SHO‘RLANGAN TUPROQLAR, ULARNING TURLARI. SHO‘RHOQ VA SHO‘RHOQSIMON, SHO‘RTOB VA SHO‘RTOBLI TUPROQLAR

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.4931640625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: SHO‘RLANGAN TUPROQLAR, ULARNING TURLARI.
SHO‘RHOQ VA SHO‘RHOQSIMON, SHO‘RTOB VA SHO‘RTOBLI
TUPROQLAR
Reja:
1. SHo‘rxok va sho‘rhoqsimon tuproqlar.
2. SHo‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar.
3.SHo‘rhoq va sho‘rhoqsimon tuproqlarning morfalogik belgilari, sho‘rlanish
darajalari va sho‘rlanish tiplari bo‘yicha klassifikatsiyalari.

1. SHo‘rxok va sho‘rhoksimon tuproqlar.
Yer qatlamlarida suvda yeriydigan ko‘p miqdorda tuzlari bo‘lgan tuproqlarga
sho‘rlangan tuproqlar deyiladi.
SHo‘r tuproqlar yer yuzasining quruq cho‘l, yarim sahro va sahro
mintaqalarida keng tarqalgan.
O‘zbekistonda sho‘rlangan yerlar maydoni 750 ming km 2
ni tashkil qiladi.
Respublikamizning umumiy sug‘oriladigan maydoni 4,3 mil. gektar bo‘lsa
shundan 55 % sho‘r yerlar hisoblanadi.
SHo‘rlangan yerlar ikki guruhga bo‘linadi:
1. SHo‘rxoksimon va sho‘rxok yerlar.
2. SHo‘rtob va sho‘rtobli yerlar.
SHo‘rxoksimon va sho‘rxok tuproqlar yer yuzining qurg‘oqchil mintaqalarida
shu jumladan O‘zbekistonda keng tarqalgan.
SHo‘rlangan tuproqlar tuzli qatlamning joylashish chuqurligiga va undagi
tuzlarning miqdoriga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi.
1. SHo‘rlanmagan-tuzli qatlam 150-200 sm chuqurlikda bo‘lib, tuzlar miqdori
0,3 % dan oshmaydi.
2. Kuchsiz sho‘rxoksimon-tuzli qatlam 80-120 sm chuqurlikda bo‘lib, tuzlar
miqdori 0,3-0,6 % bo‘ladi.
3. SHo‘rxoksimon-tuzli qatlam 30-80 sm chuqurlikda bo‘lib, tuzlar miqdori
0,6-1,0 % bo‘ladi.
4. SHo‘rxokli-tuzli qatlam 5-30 sm chuqurlikdan boshlanib, tarkibida tuzlar
1-2 % bo‘ladi.
5. SHo‘rxok-tuzlar qatlam yer yuzasidan boshlanib tarkibida 2% va undan
ko‘p miqdorda tuzlar uchraydi.
SHo‘rxok tuproqlarning kimyoviy tarkibi va morfologik belgilariga ko‘ra
quydagilarga bo‘linadi.
Ho‘l sho‘rxoklar, qatqaloqli sho‘rxoklar, mayin sho‘rxoklar, qora sho‘rxoklar.
Yerlarning melioratsiya qilishda sho‘r tuproqlarni sho‘rlanish darajalarini va
sho‘rlanish tiplarining o‘rganish muhim amaliy ahamiyatga ega.

Tuproqdagi suvda yeriydigan tuzlarning miqdori va sho‘rlanishi darajasi
laboratoriyada tuproqni kimyoviy analiz qilish yo‘li (suvli so‘rim analizi) bilan
aniqlanadi.
Bunda tuproq yeritmasining (rN) reaksiyasi, tuproqning ishqoriyligi, xlor-
ioni, sulьfat-ioni, kalьsiy, magniy natriy va suvda yeriydigan tuzlarning jami
(quruq yoki qattiq qoldiq) aniqlanadi va shu analiz natijalari bo‘yicha tuproqning
sho‘rlanish darajasi belgilanad SHo‘rlangan tuproqlar genetik belgilari, morfologik
tuzilishi, tuzli qatlamlarning joylashish chuqurligi, sho‘rlanish darajasi va
sho‘rlanish tiplari bo‘yicha klas-sifikatsiyalarga bo‘linadi.
1.29-rasm. Dunyo mamlakatlarida sho‘r tuproqlarning tarqalishi.
I.Sabolьchu bo‘yicha (qora dog‘lar sho‘r yerlar)
SHo‘rlangan tuproqlar
SHo‘rlangan (Solonchak- rus atamasi) tuproqlar deb o‘zida to‘yingan
o‘tkazuvchanlik ekstrakti (ES) 4 dm/sm -1
dan yuqori bo‘lgan va almashinuvchan

