Sho’ro hukmronligi davrida O’zbekiston xalq ta’lim tizimi va pedagogika fanining rivoji. R eja : 1. Sho’ro hokimiyatining dastlabki yillarida maorif va pedagogik fikrlar. 2. Ikkinchi jahon urishi va urishdan keyingi yillarda xalq maorifi va pedagogik fikrlar. 3. XX asrning 70-80 yillarida O’zbekiston xalq ta’limi ravnaqi.

1917 yil to’ntarishidan so’ng Markaziy Osiyoda 3 ta davlat (Buxoro amirligi, Xiva, Qo’qon xonligi) o’rnida yangi yo’nalishdagi mafkuraga asoslangan respublikalar (Turkiston Muxtor Jumhuririyati, Buxoro xalq Respublikasi, Xiva xalq Respublikasi) tashkil topdi.Yangi Sho’ro Hukumati avvalgi ta’lim tizimi, o’quv-tarbiyaviy ishlarni isloh qilish, xalq maorifi tizimining yangi shaklini joriy etish yuzasidan bir qator vazifalarni belgilab berdi. Bunday tadbirlarni amalga oshirish Turkistonda Xalq Komissarlari Sovetining 1918 yil 14 maydagi dekreti asosida boshlandi. Yagona Sho’ro "Mehnat maktabi"xalq maorifi uchun asosiy negiz qilib olindi. 1918 yil 20 yanvarda "Cherkovni davlatdan va maktabni cherkovdan ajratish to’g’risida"gi dekretga asoslanib, mullalar vazirli din ahllarining maktablarda dars berishiga yo’l kuymaslik to’g’risida dekret qabul qilindi. Mazkur dekretga muvofiq aholining barcha tabaqalari bolalari millati, dini va jinsidan qat’iy nazar maktabi tekin o’qitilishi to’g’risida buyruq chiqarildi. Turkistonda 1918 yil may oyining boshida maktab tubdan qayta qurildi va e’lon qilindi. 1918 yil iyunda Toshkentda maorif xodimlarining birinchi syezdda ochildi, unda xalq maorifi sohasidagi ahvol muhokama qilindi, qayta ko’rish tadbirlari belgilandi. 1918 yil dekabrda Turkiston Respublikasi xalq maorifi komissarligi buyruq chiqarib, hamma maktablarda ona tili o’qitish to’g’risida qator qabul qilindi. 1918 yil avgustda Turkiston Respublikasining Markaziy Ijroiya Komiteti maktablarda o’quvchilarni uz ona tilida o’qitishga utish to’g’risida dekret chiqardi, bu o’lka xalqlari milliy madaniyatlari istiqboli uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Oradan uch oy utgach "Turkiston maktablarining strukturasi to’g’risida Nizom" chiqarildi. 1918 yil bahoriga kelib respublikada ishlab turgan maktablar soni 330 taga yetdi. 1919-20 yilining boshida maktablar soni Farg’onada (viloyatida) 350 ta, Sirdaryo viloyatida 839 ta, Samarqand viloyatida 216 ta edi.

Maktablarni tashkil etishda mahalliy aholi orasidan birinchi muallim sifatida yetishib chiqqan Hamza, Avloniy, Abduqodir Shukuriy, Ismatulla Raxmatullayev, Abdurauf Fitrat, Isxokxon Ibrat, T.N.Qo ri Niyoziy, Tuxtanazar Shermuxamedov, Ergash Komilov, Oqilxon Sharo fiddinov va shu singari ziyolilar faol qatnashdilar. Qizlarni o’qitish uchun alohida maktablar ochildi, bunday mak tablar 1920 yil boshida Toshkentda 12 ta, Andijonda 2 tasi ochilgan. Qo’qonda shunday maktablarda O’zbek qizlaridan 270 tasi, kirgiz qizlaridan 13 tasi o’qir edi. Shunday qilib, o’lkamizda yangi maktablar ochildi va mahalliy aholidan milliy O’qituvchilar tayyor lash, milliy darsliklar nashr etish, Sho’ro mafkurasi asosida ta’lim-tarbiyaviy jarayonni amalga oshirish yuzasidan tadbirlar belgilandi. 1918 yil iyun oyida Toshkentda dorilmuallimin ochildi. (millat yoshlaridan muallimlar instituti). 1918-21 yillarda mahalliy millatdan 3 mingga yaqin muallim tayyorlandi. 1918 yillarda Turkiston Sharqshunoslik instituti, Timiryazev nomli bilim yurti, Milliy xotin-qizlar uchun bilim yurtlari ochildi. 1921 yilda ximiya-farmakologiya instituti, konservatoriya 6 ta qishloq xo’jalik texnikumi ishga tushdi. Bular orasida 1918 yil 21 aprelda ishga tushgan Toshkentda ochilgan Turkiston xalq universiteti alohida ahamiyat etadi. Universitetning Toshkentda eski shaharda,Andijon,Qo’qon, Samarqand va Jizzaxda bo’limlari bor edi. RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining 1920 yil 7 sentyabrdagi dekretiga binoan Toshkent xalq universiteti negizida Turkiston davlat universiteti (Tosh DU) tashkil etildi. 1920 yillarda Turkiston bolalarining 25% maktabda o’qitilar edi. O’qituvchi kadr tayyorlashga katta e’tibor berildi. 1925 yilda O’zbekiston qishloqlarida ishlab turgan muallimlar soni 2748 kishiga yetdi. 1924-25 o’quv yilida xalq maorifi ehtiyojlariga 11,4 million so’m yeki respublika byudjetning 24% sarflandi. O’zbekistonda dastlabki o’rta ta’lim maktablarining tashkil etilishi va uning rivojlanishi. Xalq ta’limi tizimida (jumladan) muhim o’rinni egallagan

