Mavzu: “Sovuq urush” davridagi xalqaro munosabatlar Reja: 1. Ikkinchi jahon urushidan keyingi ilk yillarda xalqaro munosabatlar 2. “Sovuq urush” ning boshlanishi 3. Koreya yarim orolidagi ziddiyat 4. Karib inqirozi 5. Iliqlashuv yillari

Ikkinchi jahon urushi aybdorlari - natsistlarni jazolash uchun 1945 yil 8 avgustda London shahrida SSSR, AQSH, Angliya va Frantsiya vakillarining konferentsiyasi bo’lib, unda Xalqaro harbiy tribunal tuzish va uning Nizomini ishlab chiqish masalasi ko’rildi hamda fashistik harbiy jinoyatchilar ustidan sud jarayonini olib boradigan Xalqaro harbiy tribunal tuzilganligi tug’risida Bitim tuzdilar. Qisqa vaqt ichida bu Bitimga 19 ta davlat qo’shildi. Tribunalda asosiy qoralovchi davlatlar: SSSR, AQSH, Angliya va Frantsiyadan iborat Qoralovchilar komiteti tuzildi. Ittifoqchilar sudni o’tkazish joyi sifatida natsistlar davrida uning partiyasi (NSDAP) s’ezdlari an’anaviy o’tib turadigan Nyurnberg shahrini tanlashdi. SHaharning butun tarixiy markazi Amerika aviatsiyasi tomonidan vayron qilingan, faqat huquqshunoslik saroyining ul kan binosi omon qolgan edi. Sud qilishning barcha rasmiyatchiliklariga amal qilish uchun har bir g’olib davlat sud jarayoni uchun tribunalga o’z vakilini (SSSRdan yustitsiya general-mayori Nikitchenko) va ayblovchisi (bo’lajak SSSR bosh prokurori Rudenko)ni tayinladi. G’olib dav latlar yuristlari o’rtasida o’zaro tushunish quyidagicha bo’ldi: amerikalik ayblovchilarga ''SSSRga qarshi agressiya" bo’limi bo’yicha, sho’ro ayblovchisiga esa "Insoniyatga qarshi jinoyat" bo’limi bo’yicha nutq so’zlashga ishonch bildirishdi. Tribunalning sud majlisida "teginilmaydigan" mavzular ham bor edi. G’olib davlatlarning o’zaro kelishuviga muvofiq, SSSR Avstriyaning qo’shib olinishi va CHexoslovakiyaning bosib olinishining Angliya va Frantsiya tomonidan tan olinishi tug’risidagi masalani "kovlashtirmadi". Buning uchun G’arb mamlakatlari Sobiq Ittifoq uchun noqulay bo’luvchi Molotiv Ribbentron Pakti tug’risidagi tarixga tegishmadi. Nyurnberg sudida sobiq sho’rolar Femidasi (adolat ramzi, qozi) mamlakat rahbariyati tomonidan ular oldiga vazifa qilib qo’yilgan barcha masalalarni

xal qila olmadi. Masalan, har qancha harakat qilinganiga qaramay, Xatinda polyak ofitserlari otib tashlanganligini olmonlarning bo’yniga qo’yishga erishilmadi. 29 avgustda fashist bosh aybdorlarining ro’yxati e’lon qilindi. Ular 24 nafar bo’lib, natsist siyosatchilari, harbiylari, diplomatlari, ideologlari va ishlab chiqarishdagi mutaxassislardan iborat edi. Jumladan, Gering, Gess. Ribbentrop, Borman, Keytel, Ley, Krupp, Kaltenbrunner, Rozenberg, Frank, Frik, SHtreyxer, SHaxt, Funk, Denits, Geder, SHirax, Zaukel, Yodl, Papen, Zeyss-Inkvart, SHpeer, Neyrat va Frichlardan iborat edi. 1945 yil 18 oktyabrda Qoralovchilar Komiteti tomonidan ular ning ro’yxati barcha hujjatlari bilan Xalqaro harbiy tribunalga topshirildi. Uning sekretariati orqali har bir qoralanuvchiga ham etkazildi. Tribunal raisi Angliyalik sudya lord J. Loreys: "Tribunal Bosh Qoralovchilar Komiteti tomonidan tayyorlab topshirilgan ishlardan mamnunki, u etarli darajada, barcha hujjatlar asosida tayyorlangan", - degan edi. Nyurnberdagi sud jarayoni xalqaro jamoatchilik ko’zi oldida oshkora olib borildi. 403 ta ochiq sud majlisi bo’lib o’tdi. Sud zaliga 60 mingta ruxsatnoma tarqatilgan edi. Radio, kino, matbuot millionlab kishilarni bo’layotgan sud jarayonidan xabardor qilib bordi. Buning uchun ommaviy axborot vositalarining vakillariga zaldan ko’p o’rin ajratildi, jumladan, 350 o’rinning 250 tasi ularga be rildi. Nyurnbergdagi sud jarayonida 22 ta bosh olmon-natsistlari usti dan 2500 ta xujjatli dalillar keltirdiki, ularning oqlovchi-ximoyalovchilari ham biron-bir ish qilolmay qoldilar. Nima uchun 22 nafar? SHuning uchunki, Borman ishi u yashiringanligi uchun sirtdan ko’rildi va xukm chiqarildi. Krutt kamerada o’zini urib shol qilib tashlaganligi uchun, uning ishi to’xtatiladi. Ley ayblov xulosasi bilan tanishib chiqqandan keyin, kamerada o’zini-o’zi osib qo’yadi. Nyurnbergdagi sud jarayoni 10 oy davom etdi va 1946 yilning 1 oktyabrida Xalqaro harbiy tribunal o’zining hukmini chiqardi. Osib o’ldirish jazosiga