natriy foizi (ESP) 15 % dan kam bo‘lgan tuproqlar tushuniladi. pH odatda 8.5
dan kam hisoblanadi. Ilgari bunday tuproqlar ustki qavati oq tuz bilan
qoplanganligi uchun oq ishqor tuproqlar deb atalgan. SHo‘rlangan tuproqlar
suvda yeruvchi tuzlarning to‘planishidan kelib chiqqan. SHo‘rlangan tuproqlar
yeritmasidagi suvda yeruvchi tuzlarning ko‘pchiligi natriy, kalsiy, magniy
kationlari, xlor, sulfat hamda biokarbonat anionlaridan tashkil topgan. Odatda
kamroq miqdorda kaliy, ammoniy, nitrat va karbonatg ham mavjud bo‘ladi.
A. Yer uvchan tuz lar ning manbalari .
Quyidagilar tuproqda to‘planuvchi suvda yeruvchan tuzlarning xar xil
manbalaridir.
(a) Birlamchi minyerallar kimyoviy jarayonlarda ( gidro liz, gidratatssiya,
yerish, karbonizatsiya, oksidlanish) turli xil Ca 2+
, Mg 2+
va Na +
kabi komponentlar
asta-sekin ajralib chiqadi va yeruvchi tuzlarni hosil qiladi.
(b) Quruq va yarim quruq iqlim-SHo‘rlangan tuproq ko‘pincha quruq va
yarim quruq iqlimli yog‘ingarchilik darajasi past bo‘lgan va tuproqning
bug‘lanish darajasi yuqori bo‘lgan mintaqalarda hosil bo‘ladi.
(c) Yer osti suvlari –Agar yer osti suvlari tarkibida ko‘p miqdorda yeruvchan
tuz bo‘lsa, bunday suv bilan sug‘orish tuproqda tuzlarning to‘plan-ishiga olib
keladi.
(d) Okean yoki dengiz suvi – Dengiz suvi yuzasidan (to‘lqinlar natijasida)
ajralib chiqqan ko‘plab tuzlar tuproqqa tarqalib singadi va natijada tuproqning
ustki qismida tuz qoplami hosil bo‘ladi. Dengizga yaqin bo‘lgan qurg‘oqchil
hududlarda, shamol mavjud tuz miqdorini yildan -yilga uchirib, yer yuzasiga
tarqatadi. Rajastondagi tuproqning sho‘rlanish jaryoni shu yo‘l bilan
rivojlangan.
(e) Minyeral o‘g‘itlarning me’yordan ortiq ishlatilishi – Natriy nitrat,
chiqindi suvlari va shu kabi o‘g‘itlarning qo‘llanishi tuproqda ishqorning
ko‘payishiga olib keladi.
B. K elib chiqishi (genezisi)

SHo‘rlangan tuproqning vujudga kelish jarayoni “sho‘rlanish” deb ataladi.
SHo‘rlangan tuproq ko‘pincha yog‘ingarchilik juda past va tuproqning
bug‘lanishi yuqori bo‘lgan qurg‘oqchil yoki yarim qurg‘oqchil hududlarda hosil
bo‘ladi. Ushbu hududlarda past yog‘ingarchilik darajasi muhitdagi yeruvchan tuz
qol - diqlar i ni yuvishga etarli emas, shunday qilib, tuzlar tuproq yuzasida to‘planib
qoladi. YOmg‘ir mavsumida tuzlar yomg‘ir suvida yeriydi va yerning quyi 1
qatlamlariga singadi. SHunga qaramasdan, kam yog‘ingarchilik tufayli pastga
yo‘ nalgan tuz qisqa masofada turib qoladi. Quruq iqlim sharoitida tuzlar suv
orqali tepaga ko‘tariladi va dengiz suvi qoldirib ketgan tuzlardek yer sathini
qoplaydi. YOmg‘ir suvining pastga va tepaga birin - ketin harakati tuz
to‘plamlarining hosil bo‘lishiga olib keladi .
CHegaralangan drenaj yana bir omil bo‘lib , u tuproqning sho‘rlanish
imkonni yaratadi va u ko‘proq yer osti suvining sathiga bog‘liq bo‘ladi .
C. Xususiyati
Agar tuproq loy qorishma bo‘lgan paytda ko‘p miqdorda natriy tuzidan
iborat bo‘lsa, kal s iy almashuvchanlik afzalligini o‘zida mujassamlash - tiradi.

Tuzlar odatda sho‘rlangan tuproq tarkibida xlorid, sulfat, biokarbonat va
ba ’ zida natriy nitratlari ko‘rinishida uchraydi.

Yer uvchan karbonat mavjud emas.

Anion, sulfat va xloridlar ichida nitrat va biokarbonatlarga qaraganda
ko‘proq miqdorda uchraydi.

Natriy tuproqning yeritmasida kationning umumiy miqdoriga qaraganda 50
% kam.

Natriy xlorid va sulfatlarning mavjudligi ustki qismga oq rang byeradi va
bunday tuproq “Oq ishqor” deb yuritiladi. Nitratlar miqdori ko‘p bo‘lsa ular
tuproqqa malla (qo‘ng‘ir) rang byerishadi va bunday tuproq “Malla ishqor” deb
ataladi.

tuproqda pH <8.5, ESP <15 va EC >4dSm -1


SHo‘rlangan tuproqningso‘lish koeffitsienti juda yuqori.
1
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 260 .

Mavjud tuproqning namligi past.

Tuproqning yeritmasidagi tuzning ko‘p miqdori hujayra shirasiga ( c ell sap)
qaraganda osmatik bosimni kuchaytiradi. Bu holat o‘simlik hujayra - larining
tomirlariga oziq moddalar va suvni ushlab turishda qiyinchilik tug‘diradi.

