TA’LIM JARAYONINI TASHKIL ETISH ShAKLLARI
![TA’LIM JARAYONINI TASHKIL ETISH ShAKLLARI
R E J A :
1. Ta’lim turlari va shakllarining tavsifi.
2. Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish.
3. Ta’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada
rivojlanishi.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_1.png)
![Didaktik g’oyalar (tizimlar) tarixiy taraqqiyot jarayonida yangi g’oyalar
bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlarning
ketma-ketligi o’qitish nazariyasi va amaliyotining umumiy qonuniyatidir.
Ta’lim turlari (yunoncha «species» alohida, o’ziga xos xususiyatga ega)
o’quv jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir.
Pedagogik tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir:
- arxaik (ibtidoiy);
- qadimgi (Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming
yillik);
- avestiy (Baqtriya, Sug’diyona, Xorazmda – eramizdan avv. VII-VI
asrlar);
- yunon (Ellins, rim-yunon, rim – eramizdan avv. V-I asrlar);
- o’rta asr (dogmatik, sxolastik V-XVI asrlar);
- yangi (tushuntirish, tushuntirish-ko’rgazmali, dasturlashtirilgan, masofali
o’qitish muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterlashtirilgan innovasion);
- xorijiy (tushuntirish, tushuntirish-ko’rgazmali, dasturlashtirilgan,
muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterli o’qitish, masofali, Internet yordamida
o’qitish va shu kabilar).
Avesto g’oyalariga ko’ra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi
VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo hududida zardushtiylik dini yuzaga kela
boshlaganda tashkil topdi. “Avesto” zardushtiylik muqaddas manbai bo’lib, u o’z
davrining ensiklopediyasi hisoblagan. “Avesto” g’oyalariga binoan bolalar va
yoshlarni o’qitish hamda tarbiyalash quyidagilardan iboratdir:
1) diniy va ma’naviy tarbiyalash;
2) jismoniy tarbiya;
3) o’qish va yozishga o’rgatish.
Yoshlarni tarbiyalashda ona yerga, atrof-muhit, tabiatga muhabbat hissini
uyg’otish muhim yo’nalish hisoblangan. “Avesto”da barkamol shaxs obrazi haqida
aniq tasavvurlar ifoda etilgan.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_2.png)
![Muntazam o’qitishning ilk turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (eramizdan
avvalgi 469-399 er. avv. yillar) va uning o’quvchilari tomonidan keng qo’llagan
yordamchi savollarga javob topish metodi hisoblanadi. Bu metod suqrotcha suhbat
metodi nomini olgan. O’qituvchi (faylasuf) o’quvchida qiziqish, bilishga intilishni
uyg’otadigan savoldan foydalanadi, mulohaza yuritish asosida o’quvchini voqyea-
hodisalarning mohiyatini idrok etishga undaydi. O’qituvchining mulohazasi
ko’pincha ritorik savollarni muhokama qilish bilan to’ldirilib turiladi. Suqrotcha
suhbatlar bir yoki bir necha o’quvchilar ishtirokida tashkil etiladi.
Dogmatik o’qitish – jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo’lib,
o’rta asrlarda keng tarqalgan. O’rta asrlarda G’arbiy Yevropada dogmatik
o’qitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o’rin
tutgan. Musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli intellektuallik xususiyatiga ega
bo’lgan. Komillikka bilimlaridan faol foydalana oladigan odamgina erishishi
mumkin deb hisoblangan. “Haqiqiy g’oyalar” (Abu Ali Ibn Sino. «Donishnoma»
G’«Bilimlar kitobi»), haqiqiy bilimlarni o’zlashtirishga ikki to’siq xalaqit qiladi:
so’zlarining aniq va fikrlarining tushunarli emasligi. Mazkur kamchilikni bartaraf
etishda logika alohida o’rin egallaydi. Musulmon mamlakatlarida bolani o’qitish
va tarbiyalashda u tomonidan Qur’onning arab tilida yod olinishi bilim
egallashning asosiy shart hisoblangan. Bundan tashqari XV-VII asrlarda bir qator
maktablarda fors tili ham o’rgatilgan. Asosiy ta’limni bolalar maktablar –
boshlang’ich maktabda olganlar (muqaddas kitobni o’qish va talqin qilish
mashg’ulotlari, o’qish, yozish va hisobga o’rganganlar). Dogmatik o’qitishda
o’quvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, o’qish, yod olish, eslab qolish va
matnni so’zma-so’z takrorlash dan iborat bo’lgan.
