaligiga ega. ʻ Dehqonchilikdan asosan bug doy, kartoshka, javdar, makkajo xori, qand ʻ ʻ lavlagi yetishtiriladi. Polsha, Bolgariya va Ruminiyada bog dorchilik ʻ rivojlangan. Olma, olxo ri ko p ekiladi. ʻ ʻ Chorvachilik asosan 2 tarmoq: qoramolchilik va cho chqachilik ʻ rivojlangan. Vengriyada parrandachilik, Polshada parrandachilik, Ruminiya yaylovlarida qo ylar boqish yaxshi rivojlangan. ʻ Iqtisodiy geografik tafovutlari va tashqi iqtisodiy aloqalari. Sharqiy Yevropa mamlakatlari ichida Polsha, Chexiya, Bolgariya, Ruminiya, Vengriya yuksak rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Sotsializm tuzumi yemirilgach, yangi tashkil etilgan mustaqil davlatlar iqtisodiy rivojlanish bo yicha boshqa davlatlardan ancha orqada qolib ʻ ketmoqda. Ular eksportda tayyor mahsulotlar, ayniqsa mashinalar, oziq- ovqat mahsulotlari, transport mahsulotlari va sanoatning keng iste omol ʼ mollari hissasi ortmoqda. Importida suyuq yoqilg i, xom ashyo va yarim ʻ fabrikantlar hissasi oshmoqda. Belorussiya Respublikasi

Maydoni: 207,6 ming km 2 . Aholisi: 9,5 mln (2022). Rasmiy tillari: belorus, rus tillari. Aholisining diniy tarkibi: pravoslavlar - 80 %, katoliklar, protestantlar - 20 %. Davlat tuzumi: respublika. Pul birligi: belorus rubli. Belorus respublikasi 1991 yil 25 avgust kuni mustaqillikka erishdi va 2000 yilda Rossiya bilan ittifoqqa kirdi. Belarus Respublikasi - Sharqiy Yevropada joylashgan davlat. Davlatni prezident boshqaradi. MDH a’zosi. Aholisining etnik tarkibi: beloruslar - 81,2 %, ruslar- 11,4 %, polyaklar- 3,9 %, ukrainlar - 2,4 %. Yirik shaharlari: Gomel (506 ming kishi), Vitebsk (400 ming kishi), Mogilev (380 ming kishi), Grodno (300 ming kishi), Brest (280 ming kishi), Bobruysk (230 ming kishi), Borisov (130 ming kishi). Aholi zichligi har 1 kv.km. yerga 128 kishidan to g ri keladi.ʻ ʻ Aholining yillik o sishi ʻ esa 0,32 % ga teng. Tug ilish ʻ har ming kishiga 9, o lim darajasi esa 13 kishini tashkil etadi va o rtacha umr ko rish ʻ ʻ ʻ erkaklarda 64 yosh, ayollarda 78 yoshga teng. Tabiati . Belorussiya Sharqiy Yevropa tekishgining g arbiy ʻ qismini egallagan. U yer bir qancha tepaliklar va pasttekisliklardan iborat. Mamlakatning g arbiy qismida Polese botqoqlangan pasttekisligi ʻ joylashgan. Belorussiya hududida 10 mingdan ko proq ko l mavjud ʻ ʻ bo lib, ulardan 4 mingga yaqini muzliklardan hosil bo lgan. ʻ ʻ Iqlimi: mo tadil kontinental. G arbdan, ya’ni Atlantikadan ʻ ʻ mamlakatga ko pincha iliq va nam havo oqimi kelib turadi. O rmonlar ʻ ʻ davlat hududining 36 foizini egallagan. G arbiy qismda qadimiy ʻ o rmonlar saqlanib qolgan. Belorus, Naliboqs, Grodnens va Rujans zich ʻ o rmonlari bunga misol bo la oladi. Mamlakatning 12 % hududini ʻ ʻ botqoqliklar qoplagan. Xo jaligi ʻ . Davlat iqtisodiyoti Rossiyaniki bilan chambarchas bog liq. Mamlakatda kaliy tuzi, qurilish mollari va torf qazib olinadi. ʻ Tabiiy gaz va neft Rossiyadan Belorussiyaga import qilinadi. Qora metallarni qayta ishlash, mashinasozlik va asbobsozlik, avtomobilsozlik, elektron, harbiy, kimyoviy va boshqa sanoatlar yaxshi rivojlangan. Mamlakatda chorvachilik majmualari va parranda yetishtirish fabrikalari mavjud. Arpa, bug doy, suli, sholi, kartoshka, ʻ zig ir, kanop, qand lavlagi yetishtiriladi. ʻ Transport tarmog ida avtomobil va temir yo l transporti yetakchi, ʻ ʻ avtomobil yo llarining ʻ umumiy uzunligi 98200 km, temir yo llar ʻ uzunligi

esa 5570 km.ga teng. Belorussiya ma’danli o g itlami,ʻ ʻ mashinasozlik mahsulotlarini, sut mahsulotlarni eksport qiladi. Bolgariya Respublikasi Maydoni: 110,9 ming km 2 . Aholisi: 7,6 mln. kishi (2007), 6,9 mln. (2022). Poytaxti: Sofiya (aholisi 1,4 mln.kishi). Rasmiy tili: bolgar tili. Aholisining diniy tarkibi: pravoslavlar - 84 %, musulmonlar - 12 %. Davlat tuzumi: respublika. Pul birligi: lev. Bolgariya Respublikasi - Yevropaning janubi Sharqida joylashgan. Bolqon yarimorolining shimoli Sharqida joylashgan. Davlatni - prezident boshqaradi. Aholisining etnik tarkibi: bolgarlar - 84 %, turklar - 10 %, lo lilar ʻ - 5 %. Yirik shaharlari: Plovdiv (400 ming kishi), Varna (340 ming kishi), Ruse (180 ming kishi), Burgas (140 ming kishi). Bolgariya-Janubi-Sharqiy Yevropada Bolqon yarimorolida joylashgan davlat. Shimolda Ruminiya, g arbda Serbiya va Makedoniya, ʻ janubda Turkiya va Gretsiya, Sharqda qirg oqlarini Qora dengiz suvlari ʻ yuvib turadi. Idora qilinishi jihatidan 27 okrukga ajratiladi. Bolqon tog lari mamlakatning butun maydonini kesib o tadi. ʻ ʻ Janubda Rila, Pirin va Rodop tog tizmalari joylashgan. Sharqiy ʻ tekisliklardan iborat. Eng baland joyi-Musala (2925 m). O rmonlar ʻ Bolgariya maydonining 30 foizini tashkil etib, unda eman, grab, qora qayin, qora qayrag och, pixta daraxtlari ko p o sadi. ʻ ʻ ʻ