Yeruvchan tuzlarning yuqori darajadagi to‘planishi o‘simliklarning ildiz
shikastlanishi va urug‘larning unib chiqishini to‘xtab qolishiga olib keluvchi
toksik ta’sir ko‘rsatadi. 2
D. SHo‘rlangan tuproqlar xususiyatining belgilar
Tuproqning sho‘rlanish jaryoning turli xil xususiyat lar i
(a) Tuproq yeri tmasida yeruvchan tuz lar ning to‘planishi – SHo‘rlangan
tuproq tarkibidagi yeruvchan tuz to‘planishi juda yuqori bo‘lib, natijada tuproq
yeri tmasin ing osmotik bosimini ham juda yuqori bo‘lishiga olib keladi. Bu esa
o‘simlikning qurib qolishi va oziqa moddalar etishmasligiga olib keladi . Tuz ning
0.1% miqdori o‘simlikning o‘sishiga zarar keltirishi mumkin.
(b) Osmotik bosim (OP) – Tuproqning yeruvchanligining osmoti k bosimi
suvning yutib ketish hajmi hamda o‘simlikning sho‘r tuproqda o‘sganligi bilan
bog‘liq. sho‘rlangan tuproq da tuz aralashmasi da Osmoti k bosim (O R ) va elekrt
o‘tkazgichlik (EC) quyidagi formulasida byerilgan:
OP=0.36 x ES dSm -1
(c) Tuproqning ekstr a-ktga to‘yingan elektr o‘tkazgichi (EC)-
Tuproqning ekstraktida to‘yingan elektr o‘tkazgichining (EC) o‘lchashi
o‘simlikning o‘sishida sho‘r tuproqni baholanishida ham muhim hisoblanadi.
EC (dSm -1
)
<2 -SHo‘rlanish deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
2-4 - juda ta’sirchan, hosil yo‘qotilishi (chegaralanishi) mumkin .
4-8 -ko‘p hosil yo‘qotiladi (chegaralanadi).
8-16 -faqat chidamli ekinlar hosillari qoladi.
>16 - faqat bir necha chidamli ekinlar hosillari qoladi .
2
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 261.

(d)–yeritmada suvda yeruvchan Borning to‘planishi – yeruvchan Borning
suvda to‘planishini aniqlash sho‘rlangan tuproqning yana bir xususiyatlari
haqidagi belgi hisoblanadi. O‘simlikning o‘sishi uchun Borning to‘planishi
haqidagi qisqa izoh quyida byerilgan:
Bor to‘planishi (ppm) mg/kg
<0.7 - o‘simlik normal o‘sishi mumkin
0.7-1.5 -O‘rtacha
>15 - Kam
(e) Tuproqning (strukturasi) tuzilishi – 0.1 % tuzdan tashkil topgan qumli
tuproq umumiy hosilni shikastlaydi, ammo xuddi shunday tarkibdagi loy tuproq
hatto ta’sirchan hosilga ham zarar etkazmasligi mumkin. Amyerikada
sho‘rlanganlik laboratoriyasi tuproqning strukturasi (tuzilishi)ga bog‘liq bo‘lgan
va sho‘r tuproqning xususiyati sifatida qo‘llani-layotgan to‘yinganlik foizi
konsepsiyasini rivojlantirdi.
E. Melioratsiyasi (Qayta tiklash) (reclamation)
SHo‘rlangan tuproqlarni qayta tiklash asosan tuz qoldiqlarini yo‘qotishni
ko‘zda tutadi. Bu quyidagicha amalga oshirilishi mumkin:
Ustki qavatdan tuzni qirib olib tashlash.

Ularning pastki, o‘simlik ildiz qatlamidan yuqoriroq qismini yaxshilab yuvib
tozalash

SHu ikkala metodlar bilan birgalikda yana tuzga chidamli ekinlarni
etishtirish.
Tuzni yer sathidan qirib olib tashlash, toza yerda urug‘ning unishiga va
yangi hosil olishga yordam byeradi ammo bu hech qachon to‘liq qayta tiklanishga
yordam byeravyermaydi. Bunda yeruvchan tuzlarning qattiq miqdori tuproq
qatlamlari to‘planib qolavyeradi va ekinlarni o‘sishini sekinlashtiradi. 3
Ishqorli tuproq (Sodali/ Solonets)
Ishqorli yoki sodali tuproq deb tuproqlar deb o‘zida 4 dSm -1
dan kam
bo‘lgan to‘yingan o‘tkazuvchanlik ekstrakti va EPS>15 tuproqlar tushuniladi. pH
3
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 261- 26 2 .

odatda 8.5 – 10.0 oralig‘ida hisoblanadi. Oldin bu tuproq “qora ishqorli tuproq”
deb atalgan.
A. Kelib chiqishi
Aniqki, tuproq kolloidlari kationlarni o‘zining ustki qavatida shimib olib
ushlab turadi.
Kationning so‘rib olinishi tuproq kolloidlarining yuzasida elektrik zaryadni
hosil qiladi. Singish jarayoni paytida kationlar tuproq kolloidlari bilan kimyoviy
birikishadi, balki ular tuproq yeritmasi tarkibidagi boshqa kationlar bilan
almashinadi. Ushbu jarayoni kation almashinish deb ataladi va 100g/mg tuproq
deb belgilanadi.
Arid mintaqalarda kalsiy va magniy tuproqning yeritmasida o‘rin
almashinuvchi muhim kationlaridan hisoblanadi. Bu tuproq yeritmasida tuz
miqdori ko‘p to‘plansa, ushbu reaksiyada birlamchi kationlarning asosiy qismini
natriy tashkil etadi. arid hududlarda tuproq yeritmasining konsen - tratsiyasi
bug‘lanish yoki suvning o‘simliklar orqali singishi natijasida yuzaga kelsa,
natriyning to‘planishi natijasida, C a 2+
va M g 2+
kationlari yeritmada C aSO
4 ,
C a C O
3 va M gC O
3 holatida qatnashadi. Agar natriy kationning umumiy
miqdoridan 50% ko‘p bo‘lsa, asl almashinish qismi sifatida kalsiy va magniy
natriyning o‘rnini almashinishi evaziga ishqor tuproq hosil bo‘ladi.
TCK: Ca 2+
+ 2 Na+ TSK Na+
Na+ + Ca 2+
Reaksiya qaytariluvchi hiso b lansada kalsiy o‘zi shakllanganidek drenaj
suvini tozalaydi ( yo‘qotadi ). SHunday ekan , demak reaksiya faqat bir yo‘nalish
bo‘yicha chapdan o‘ngga harakatlanadi . Bu hodisa yordamida normal tuproq
ishqor tuproqqa aylantirildi va bu jarayon « ishqorlanish » deyiladi .
B. Xususiyatlari .
Quyida ishqorli tuproqning turli xil xususiyatlari keltirilgan :
Almashinuvchi natriyning to‘g‘ri aniqlanishi ishqorli tuproqni aniq bahosini
( ishqor miqdorini ) aniqlab byeradi .

