SIY OSI Y MA DA N IY A TLA RN IN G TIPLA RI Reja 1.Siyosiy madaniyatni tiplarga ajratish 2.Fuqarolar madaniyati-siyosiy madaniyat hozirgi zamon tipologiyasining negizi 3.Shaxs va siyosiy madaniyat. Shaxsning siyosiy ijtimoiylashishi.

1. Siy osiy madaniy at ni t iplarga ajrat ish. Siesiy madaniyat xodisasini tushunishda uning tipologiyasi aloxida axamiyat kasb etadi. Zotan, u uz mazmuniga kura empirik siyosiy madaniyatlarni ajratishga kumaklashadi na muayyan ideal, mukammal modelga nisbatan ularning xolatini aniklaydi. Siyosiy madaniyatni turli asoslarga kura tiplarga ajratish mumkin. G.Almond va S.Verba «Fukarolar madaniyati» kitobida taklif etgan tipologiya klassik tipologiya deb e’tirof etilgan. Ular bir kator mamlakatlarning siyosiy tizimlarini taxildan utkazib va takdoslab, siyosiy madaniyatning uchta «sof» tipini ajratib kursatganlar. Kuyida ularga batafsil tuxtalamiz. 1. « Paroxial» siy osiy madaniy at (pa r ochial cu l tur e) ba’zan an’anaviy, patriarxal deb xam ataladi). Siyosiy madaniyatning bu tipi axolining siyosiy tizimdan butkul uzilib kolganligi, u xakda xech kanday bilimga ega emasligi bilan ajralib turadi. Bunday jamiyatlarda ixtisoslashgan siyosiy rollar mavjud emas, asosiy «aktyorlar» (doxiylar, shomonlar va boshkalar) xam siyosiy, xam iktisodiy, xam diniy funksiyalarni bajaradilar. Bundan tashkari, axolining siyosiy, iktisodiy va diniy yunalishlari tabakalashtirilmaydi. Xududiy va ijtimoiy-madaniy aynanlashtirish ustunlik kiladi: shaxs uzini, avvalambor, maxalliy jamoa (kavm, kishlok. va shu kabilar)ning bir kismi deb biladi. Patriarxal madaniyat soxiblari siyosiy tizimdan xech narsa kutmaydi. Jumladan, Afrikaning markazlashgan kabila va knyazliklarida si yosiy madaniyat asosan patriarxal bulib, bu jamiyatlarda biron-bir ixtisoslashgan siyosiy rollarning rivojlanishi

nisbatan tabakalashgan siyosiy yunalishlarning paydo bulishiga olib kelishi mumkin. Xatto yirik va tabakalashgan siyosiy tizimlarning negizidaxampatriarxal madaniyat yotishi mumkin. Ammo nisbatan «sof» patriarxalizm siyosiy ixtisoslashish eng kam bulgan oddiy an’anaviy tizimlarda uchraydi. Tabakalashgan siyosiy tizimlarda patriarxal madaniyat uzini uzi anglash bilan izoxlanuvchi oddiy madaniyatdan kura kuprok normativ buladi. Masalan, Nigeriya yoki Gana kabilalarida yashovchi odamlar markaziy siyosiy tizimning mavjudligini girashira anglashlari mumkin. Ammo bu tizimga nisbatan ularning xnetuykulari noanikyoki salbiy bulib, ular mazkur tizim bilan munosabat shakllarini idrok etmaydilar. 2 « Tabaalik » sie siy madaniy at i ( su bje ct cu l tur e). Siyosiy madaniyat ning bu tipiga passiv siesiy xulk-atvor, xukmron rasmiy kadriyatlar va normalarga tayanish, bu kadriyatlarni mustakil tushunib yetishga intilishning yukdigi xosdir. Umuman olganda, odamlarda siesiy tizimga nisbatan uziga xos bokimandalik — paternalistik munosabat ustunlik љ iladi; jamiyat a’zolari siesiy tizimdan ne’matlar kutadi yo jazodan kurkadi. Siesiy madaniyatning bundam tipiga siesiy tizimga kirish yullari anik ajratilmagan, individlar esa uziga siesiy aktyorlar deb karamaydigan jamiyatlarda duch kelish mumkin. 3. I sht irok chilik sie siy madaniy at i (pa rt i c ipan t cu l tur e) (faol siyosiy madaniyat). Siesiy madaniyatning bu tipiga siesiy xayotda individlarning faol ishtirok etishi xosdir. Bu ishtirokchilik fukarolarning siesiy jixatdan savodliligi va siesiy karorlar kabul kilish jarayoniga uz ishtiroki bilan ta’sir kursata olishiga bulgan ishonchiga