quyidagilar hukm qilingan edi: Gitlerning vorisi va aviatsiya reyxminietri German Gering, tashqi ishlar ministri Ioaxim fon Ribbentrop, Vermaxtning Oliy qo’mondonligi (VOQ) boshlig’i Vilgelm Keytel, Imperiya Xavfsizligi bosh boshqarmasi boshlig’i (RSXA) Ernst Kaltenbrunner, SHarqiy hududlar ishi bo’yicha ministr Alfred Rozenberg, Polsha general-gubernatori Gans Frank, ichki ishlar ministri Vilgelm Frik, antisemit publitsist YUlius SHtrayxer, tashqi ishchi kuchlardan foydalanish bo’yicha bosh vakil Frits Zaukel, VOQtezkor (operativ) shtabi boshlig’i Alfred Yodl, niderlandlar imperiya komissari Artur Zeyss-Inkvart, NSDAP devonxonasi (kantselyariyasi) boshlig’i Martin Borman, Germaniya Mehnat fronti (Kasaba uyush malari) rahbari Robert Ley (Robert Ley ayblov xulosasini o’qigach, kamerada o’zini o’zi osdi). Kechirim haqidagi iltimoslar rad etildi. Harbiylar tomonidan osib o’ldirishni otib o’ldirish bilan almashtirish tug’risidagi iltimoslari ham rad etildi. Ularni 16 oktyabr kuni dorga osishdi. Birinchi bo’lib dorga Ribbentrop osildi. Millionlar tomonidan o’limga xukm qilinganlar hayratli darajada joni qattiq maxluqlar ekan. Ribbentrop 10 daqiqagacha hayot bilan vidolasha olmadi, Yodl -.18, Keytel - 24 daqiqagacha. Qatl etilganlarning jasadi yaqin oradagi krematoriyda kuydirilib, kuli samolyot orqali shamolga sovurildi. Tribunal barcha aybdorlarni dor tagiga yo’llamadi. Gitlerning partiya bo’yicha birinchi o’rinbosari Rudolf Gess, Reyxsbank prezidenti Valter Funk, olmon floti qo’mondoni Erix Reder umrbod qamoq jazosiga mahkum etildi. Qurollanish ministri Albert SHpeer va Gitleryugend fyureri Baldur fon SHirax 20 yilga, CHexiyadagi noib (namestnik) fon Hefipa V 15 yilga, suvosti kuchlari Ko’mondoni Karl Dyonits 10 yilga qamoq jazosiga hukm qilindi. Tribunalning Nizomi printsiplari va xukmi 1946 yilning 1 1 dekabrida BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan tasdiqlandi. Xalqaro harbiy

tribunalning Nizomiga muvofik, sud jarayonla ri mamlakatlarning milliy huquqiy organlari tomonidan ham o’tkazildi. 1945 yilning dekabridan 1946 yilning yanvarigacha fa shist jinoyatchilari ustidan Kiev, Minsk, Riga, Leningrad, Smo-Lenek va Bryansk shaharlarida sud jarayonlari o’tkazildi. 1952 yil fevralida SSSR Oliy sudining harbiy kollegiyasi general-feld- marshallar: E.Fon Kleyst va F. SHernerlarni uzoq muddatga ozodlikdan maxrum etdi. SHarqiy Germaniyada SSSR harbiy ma’muriya tining sud organlari 48 ming kishi ustidan tergov ishlarini olib bordi va shundan 17 ming 175 kishi turli muddatlarga ozodlikdan maxrum etildi. 1981-86 yillarda SSSRda 60 nafar sobiq gitlerchi-jinoyatchilar ustidan sud jarayoni buldi va ular turli muddatlarga ozodlik dan maxrum qilindi. Evropaning boshqa mamlakatlarida ham shun day sud jarayonlari bo’lib o’tdi. Masalan, GDRda 1945 yil 8 maydan 1984 yil 31 dekabrgacha 12 ming 873 nafar gitlerchi-jinoyatchilar ustidan sud jarayoni o’tkazilib, ko’pchiligi tegishli jazolarini oldilar. Polshada 1945-65 yillarda 8000 nafar sobiq natsistlar ustidan sud jarayoni o’tkazildi. SHundan 5400 nafari "Uchinchi Reyx"ning fuqarolari edi. AQSHga kelsak, Nyurnbergning o’sha sa royida Amerika harbiy sudi 12 nafar sud jarayonini o’tkazdi va 1 76 nafar natsist jinoyatchilarini tegishli jazoladi. Umuman olganda, AQSH harbiy sudi tomonidan 1941 nafar gitlerchi-jinoyatchilar sud qilindi. SHundan 324 tasi o’limga hukm qilindi, 367 tasi oqlandi, 57 tasining ishi yopilmay qoldi. Angliya sudi 1085 ta jinoyatchi ustidan sud jarayoni o’tkazdi va shundan 240 nafarini o’limga hukm qildi, Frantsiya sudi 2107 nafar ishni ko’rib chiqdi va 104 nafari o’lim jazosiga xukm qilindi. Ko’pchilik G’arb mamlakatlarida o’limga hukm qilinganlarning aksariyat qismiga chiqarilgan hukm umrbod qamoq jazosi bilan almashtirildi. 1957-58-yillarda deyarli barcha huquqiy jinoyatchilar AQSH, An gliya va Frantsiya qamoqxonlaridan chiqarib yuborildi. Ko’pchilik natsistlarga