Almashinuvchan Natriy = umumiy natriy- yeruvchan natriy
pH tuproq ham ishqorli tuproqni bilvosita ko‘rsatib byeradi. pH ning 1,0
yoki kuproq birlikda oshishi, namlik miqdorining kamdan yuqori tomon
rivojlanishi ko‘pgina hududlarda ishqorli tuproqning asl qimmatini aniqlab
byergan.

EPS ning yuqori bo‘lishi, tuproq pH ning yuqori bo‘lishi,

Natriy ning singish ko ef f itsenti (SAR)
C. SAR ( Natriy singish koefitsenti )
Amyerikaning sho‘rlanishni o‘rganish labaratoriyasida SAR - ni o‘rganish
rivojlangan konsepsiyasida tuproqdagi yeruvchan va almashuvchan kationlar
o‘rtasidagi tenglikni quyidagicha ochib byerdi:
SAR= Na+/√Ca 2+
+Mg 2+
/2.
(Na +
, Ca 2+
, Mg 2+
ning yertimadagi konsentratsiyasi me.l -1
da ifodalanadi). 4
SAR ning miqdori natriyning almashinuvchan miqdorining (EPS)
aniqlashda qo‘llaniladi
EPS = 100-(-0.0126+0.0147 SAR) / 1+(-0.0126+0.0147 SAR)
Quyidagi regressiya tenglik ham ishqorli tuproqda EPS aniqlashda
qo‘llaniladi.
Y= 0.0673+0.035 X
Y EPSni ko‘rsatadi, X esa SAR ni ko‘rsatadi
SAR ning ko‘rsatkichi 13 dan kattaroq bo‘lsa bu tuproqlar ishqorli tuproqlar
hisoblanadi.
D. Ishqorli tuproqning salbiy ta ’ siri

Tuproq kolloidlaring dispyersion tarkibli tuproqni hosil qiladi

Tuproqning strukturasining buzilishiga ko‘ra suv o‘tkazuvchanlik,
ayeratsiya, drenaj mikrobiologik jarayonlari yomonlashadi.

N a
2 C O
3 orqali yuqori natriylik, tuproq pH ni oshiradi.

YUqori gidrooksid ioni (ON)ning to‘planishi o‘simlikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri
zararli ta’sir ko‘rsatadi.
4
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 261-262 .

Natriy miqdorining ko‘pligi kalsiy va magniy miqdorini kamaytiradi

YUqori pH ishqorli tuproq ko‘pgina o‘simliklar o‘zlashtira oladigan P , C a,
N , M g , F e, Cu , Zn kabi oziq moddalar miqdorining kamaytirib yuboradi.
E. Melioratsiya.
(a) O‘zgartirish – agar ishqorli tuproq tuproq singdirish komleksida
natriy dan iborat bo‘lsa murakkab tarkibliga ( strukturasiz ) tuproqqa aylanadi va
singdiruvchanlik xususiyatini yo‘q otadi va sungra tuzlar yuvilib ketadi. Suvning
pastga harakatlanishi tuxtashi natijasida tuproq suvni ushlab turadi. SHunga
qaramasdan tuproq yeritmasida yeruvchi tuzlardan oldin almashinuvchi natriydan
halos bo‘lish muhim chunki baribir tuproqning fizik xossasi yaxshilanmaydi.
Almashinuvchi natriyni chiqarishda kal s iy karbonatning bor yoki yo‘q ligini
e ’ tiborga olish zarur.
(b) Agar tuproqda qo‘shimcha kalsiy karbonat bo‘lmasa u holda gips qo‘shish
kyerak bo‘ladi.
Gips talabi- ishqorli tuproqning asosiy talabiy prinsipi bu almashuvchi
natriyni Ca 2+
ga almashtirishdir. Bacha kalsiy birikmalar, gips talab uchun eng
yaxshi va eng arzon yo‘l hisoblanadi. Gips talabi quyidagi formula asosida
aniqlanadi:
GR= ESP (boshlang‘ich)-ESP (oxirgi) *SES/100
Bu yerda
ESP (boshlang‘ich) -tuproqni melioratsiyalashdan oldingi tahlildagi miqdori
ESP (oxirgi)- Odatda oxirgi tuproq fizik xossalri yaxshilangandan
SEC- tuproqning kation almashinuv sig‘imi (meq/100g)
Na2CO3 + CaSO4 → CaCO3 + Na2SO4 (leachable)
Clay Na+ + CaSO4 → Ca (clay) + Na2SO4 (leachable) 5
1.68-jadval
Tuproq yeritmasidagi boshqa elementlarning tuproq xossalariga ta’sir
quyidagi keltirilgan
Elementlar Tuproqqa ta’siri
5
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 26 3 -26 4 .

