Shoyim Bo’tayevning “Shamol o’yini” qissasida qo’llanilgan pragmatik vositalar. Ma’lumki ,pragmatik lingvistika tilshunoslikning yangi sohalaridan biridir.Shaxsning obyektiv olamdagi barcha ijtimoiy harakatlari nutqiy faoliyatida o’z ifodasini topadi.Sgu bois pragmatic lingvistika fanining nazariy va amaliy tarmog’I sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o’zida mujassamlashtirgan nutqiy muloqot ,muloqot sistemasi ,nutqiy vaziyat,nutqiy muloqot ishtirokchilariga xos xatti-harakat ,kommunikativ maqsad bilan aloqadormasalani o’rganadi. 1 Badiiy matnda aks etgan nutqiy aktlar va so’zlashuv uslubi bilan bog’liq kundaluk nutqiy muloqot shakllariga xos xilma-xil mazmuniy ifodalarning pragmatic talqini pragmatic lingvistikaning tahlil usullariga egaligini ko’rsatadi.Shunga ko’ra lingvistik ilmiy paradigmani yangilagan pragmatika tilshunoslikning alohida tarmog’i sifatida ajaratiladi.Pragmatik lingvistika ham o’z birliklariga ega bo’lib ,til modelini hosil qiladi.Buning uchun tilning ta’sir etish va boshqarish vazifalari orqali so’zlovchining maqsadi ,ya’ni pragmatic xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus pragmatic lingvistik birliklar sistemasini ajratish lozim. 2 Nutqiy ta’sir etish va nutqiy kommunikatsiya nazariyasiga ko’ra ,sintaktik birliklardagi axborot tarkibi til birligi sifatida ikkiga ajratiladi:1)Informema,2)pragmema .Bular pragmalingvistik birliklar hisoblanadi. Informema –tilning turli sathiga oid birliklar bo’lib ,ular faqat ratsional ,intellectual axborot tashuvchi belgilarga ega bo’ladi. Pragmemalar esa inson axloqiga ta’sir etish vazifasiga ko’ra informemalar bilan ziddiyatga kirishadi.Demak,informema intellectual informative belgisi bilan namoyon bo’lsa pragmema muloqot jarayonida inson axloqini aks ettirish xususiyatiga ko’ra ajralib turadi.Quyida har ikki pragmatic vositalarning badiiy 1 2

matnda qo’llanilishini Shoyim Bo’tayevning “Shamol o’yini “ nomli qissasi misolida ko’rib chiqamiz. Bilamizki, har bir ijodkor adabiyotga o’z mavzusi ,qahramonlari ,betakror “tili” bilan kirib keladi.Shoyim Bo’tayev qahramonlari betakror ko’rinishga ,ruhiy holatiga ,o’z tiliga o’z milliyligiga ega .Yozuvchi qissalarida bir –biriga o’xshash kishilar uchraydi.Shamol o’yini qissasida Zokir bulbul ismli oshiq haqida gapiriladi.”Qo’rg’onlangan uy” romanida ham Zokir baxshi obrazi yaratiladi.”Shamol o’yini “qissasidagi momouloq tanavvul qilayotgan kampirlar asardan joy olishi badiiy matnda alohida pragmatic ma’no mtashishga xizmat qiladi.Qolaversa ,Shoyim Bo’tayev qissalarida laqab shevaga xos so’zlarning ham o’rni bo’lakcha.”Shamol o’yini “qissasidagi Mirzo bob ova mirob o’rtasidagi suhbatda ham pragmatic vositalarning badiiy matnda qanday pragmatik vazifa bajarayotganini ko’rishimiz mumkin. -Mirishkor ,chim ko’chiraveray… -Iye,iye… -Navbatimiz ham keldi-da. Mirza boboning nutqida pressupozitsiyani ko’rishimiz mumkin.Dehqon ekinlarni sug’orish mahalida ariqqa chim bostirib suv yo’nalishini o’zgartirishadi.Buning uchun esa chimlarni boshqa joylardan ko’chirib kelib,oldindan tyyorlab qo’yishadi.”chim ko’chiraveray” deb so’rash orqali uning navbati kelganini mirobga bildirib qo’ymoqchi bo’ladi. Qolaversa “mirobdek insonga” to’g’ridan- to’g’ri navbati kelganini aytib,chim ko’chiraverishga yuragi jazm qilolmaydi.Mirobning javobi esa birgina “iye..iye” undovi orqali Mirzo boboga ayon bo’ladi va Mirishkorning taajjubini seziboq ‘navbatimiz ham yetdi-da “deb qo’shimcha qiladi. Ana shu undov so’z badiiy matnda pragmatik ma’no tashishga xizmat qilib ,aynan nutq jarayonida Tilak mirishkorning befarligi.loqaydligi ,umuman

olganda voqeaga bo’lgan munosabatini bildiradi.Suhbat davomida yana shunday pragmemalarga duch kelamiz: -Sahardan sizni qidiramiz… -Biz yerning ostiga kirib ketganimiz yo’q. -Ishonmasangiz ayolingizdan so’rang… -Biz ayoldan gap so’ramaymiz.Mayli bundan keyin xabardor bo’laylik . Tilak mirishkorning nutqida o’z ishining kasbu-korining payhovasini qoyilmaqom olvolgan”insonlardek o’ziga nisbatan “biz”olmoshini ishlatadi.Odatda ,kishilik olmoshining birlik shakli bo’lmish “men” o’rnida ko’plik shakldagi “biz” kamtarlik ma’nosida ishlatilishini ko‘ramiz .Ammo, ushbu nutq jarayonida Tilak mirishkorning kamtarlik namoyon etish uchun emas ,balki “o‘ziga bino qo‘ygan “, “barcha aytgani aytgan degani degan “ekanligini ko‘rsatish uchun qo‘llaydi.Qolaversa,”bundan keyin xabardor bo‘laylik “ gapida ham shu jihatni ko‘rishimiz mumkin. Yuqorida keltirilgan suhbat jarayonida istak mayli orqali buyruq hamda ta’kid ohangi kuchliroq ifodalanganini ham ko‘rishimiz mumkin.Aynan shunday sintaktik birliklar yozuvchi tomonidan ma’lum bir nutqiy akt shaklini yuzaga chiqarish uchun foydalanilgan.