asoslanadi. Bunday jamiyatlar yuksak darajada funksional tabakalashganligi bilan ajralib turadi: jamiyat xayotining turli soxalari nisbatan erkin, kichiktizimlar (shu jumladan, siesiy kichiktizim) esa ancha rivojlangan va keng tarmok otgan buladi. Xozirgi zamon jamiyatida siesiy madaniyatning bunday tiplari sof kurinishda mavjud emas. Jumladan, demokratik mamlakatlarda siesiy madaniyatning ishtirokchilik tipini sof kurinishda uchratish mushkul: demokratik mamlakatlarning fukarolari kamdankam xollarda bu modelga amal kilib yashaydilar. Ularni siesatdan yaxshi xabardor deb xam, siyosatda faol debxamaytish kiyin, fukarolar tomonidan Karor kabul kilish jarayonini esa aslo okilopa xisobkitoblarga asoslangan jarayon deb bulmaydi. Amalda milliy siesiy madaniyatlar uzida turli tiplarni mujassamlashtirgan, ya’ni aralashdir. Kuyidagi jadvalda tizimning tarkibiy elementlariga nisbatan munosabatlarning yukligi yoki nomukammalligi «nol» bilan, barkapop orientakiyalar esa «bir» bilan belgilangan. 1jadv al. Siesiy madaniy at larning t iplari 1 Siesiy madaniyatlar Tizim umu - man ob’ekt sifatida Tizimga «kirish»dagi ob’ektlar Tizimdan «chikish»dag i ob’ektlar Uzini ob’ekt deb bilish Patriarxal 0 0 0 0 1 Каранг: Антология мировой политической мисли. В 5ти томах Т.П. Зарубежная политическая мысль XX в . — М .. 1997. ~ С . 598.

Tabaalik 1 0 1 0 Ishtirokchilik 1 1 1 1 Birinchi tip iktisodiy kolokjamiyatlar — ixtisoslashgan siyosiy rollar mavjud bulmagan, siyosiy muljal olish diniy yoki ikdisodiy yunalishlardan ajratilmagan, siyosiy bilimlar deyarli bulmagan, axoli ommasi savodsiz Afrika kabilalari, maxalliy jamoalar va boshkalar uchun xosdir. «Tabaalik siyosiy madaniyati» xukm suruvchi jamiyatda odamlar ixtisoslashgan siyosiy institutlarning mavjudligini biladilar, ularga baxo bera oladilar, ammo bu munosabat, umuman olganda, passiv xususiyatga ega buladi. «Ishtirokchilik siyosiy madaniyati» tipida jamiyat a’zolari mavjud siyosiy tizim va uning barcha asosiy tuzilmalarini yaxshi biladilar xam da siyosiy xayotda ongli va faol ishtirok etishga moyil buladilar 2 . Bu modellar real xayotda «sof kurinish»da juda kam uchrashini tushungan G. Almond na S. Verba uz mstodologiyasi asosida siyosiy madaniyatning uch aralash tipi — provinsialistiktabaalik tabaalik partisipator va provinsialistikpartisipatortiplarini ajratdilar. Birinchi aralash tipning xususiyati shundaki, «axolining katta ksmi kabila, kishlok yoki feodal xokimiyatning da’volarini rad etib, ixtisoslashgan markaziy xukumat tuzilmalariga ega bulgan murakkab siyosiy tizimga nisbatan xayrixoxlik bildiradi» 3 . Bu yagona markazlashgan davlatga utish davri uchun xos bulgan madaniyat tipidir. 2 Каранг : Almond G., Verba S. The Civil Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Countries. — Princeton, 1963. — P. 17—21 ( Интернетдаги русча таржимадан фойдаланилди ). 3 Уша жойда. — 236.