S ( oltingugurt ) Ishqorli tuproqlarda pH miqdori 8.0-9.0
FeSO4
FeS2
ohaktosh SHurlangan tuproqlarda pH-8.0 dan kam bo‘ladi
Gips Ishqorli tuproqlarda pH-9.0 dan ko‘p bo‘ladi
2. SHo‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar.
SHo‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar deb, singdiruvchi kompleksida juda ko‘p
miqdorda natriy bo‘lgan tuproqlarga aytiladi. (tuproqdagi singigan barcha kationlar
yig‘indisi (Ca, Mg, Na, K, H
2 , NH
4 ) singish sig‘imi deyiladi va
100 g tuproqdagi milliekvavalentlarda ifodalanadi).
SHo‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar asosan yer yuzining namgarchilik etarli
miqdorda bo‘ladigan ya’ni kashtan, qo‘ngir, o‘rmon-cho‘l va qora tuproqli
mintaqalarda keng tarqalgan.
O‘zbekiston sharoitida sho‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar juda kam uchraydi.
Lekin ular kuchli minyerallashgan sizot suvlari yaqin yerlarda uchrab turadi.
I. P. Antipov-Karataevning klassifikatsiyasi bo‘yicha sho‘rtob va sho‘rtobli
tuproqlar quydagi guruxlarga bo‘linadi.
SHo‘rtobsiz-5% dan kam (tuproqdagi singigan natriyning singigan katoinlar
milligram-ekvovalentlar yig‘indisiga nisbatan % hisobidagi miqdori).
Sal sho‘rtobli-5-10%; SHo‘rtobli-10-20%; SHo‘rtob- >20%.
SHo‘rtobli tuproqlarning tarkibida 5-20% natriy bo‘lganda ularning fizik-
kimyoviy xossalari yomonlashadi, sho‘rtobli tuproqlarning fizik- kimyoviy
xossalari mutloq yomon bo‘lib bunda hech qanday ekin bitmaydi.
Tuzning kamayish nazariyasi yaqinda tuz miqdorining kamaytirish
nazariyasi ishqorli tuproq melioratsiyasida qoniqarli darajada qabul qilindi.
tuproq tarkibidagi tuzlar va almashuvchan natriyning suv bilan yuvish orqali
chiqarilib tashlanadi. Bu hozirgi kunda amaliyotda qo‘llanilmoqda ammo
yuvilayotgan tuzlar yana yer osti suvlari yoki boshqa turdagi suv havzalariga
qo‘shilib ketyapti. SHu kabi muammo borligi sababli yangi nazariya va qarashlar

tug‘ila boshladi. Bulardan biri tuz miqdorini boshqarish deb nomlandi. Bu g‘oya
tuz miqdorini butunlay yuvib tashlamasdan uning 0.9-1.8 m chuqurlikkacha yuvish
mumkin. Ushbu tuzlar gips va karbonat kabi shakklanib chiqishi mumkin.
Boshqaruv texnikasi suv yo‘li bilan tozalashga ruxsat etdi ammo me’yorda namlik
borasida boxabar bo‘lib turishni ko‘zda tutadi.
(a) Boshqa boshqaruv amaliyotlar – organik o‘g‘itlar, sidyerat, oltingugurt,
alyumin sul ь fat va hatto ohak (sulfat kislota) kabilar sho‘rlangan tuproqlarni
melioratsiyalash, yaxshilash uchun qo‘llaniladi. SHo‘rga chidamli Guruch, beda
va shu kabi chidamli o‘simliklarni ekish tavsiya etildi.
2S+2H
2 O+3O
2 =( biologik )= 2H
2 SO
4
2CaCO
3 + H
2 SO
4 = ( oksidlanish )= CaSO
4 +Ca(HCO
3 )
2
FeSO
4 +2H
2 O = H
2 SO
4 + Fe(OH)
2
(b) Ehtiyot qilish (Saqlash)
Keltirilgan tajribalarga ko‘ra sug‘orishda suv sathini saqlab turish kyerak

yerkin va foydali drenajga ega bo‘lish

Yerning suv bostirib yuborilishidan saqlash

Tuproqning bug‘lanishi iloji boricha cheklash lozim, etarlicha mulchalash
va o‘simlik qoplamini (soyasini) hosil qilish orqali.
Hozirda Hindistonda qariyib 7 mln gektar yer sho‘rlanish (sho‘rlangan-
ishqorli tuproqlar) ta’siriga uchragan yerlardir. 6
SHo‘rlangan-ishqorli tuproq.
Bu tuproq turi o‘zida 4 dSm -1
dan katta to‘yingan o‘tkazuvchanlik ekstrakti
(EC) va almashinuvchan natriy (foizi) miqdori 15 dan katta bo‘lgan tuproqlar. pH
odatda 8.5 dan yuqori va bu ko‘rsatkich almashuvchan natriy va yeruvchan
tuzlarga bog‘liqdir.
A. Kelib chiqishi (genezisi)
Bunday tuproq sho‘rlanish va ishqorlanish natijasida hosil bo‘ladi. Agar
ko‘p miqdordagi yeruvchan tuzlarni suv yuvib tashlasa tuproq o‘zining tarkibini
o‘zgartiradi va ishqor tuprog‘iga o‘xshab qoladi. Tuproqning yerishi-da bunday
6
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 265.