Oliy ta’lim madrasalarda berilgan. Movarounnahrdagi eng yirik o’quv
maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va G’ijduvondagi madrasalarni
kiritish mumkin. Bu ma’rifiy markazlarining rivojlanishi XV-VII asrlarga to’g’ri
kelgan. Madrasalarda o’qitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda
arab tilini ham o’rganganlar. O’quv rejasiga grammatika, Qur’on, Hadis, ritorika,
logika, metafizika, geologiya, adabiyot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_3.png)
![O’qitish asosan og’zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan o’quv
adabiyotlari asta-sekin ancha ko’p qirrali, turli-tuman bo’lib boradi. Maktab ta’limi
erkaklar uchun mo’ljallangan. Ammo har bir badavlat oila qiz bolani o’qitish
uchun uyga o’qituvchini taklif etgan.
Dogmatik o’qitish o’rniga asta-sekin o’quv jarayonida ko’rgazmalilikni
keng jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta’lim
shakllari qo’llanila boshlandi.
Ayni vaqtda respublika hududida faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta’lim
muassasalarida ta’limning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda:
- tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim (u an’anaviy yoki axborot
beruvchi ta’lim ham deb ataladi);
- muammoli o’qitish;
- dasturlashtirilgan ta’lim yoki kompyuterli o’qitish.
Bugungi kunda o’rta asrda keng qo’llanilgan ta’lim turlari – dogmatik va
sxolastik o’qitish elementlari ham saqlanib kelinmoqda.
Tushuntiruvchi-namoyil etuvchi ta’lim nomidan mohiyati anglanib turibdi.
Ko’rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab qolish
sanaladi.
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim turi vaqtni tejash, o’qituvchi va
o’quvchilarning kuchlarini asrash, qiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish,
ta’lim jarayonini ancha samarali boshqarishni ta’minlaydi. Biroq muayyan
kamchilikka ham ega, ya’ni, “tayyor bilimlarni berish va o’quvchilarni bilimlarni
o’zlashtirishda mustaqil hamda mahsuldor fikrlashdan ozod etish, o’quv jarayonini
individuallashtirish, differensasiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi..
Muammoli o’qitishda o’quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni
mustaqil egallash, o’quvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini
rivojlantirish yo’li bilan ta’lim tashkil etiladi. Uning texnologiyasi turli-tumanligi
bilan ajralib turmaydi, chunki o’quvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish
bir necha bosqichlardan iborat bo’ladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks
amalga oshirilishi kerak.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_4.png)
![Bunday o’qitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi.
Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida qiyinchilik his etiladi. O’quv muammosi bir
qadar qiyin, lekin o’quvchilarning kuchi yetadigan bo’lishi kerak. Muammoni
ilgari surish bilan birinchi bosqich yakunlanadi. Muammoni hal etishning keyingi
bosqichi da o’quvchilar savol bo’yicha mavjud muammoni ko’rib chiqadilar, tahlil
qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va
yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosqich muammoni
yechish uchun zarur bo’lgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan. U
hayoliga birdan fikr kelishi bilan yakunlanadi (“Men nima qilishni bilaman!”).
Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki
gipoteza bilan solishtirish, olingan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va
umumlashtirish bosqichlari keladi.
Muammoli topshiriqlar savollar, o’quv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat
bo’lishi mumkin. Muammoli savolda izlash va javoblar turli variantlari ko’zda
tutiladi, ya’ni, oldindan tayyor javob bu yerda mumkin emas. Muammoli savolga
misol: “Nima uchun temirdan yasalgan mix suvda cho’kadi, temirdan yasalgan
kema esa cho’kadi?”.
Muammoli masala uni yechish yo’llarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga
keltiruvchi o’quv-o’rganish topshirig’idir. Muammoli masala asosini mavjud
bilimlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. O’qish jarayonida
muammoli vaziyat subyekt (o’quvchi) o’zi uchun qiyin bo’lgan masalani yechishni
istashi, lekin unga ma’lumotlar yetishmasligi va u o’zi ularni izlashi zarurligini
ko’zda tutadi. Muammoli vaziyatga misol: “6 ta gugurt qutisidan tomonlari bir
gugurt qutisi kattaligiga teng 4 ta bir xil tomonli uchburchaklar yasang”.