umumiy ta’lim maktablari respublikamiz hayoti bilan chambarchas bog’langan bo’lib, davlatning mafkuraviy, madaniy vazifalariga xizmat qiladi. Shuning uchun xam respublikamiz hukumati, xalq ta’limi vazirligi joylardagi hokimiyatlar va jamoatchilik xalq ta’limi tizimini jumladan, umumiy ta’lim maktablarini rivojlantirish, ularning tarmoqlarini kengaytirish va yangi binolar bilan ta’minlash, o’quv moddiy va texnika bazasini mustahkamlash xamda ularni yuqori bilimga ega bo’lgan O’qituvchilar bilan ta’minlash borasida bir qator tadbirlarni amalga oshirib kelmoqdalar. Chunonchi 1966 yilda sobiq SSSR tomonidan qabul qilingan "Umumiy ta’lim maktablarini" yanada rivojlantirish choralari to’g’risida, 1972 yil 20 iyuldagi "Yoshlarni umumiy o’rta ta’limga o’tkazishni tugallash va umumiy ta’lim maktablarini yanada rivojlantirish to’g’risida", shuningdek, "Qishloq umumiy ta’lim maktabining ish sharoitini yanada yaxshilash tadbirlari to’g’risida", "Mamlakatda oliy ta’limni yanada takomillashtirish to’g’risida"gi 1972-1977 yillar mobaynida qabul qilingan tarixiy qarorlari asosida respublikamizda salmoqli ishlar amalga oshirildi. Yoshlarni umumiy o’rta ta’limga o’tkazish 1975 yilga kelib tugallandi. Mazkur qarorlarga asosan respublikamizda mehnat ta’limi va tarbiyasi, Ayniqsa, ijtimoiy foydali mehnatni xamda o’quvchi-yoshlarni kasbga yo’naltirish ishining sifat va samaradorligini oshirishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqildi, va u amalga oshirildi. Maktab uz tabiatiga kura iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlovchi, uni saqlovchi insoniyat tomonidan to’plangan umum-insoniy ma’naviy boyliklarni avloddan-avlodga yetkazib beruvchi va boyituvchi muhim tarmoq hisoblanadi. Ta’lim tarbiya samaradorligini ishirishda axloqiy, badiiy va estetik tarbiya berishga alohida ahamiyat beriladi. O’quvchilarda yoshlik chog’idanoq jamoatchilik, o’ziga va bir-biriga talabchanlik, halollik va haqgo’ylik, saxiylik kabi xususiyatlarni shakllantirish xar bir O’qituvchining kundalik vazifasiga aylanmog’i zarur. Jamiyatning tubdan qayta qurilishi maorifning barcha bo’g’inlarini mazmunan qayta tuzilishini talab etadi.

Jumladan, maktabda ta’lim tarbiya berish hisoblangan o’quvchilar uz-O’zini boshqarish tashkilotlari faoliyatidagi rasmiyatchilikka sovuqqonlikka barham berish, uning ish mazmuni va shakllarini tubdan o’zgartirish, o’quvchilarning kundalik talab va ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan o’quvchilarning ixtiyoriy jipslashgan birlashmalariga aylantirish kuzda tutiladi. Xalq maorifini boshqarish, ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishga to’g’ri rahbarlik qilish, maktab uchun g’amxo’rlikni umum xalq ishiga aylantirish maktabda o’quv tarbiyaviy ishlarni samaradorligini ta’minlashning muhim shartlaridir. Boshlang’ich va o’rta maktabda o’qitish mazmunining mukammallashib borishi. Urushlar davrida maktablarda tarmog’i birmuncha qisqargan o’quvchilar soni xam shunga yarasha kamaygan edi. O’sha yillari yangi maktab binolari qurilmaganligi va eski maktablarni uz vaqtida birday remont qilinmaganligi sababli ko’p maktab binolari o’quv jarayonini maromida tashkil etish va gigiyena talablariga javob bermas edi. Urushdan keyingi yillarda 1943 yilda ochilgan ishchi va dehqon yoshlari maktablari tarmog’i yanada kengaydi. Urushdan keyingi tinch qurilish davri maktablardagi ta’lim mazmuni va o’qitish usullarini tubdan o’zgartirdi. 1954-1955 yilda boshlang’ich va o’rta maktablar uchun yangi o’quv maktablar dasturlari joriy etildi. Va bu dasturga asosan I-IV sinflarda mehnat darslari kiritildi. V-VII sinflarda ustaxonalarda, va o’quv-tajriba maydonlarida amaliy mashg’ulot, VIII-X sinflarda mashinasozlik, elektronika va qishloq xo’jaligiga doir praktikumlar o’tkaziladigan bo’ldi. Mana shunday qator mas’uliyatli vazifalarni amalga oshirishda pedagog xodimlarning tanqisligi tobora sezila bordi. Chunki barchaga ma’lumki, O’qituvchilarning asosiy qismi frontga jalb etilganligi qishloq xo’jaligining muhim tarmoqlariga tortilganligi sababli mamlakatda O’qituvchilar soni ancha kamayib qolgan edi. O’qituvchilar davr talabidan kelib chiqib, zamonaviy ijodkorlik bilan ishlay boshladilar. O’qituvchilar ta’lim mazmunini oshirish bilan birga, tarbiya birligi