tuzlar to‘planadi va pastlashadi, ba’zi natriy gidrolizlanadi, ba’zida natriy natriy
karbonat atmosfyeradan CO
2 ni so‘rib olishi reaksiyasi natijasida ruy byeradi.
1. SHo‘rxok va sho‘rxoksimon tuproqlarning morfologik belgilari,
sho‘rlanish darajalari va sho‘rlanish tiplari bo‘yicha klassifikatsiyalari.
SHo‘r tuproqda birinchi navbatda almashuvchan natriyni tuproq yeritmasidan
yeruvchan tuzlarni almashinishidan oldin gidrooksidlanadi.
1.69-jadval
Tuproqdagi sho‘rlanish va ishqorlanish o‘rtasidagi farq
№ SHo‘rlangan tuproq Ishqorli tuproq
1 Tuproq yeritmsida suvda
yeruvchan tuzlarni
to‘planishi Tuproq singdirish kompleksida Na+
singdirilishi (ishqorlanish), pH>8.5
2 pH<8.5 ED < 4 d Sm -1
3 EC > 3 dSm-1 ESP >15
4 ESP<15 Q ora ishqorli tuproq
5 Oq ishqorli tuproq Natriyli qatlam
6 Tuzli qatlam Karbonatlarning ishtirok etishi
7 Karbonatlarning ishtirok
etmasligi Prizmatik/ qatlamli struktura
8 Strukturaning buzilishi SAR >13
9 SAR<13 Qatnashuvchan elementlar gips,

sulfat kislota va h.k larning qayta
to‘planishi1 0 Yeritmadan yuvilgan
moddalarning qayta
tiklanishi
1 1 Solanchakli Solonets
Bu holat yuq qilish kyerak bo‘ladi chunki ushbu holatda tuproqning fizik xossasi
o‘zgarmaydi. Ishqorli tuproqning degradatsiyasi- agar ishqorli tuproqni Ca 2+
yoki
Mg 2+
larsiz yeritib olish amalga oshirilsa, u holda almashinuvchi natriyning bir
qismi asta-sekin vodorod bilan o‘rin almashadi. Natijad esa tarkibida ishqor
miqdori kamroq bo‘lgan tuproq mavjud bo‘ladi ammo tarkibi barqaror bo‘lmaydi.
Bunday tuproq degra-datsiyalangan (darajasi yomonlashgan) ishqorli yoki
natriyli tuproq deyiladi. Natriy karbonat tuproq gumusini yeritadi va pastki
qismga yuvilib ketadi. SHuning uchun pastki qatlam qora tusga kiradi. Ba’zi
vaqtlarda tuproq sindirish kompleksida vodorod o‘rin oladi, lekin bu doimiy
bo‘lmaydi. Ishqorli tuproqda tuproq sindirish kompleksidan vodorodning ajralib
chiqishi jarayoni «solodlanish» deb ham ataladi. 7
1.70-jadval
Tuproqning sho‘rlanish darajasi bo‘yicha klassifikatsiyalash.
SHo‘rlanish
darajasi Tuproqdagi tuzlarning miqdori%
Xlorli
sho‘rlanishda Sulьfatli sho‘rlanishda
qattiq
qoldiq xlor Sulьfat qattiq
qoldiq xlor Sulьfat
Kuchsiz
sho‘rlangan
O‘rtacha
sho‘rlangan
Kuchli
sho‘rlangan 0,3-0,5
0,5-1,0
1,0-2,0 0,02-
0,01
0,04 -
0,1
0,1-0,2 0,1-0,2
0,3-0,4
0,4-0,6 0,5-1,0
1,0-2,0
2,0-3,0 < 0,02
<0,04
<0,1 0,3-0,4
0,4-0,5
0,6-0,8
7
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 266 ю

SHo‘rxok. > 2,0 >0,2 >0,8 >2,0 0,2 > 0,08
SHo‘r tuproqlar tarkibidagi tuzlarni anion va kationlarning o‘zaro nisbatlari
bo‘yicha sho‘rlanish tiplariga bo‘linadi.
1.71-jadval
Tuproqning sho‘rlanish tiplari (milli - ekvivalent hisobida).
Anionlar bo‘yicha Kationlar bo‘yicha
CI
SO
4 SO
4
CI HCO
3
CI * SO
4 sho‘rlanish
tipii Na*K
Ca * Mg Ca * Mg
Na * K Mg
Ca sho‘rlanish
tipi
>2
1-2
0,2-1
<0,2 <0,5
0,5-1
1-5
>5 -
-
-
- Xloridli
Sulьfat
xloridli
Xlorid
sulьfatli
Sulьfatli >2
1-2
1-2
<1 <0,5
0,5-1
0,5-1
>1 -
>1
<1
>1 natriyli
Magniy
Natriyli
Kalьsiy
natriyli
Kalьsiy
natriyli
1.72-jadval
Jahon bo‘yicha sho‘r yerlar maydoni (ming/ga)
Tartib № Qit’alar Maydoni
1 SHimoliy Amyerika 17,720
2 Janubiy Amyerika 129,163
3 Afrika 80,538
4 Janubiy va G‘arbiy Osiyo 84,981
5 SHimoliy va Markaziy Osiyo 211,448
6 Avstriya 157,548
7 Evropa 203,105
1.73-jadval

Amyerika Qo‘shma shtatlarida foydalaniladigan sho‘r tuproqlar
klassifikatsiyasi, (ES bo‘yicha dsm/m)
№ Tuproqning
sho‘rlanish
darajasi Tuproq
yeritmasi
konsentra-
siyasi
bo‘yicha Quruq
tuproqning
distillangan
suv bilan
1:1
nisbatdagi
aralashmasi
bo‘yicha Quruq tuproqning
distillangan suv
bilan
Tuzlarning
o‘simliklarga
ta’siriEngil
tarkibli
tuproq Og‘ir
tarkibli
tuproq
1 SHo‘rlanma
gan <2 <0.6 < 0,2 <0 ,2 Ta’siri
sezilmaydi
2 Kam
sho‘rlangan 2-4 0 , 61-1 , 15 0,2-0,3 0,2-0,4 Ta’siri sezilarli
hosildorlik
kamayadi
3 O‘rtacha
sho‘rlangan 4-8 1,16-2,30 0,4-0,7 0,5-0,9 Ko‘pchilik
o‘simliklarga
salbiy ta’sir
ko‘rsatadi va
hosil kamayadi
4 Kuchli
sho‘rlangan 8-16 2,31-4,70 0,8-1,5 1,0-1,8 SHo‘rga
chidamli
ekinlardan
qoniqarli hosil
olish mumkin
5 Juda kuchli
sho‘rlangan >16 > 4,70 >1.5 >1.8 Ayrim sho‘rga
chidamli
ekinlardan
qoniqarli hosil
olish mumkin

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of
Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers.
2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177
Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009.
3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari.
(Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b.
4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU
Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”,
2014. – 240 b.
5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari.
(Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b.
6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.:
ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b.
7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B.
Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy
mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”,
2012. – 187 bet.