Muammoli o’qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish
asosida bilimlarni mustaqil egallash, o’qishga qiziqishni uyg’otish, mahsuldor
fikrlashini rivojlantirish, o’qitishning mustahkam va amaliy natijalari.
Kamchiliklari o’quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi,
muammoni qo’yish va hal etish uchun ko’p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_5.png)
![yaratish va mustaqil yechish imkoniyatini har bir o’quvchiga taqdim etishning
qiyinligi bilan belgilanadi.
Dasturiy ta’lim (dasturlashtirilgan o’qitish) harakat (operasiya)lar ketma-
ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib
keluvchi “dastur” terminidan kelib chiqadi. Ushbu turning asosiy maqsadi o’quv
jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Bunday o’qitish asosini kibernetik
yondoshish tashkil etadi. Unga binoan o’qitish murakkab dinamik tizim sifatida
qaraladi. Dasturiy ta’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g’oyalar asosida
XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi. U o’quvchining bilim egallashi
yo’lida har bir qadamni nazorat qilishga imkon beradigan va shuning asosida o’z
vaqtida yordam ko’rsatish, qiyinchiliklarini oldini olish, qiziqishini yo’qotmaslik
va salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beruvchi o’quv jarayonining
texnologiyasini yaratishga yo’naltiradi.
Dasturiy ta’limning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- o’quv materialining alohida qismlarga ajratilishi;
- o’quv jarayonining bilimlarni o’zlashtirish bo’yicha bilimlar porsiyalari va
fikrlash amallaridan iborat bo’lgan ketma-ket qadamlardan iborat bo’lishi;
- har bir qadamning nazorat bilan yakunlanishi (savol, topshiriq va shu
kabilar);
- nazorat topshiriqlarini to’g’ri bajarganida o’quvchining yangi materiallarni
olishi va navbatdagi qadamni bajarishi;
- to’g’ri javob topganda o’quvchining yordamchi va qo’shimcha
tushuntirishlarni olishi;
- har bir o’quvchining mustaqil ishlashi, kuchi yetadigan mavzu bo’yicha
o’quv materialini egallanishi;
- barcha nazorat topshiriqlari bajarilish natijalarining qayd etilishi (ular
o’quvchilarning o’zlariga (ichki qayta aloqa) va pedagogka (tashqi qayta aloqa)
ma’lum qilinadi);](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_6.png)
![- o’qituvchining ta’lim tashkilotchisi va qiyinchilik yuzaga kelganda
yordamchi (maslahatchi) sifatida ishtirok etishi, individual yondoshuvning amalga
oshirilishi;
- ta’lim jarayonida o’qitishning o’ziga xos vositalarining keng qo’llanilishi
(dasturlashtirilgan o’quv qo’llanmalari, trenajyorlar, nazorat qilish qurilmalari,
o’qitish mashinalari).
Kompyuterli ta’lim. O’qitish sohasida jahon didaktikasining muhim
tajribasi - shaxsiy elektron-hisoblash mashinalari (ShEHM) rivojlanishi
kompyuterli (kompyuterlashtirilgan) ta’limning shakllanishiga imkon berdi.
Maxsus ta’lim dasturlari bilan ta’minlangan kompyuterlarni deyarli barcha
didaktik masalalar: axborotni berish, o’qitish jarayonini boshqarish, natijalarini
nazorat qilish va tuzatib borish, mashqlarni bajarish, o’quv jarayoni rivojlanishi
haqida ma’lumotlarni to’plash va boshqalar ni hal etishga moslashtirish mumkin.
Rivojlangan mamalakatlarda kompyuterlardan ta’limdan
foydalanishning keng rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy yo’nalishlarni
aniqlashga imkon berdi:
- alohida o’quv fanlari (matematika, tabiiy fanlar, ona tili, chet tili, geografiya
va boshqalar) bo’yicha o’zlashtirish darajasini oshirishni ta’minlash;
- umumiy kognitiv (idrok etish) qobiliyatlari – qo’yilgan masalani hal etish,
mustaqil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to’plash, analiz,
sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko’nikmani shakllantirishga imkon
beruvchi jarayonlarga e’tiborni kuchaytirish.
Bundan tashqari kompyuterlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari
o’tkazish, baholash va boshqarishda keng foydalaniladi, bu o’qituvchi vaqtini
tejashga imkon beradi, natijada pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi.
Dasturiy va kompyuterli ta’limlar o’qitish algoritmlarini ajratishga
asoslanadi. Algoritm to’g’ri natijaga olib keluvchi ketma-ket amallar tizimi sifatida
bilim, ko’nikma va malakalarni to’la o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan o’quv
faoliyati tartibi va ketma-ketligini o’quvchiga ko’rsatadi. O’quv dasturlari va
kompyuterli ta’limning samaradorligi fikrlash faoliyatini boshqarish](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_7.png)
![algoritmlarining sifatiga bog’liq. Yomon tuzilgan algoritmlar kompyuterli
o’qitishning sifatini keskin pasaytiradi.
Kompyuterli ta’limning sifati quyidagi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi:
1) o’qitish dasturlarining sifati;
2) hisoblash texnikasining sifati.
Bu sohada ham muayyan muammolar mavjud, ya’ni, o’quvchilarning idrok
etish faoliyatini tashkil etish qonuniyatlarini hisobga olgan holda yaratilgan ta’lim
dasturlari hozircha juda kam, ularni tuzib ishlab chiqish ko’p vaqt va kuch talab
etiladi, shu bois ularning narxi ham qimmat. Respublika ta’lim muassasalarida
EHMlar soni va ulardan foydalanish ko’lami ortib va takomillashib bormoqda,
biroq, bu sohada hali jahon tajribasidan ortda qolish holati bartaraf etilgani yo’q.
Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tenden t siyasi. Dunyoda
shunday ta’lim tizimi yuzaga kelganki, uni ko’pchilik “qo’llab turuvchi,
ta’minlovchi, yordamchi o’qitish deb ataydilar. U odamni kundalik muammolarni
hal etishga tayyorlashga asoslangan bo’lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini
qo’llab turish uchun mo’ljallangan.
Ayni vaqtda “innovasion” (yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida
ahamiyat berilmoqda. Mazkur ta’limning quyidagi o’ziga xos xususiyatlar mavjud:
1) bu oldindan ko’ra bilish, ya’ni, o’quvchining avvalgi va hozirgi tajribasi
asosida o’qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mo’ljallashga o’rgatishdan ibora
bo’lib, o’quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin qilish, ko’zlash,
modellashtirish va loyihalashtirish amalga oshira olishi zarur.
2) o’quvchining hamkorlikda ta’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish
(lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizasiya rivojlanishini hisobga
olishdan global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini ta’minlash.
Keyingi yillarda masofaviy ta’lim (lotincha distantia – masofa) – masofadan
turib o’qitish keng rivojlanmoqda. Masofaviy o’qitish – ta’lim texnologiyasi
bo’lib, unga ko’ra o’quvchi qayerda va qanday holatda bo’lishidan qat’iy nazar
muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini o’rganish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu
maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_8.png)
![boshqa bosma nashrlar, o’rganilayotgan materialni kompyuter
telekommunikasiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar
o’tkazish, regional va milliy televideniye hamda radio orqali o’quv dasturlarini
namoyish etish, kabelli televideniye va ovozli pochta, ikki tomonlamali
videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama
videotranslyasiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali o’qitish
o’qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan,
jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o’qish imkonini yaratadi, o’quv fanlari
erkin tanlanadi, fan, ta’lim va madaniyat mashhur namoyandalari bilan
munosabatlar imkonini beradi. O’quvchi va o’qituvchilarning faol o’zaro
munosabatlari, mustaqil ishlashni faollashtirish va o’quvchilarning mustaqil bilim
olish ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi.
Ta’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi.
J ahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari
mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga o’z
ta’sirini o’tkazadi.
Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratib ko’rsatiladi: individual,
individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashqari, auditoriyadan
tashqari, maktab va maktabdan tashqari . Ular o’quvchilarni qamrab olishi,
o’quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining
nisbatlari, mustaqilligi darajasi va o’qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari
kabi belgilariga ko’ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi:
1) individual;
2) sinf-darsli;
3) ma’ruza-seminarli.