MAVZU: SHO‘RLANGAN TUPROQLAR, ULARNING TURLARI. SHO‘RHOQ VA SHO‘RHOQSIMON, SHO‘RTOB VA SHO‘RTOBLI TUPROQLAR Reja: 1. SHo‘rxok va sho‘rhoqsimon tuproqlar. 2. SHo‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar. 3.SHo‘rhoq va sho‘rhoqsimon tuproqlarning morfalogik belgilari, sho‘rlanish darajalari va sho‘rlanish tiplari bo‘yicha klassifikatsiyalari.

1. SHo‘rxok va sho‘rhoksimon tuproqlar. Yer qatlamlarida suvda yeriydigan ko‘p miqdorda tuzlari bo‘lgan tuproqlarga sho‘rlangan tuproqlar deyiladi. SHo‘r tuproqlar yer yuzasining quruq cho‘l, yarim sahro va sahro mintaqalarida keng tarqalgan. O‘zbekistonda sho‘rlangan yerlar maydoni 750 ming km 2 ni tashkil qiladi. Respublikamizning umumiy sug‘oriladigan maydoni 4,3 mil. gektar bo‘lsa shundan 55 % sho‘r yerlar hisoblanadi. SHo‘rlangan yerlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. SHo‘rxoksimon va sho‘rxok yerlar. 2. SHo‘rtob va sho‘rtobli yerlar. SHo‘rxoksimon va sho‘rxok tuproqlar yer yuzining qurg‘oqchil mintaqalarida shu jumladan O‘zbekistonda keng tarqalgan. SHo‘rlangan tuproqlar tuzli qatlamning joylashish chuqurligiga va undagi tuzlarning miqdoriga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi. 1. SHo‘rlanmagan-tuzli qatlam 150-200 sm chuqurlikda bo‘lib, tuzlar miqdori 0,3 % dan oshmaydi. 2. Kuchsiz sho‘rxoksimon-tuzli qatlam 80-120 sm chuqurlikda bo‘lib, tuzlar miqdori 0,3-0,6 % bo‘ladi. 3. SHo‘rxoksimon-tuzli qatlam 30-80 sm chuqurlikda bo‘lib, tuzlar miqdori 0,6-1,0 % bo‘ladi. 4. SHo‘rxokli-tuzli qatlam 5-30 sm chuqurlikdan boshlanib, tarkibida tuzlar 1-2 % bo‘ladi. 5. SHo‘rxok-tuzlar qatlam yer yuzasidan boshlanib tarkibida 2% va undan ko‘p miqdorda tuzlar uchraydi. SHo‘rxok tuproqlarning kimyoviy tarkibi va morfologik belgilariga ko‘ra quydagilarga bo‘linadi. Ho‘l sho‘rxoklar, qatqaloqli sho‘rxoklar, mayin sho‘rxoklar, qora sho‘rxoklar. Yerlarning melioratsiya qilishda sho‘r tuproqlarni sho‘rlanish darajalarini va sho‘rlanish tiplarining o‘rganish muhim amaliy ahamiyatga ega.

Tuproqdagi suvda yeriydigan tuzlarning miqdori va sho‘rlanishi darajasi laboratoriyada tuproqni kimyoviy analiz qilish yo‘li (suvli so‘rim analizi) bilan aniqlanadi. Bunda tuproq yeritmasining (rN) reaksiyasi, tuproqning ishqoriyligi, xlor- ioni, sulьfat-ioni, kalьsiy, magniy natriy va suvda yeriydigan tuzlarning jami (quruq yoki qattiq qoldiq) aniqlanadi va shu analiz natijalari bo‘yicha tuproqning sho‘rlanish darajasi belgilanad SHo‘rlangan tuproqlar genetik belgilari, morfologik tuzilishi, tuzli qatlamlarning joylashish chuqurligi, sho‘rlanish darajasi va sho‘rlanish tiplari bo‘yicha klas-sifikatsiyalarga bo‘linadi. 1.29-rasm. Dunyo mamlakatlarida sho‘r tuproqlarning tarqalishi. I.Sabolьchu bo‘yicha (qora dog‘lar sho‘r yerlar) SHo‘rlangan tuproqlar SHo‘rlangan (Solonchak- rus atamasi) tuproqlar deb o‘zida to‘yingan o‘tkazuvchanlik ekstrakti (ES) 4 dm/sm -1 dan yuqori bo‘lgan va almashinuvchan

natriy foizi (ESP) 15 % dan kam bo‘lgan tuproqlar tushuniladi. pH odatda 8.5 dan kam hisoblanadi. Ilgari bunday tuproqlar ustki qavati oq tuz bilan qoplanganligi uchun oq ishqor tuproqlar deb atalgan. SHo‘rlangan tuproqlar suvda yeruvchi tuzlarning to‘planishidan kelib chiqqan. SHo‘rlangan tuproqlar yeritmasidagi suvda yeruvchi tuzlarning ko‘pchiligi natriy, kalsiy, magniy kationlari, xlor, sulfat hamda biokarbonat anionlaridan tashkil topgan. Odatda kamroq miqdorda kaliy, ammoniy, nitrat va karbonatg ham mavjud bo‘ladi. A. Yer uvchan tuz lar ning manbalari . Quyidagilar tuproqda to‘planuvchi suvda yeruvchan tuzlarning xar xil manbalaridir. (a) Birlamchi minyerallar kimyoviy jarayonlarda ( gidro liz, gidratatssiya, yerish, karbonizatsiya, oksidlanish) turli xil Ca 2+ , Mg 2+ va Na + kabi komponentlar asta-sekin ajralib chiqadi va yeruvchi tuzlarni hosil qiladi. (b) Quruq va yarim quruq iqlim-SHo‘rlangan tuproq ko‘pincha quruq va yarim quruq iqlimli yog‘ingarchilik darajasi past bo‘lgan va tuproqning bug‘lanish darajasi yuqori bo‘lgan mintaqalarda hosil bo‘ladi. (c) Yer osti suvlari –Agar yer osti suvlari tarkibida ko‘p miqdorda yeruvchan tuz bo‘lsa, bunday suv bilan sug‘orish tuproqda tuzlarning to‘plan-ishiga olib keladi. (d) Okean yoki dengiz suvi – Dengiz suvi yuzasidan (to‘lqinlar natijasida) ajralib chiqqan ko‘plab tuzlar tuproqqa tarqalib singadi va natijada tuproqning ustki qismida tuz qoplami hosil bo‘ladi. Dengizga yaqin bo‘lgan qurg‘oqchil hududlarda, shamol mavjud tuz miqdorini yildan -yilga uchirib, yer yuzasiga tarqatadi. Rajastondagi tuproqning sho‘rlanish jaryoni shu yo‘l bilan rivojlangan. (e) Minyeral o‘g‘itlarning me’yordan ortiq ishlatilishi – Natriy nitrat, chiqindi suvlari va shu kabi o‘g‘itlarning qo‘llanishi tuproqda ishqorning ko‘payishiga olib keladi. B. K elib chiqishi (genezisi)

SHo‘rlangan tuproqning vujudga kelish jarayoni “sho‘rlanish” deb ataladi. SHo‘rlangan tuproq ko‘pincha yog‘ingarchilik juda past va tuproqning bug‘lanishi yuqori bo‘lgan qurg‘oqchil yoki yarim qurg‘oqchil hududlarda hosil bo‘ladi. Ushbu hududlarda past yog‘ingarchilik darajasi muhitdagi yeruvchan tuz qol - diqlar i ni yuvishga etarli emas, shunday qilib, tuzlar tuproq yuzasida to‘planib qoladi. YOmg‘ir mavsumida tuzlar yomg‘ir suvida yeriydi va yerning quyi 1 qatlamlariga singadi. SHunga qaramasdan, kam yog‘ingarchilik tufayli pastga yo‘ nalgan tuz qisqa masofada turib qoladi. Quruq iqlim sharoitida tuzlar suv orqali tepaga ko‘tariladi va dengiz suvi qoldirib ketgan tuzlardek yer sathini qoplaydi. YOmg‘ir suvining pastga va tepaga birin - ketin harakati tuz to‘plamlarining hosil bo‘lishiga olib keladi . CHegaralangan drenaj yana bir omil bo‘lib , u tuproqning sho‘rlanish imkonni yaratadi va u ko‘proq yer osti suvining sathiga bog‘liq bo‘ladi . C. Xususiyati Agar tuproq loy qorishma bo‘lgan paytda ko‘p miqdorda natriy tuzidan iborat bo‘lsa, kal s iy almashuvchanlik afzalligini o‘zida mujassamlash - tiradi.  Tuzlar odatda sho‘rlangan tuproq tarkibida xlorid, sulfat, biokarbonat va ba ’ zida natriy nitratlari ko‘rinishida uchraydi.  Yer uvchan karbonat mavjud emas.  Anion, sulfat va xloridlar ichida nitrat va biokarbonatlarga qaraganda ko‘proq miqdorda uchraydi.  Natriy tuproqning yeritmasida kationning umumiy miqdoriga qaraganda 50 % kam.  Natriy xlorid va sulfatlarning mavjudligi ustki qismga oq rang byeradi va bunday tuproq “Oq ishqor” deb yuritiladi. Nitratlar miqdori ko‘p bo‘lsa ular tuproqqa malla (qo‘ng‘ir) rang byerishadi va bunday tuproq “Malla ishqor” deb ataladi.  tuproqda pH <8.5, ESP <15 va EC >4dSm -1  SHo‘rlangan tuproqningso‘lish koeffitsienti juda yuqori. 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 260 .

O'xshashlar

SHO‘RXOQ VA SHO‘RXOQLI, SHO‘RTOB VA SHO‘RTOBLI, TAQIRLI TUPROQLAR VA QUMLIKLARNI O‘ZLASHTIRISH

Sho‘rlangan tuproqlar xaritasini tuzish

TUPROQLAR YEROZIYASI, SEL OQIMI, ULARNI OLDINI OLISH VA QARSHI KURASH TADBIRLARI.

MELIORATSIYA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR KISHLOK CHUJALIK MELIORATSIYASINING HOZIRGI AHVOLI HAMDA RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

SIZOT SUVLARI, ULARNING REJIMI, BALANSI VA KRITIK CHUQURLIGI. TUPROQNING TUZ REJIMI VA BALANSI