Qadim zamonlarda mavjud bo’lgan o’qitishning eng qadimgi shakli
ta’limning individual shakli hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan-
avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo’lishi bilan
qavm boshlig’i turli belgilar yordamida o’zining tajribalarini yoshlarga o’rgatgan.
O’qituvchi va o’quvchining bevosita va individual aloqasiga misol sifatida](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_9.png)
![repetitorlikni ko’rsatish mumkin. O’qishni tashkil etishning individual shakli antik
davr va o’rta asrlarda yagona usul bo’lgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII
asrgacha keng foydalanilib kelingan.
Individual ta’lim bir qator afzalliklarga ega, shuning uchun bu usuli bizning
davrimizgacha repetitorlik shaklida saqlanib qolgan. Uning ustunligi o’quv
faoliyati mazmuni, metodi va suratini to’la individuallashtirish, aniq bir masalani
hal etishda uning har bir harakati va operasiyalarini kuzatib borishga imkon
berishidan iborat. Individual ta’lim o’qituvchining yuqori pedagogik malakaga ega
bo’lishini talab etadi.
Individual o’qitishning ustunliklari bilan bir qatorda bir qator kamchiliklari
ham mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat:
1) vaqtning tejamli emasligi;
2) o’qituvchi ta’sirining cheklanganligi (o’qituvchining vazifasi o’quvchiga
topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat);
3) boshqa o’quvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi
(bu holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta’sir ko’rsatadi);
4) jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi.
Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual o’qitish usulining ahamiyati
pasayib, uning o’rnini ta’limning individual-guruhli shakli egallashiga imkon
berdi .
Ta’limning individual-guruhli shaklidagi Yevropada XVI asrda keng
foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda
ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo’la oladi, bu davrda o’quvchilar
uchun asosiy o’quv qo’llanma zardushtiylikning muqaddas manbai “Avesto”
(eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bo’lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi
maktablarda individual o’qitish jamoali o’qitish bilan birga olib borilar edi.
O’qituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va o’quvchilar navbatma-navbat
kelib ovoz chiqarib o’qiydilar, keyin esa hamma birgalikda o’qilganni
takrorlaganlar, mashqlarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar
o’qituvchining o’quvchi bilan erkin suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_10.png)
![tarbiyalash individual va jamoali mashg’ulotlar shaklida amalga oshirilgan.
Jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat
bo’lgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish,
yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy turlari
hisoblangan. Ta’lim olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom etgan,
uy vazifalari mavjud bo’lmagan 1.
1.
XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o’zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy
asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” («Bolalarni maktabda
o’qitish va tarbiyalash») bo’limida o’quvchilarga jamoali o’qitish haqida quyidagi
tavsiyalarni beradi:
1) agarda o’quvchilar birgalikda o’qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o’rganishga
qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun o’zaro
musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o’qishi yaxshilanishiga yordam
beradi.
2) o’zaro suhbatlarda o’quvchilar kitobdan o’qish yoki kattalardan eshitgan
qiziqarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar;
3) bolalar birgalikda yig’ilganlarida bir-birilari bilan do’stlashadilar va bir-
birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir-birlariga
o’quv materiallarini o’zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar
mag’rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o’rganadilar 2
.
Burhoniddin Zarnuji (XII asr) « Bilim olish yo’lida o’quvchiga
maslahatlar » nomli o’zining ilmiy asarida dars olib borish bo’yicha tavsiyalar
beradi. Uning ko’p yillik dars o’tish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar
yaratilgan va XX asrgacha o’ziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo
madrasalarida foydalanilib kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar
davom etishi kerakligi yoziladi. O’qituvchi maktabda darsga tushunish va
o’zlashtirish mumkin bo’lgan o’quv materiallarini tanlab olishi, darsda
o’rganilagandigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. O’quv materiali shunday
tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda o’zlashtirilsin. Shuning uchun u
1.
2](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_11.png)
![katta matnlarni qismlarga bo’lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif
etadi 1
.
XV asrda jamoali o’qitishni tashkil etish g’oyasini Muhammad Tarag’ay
Ulug’bek davom ettiradi. Mutafakkir o’zining madrasalarida individual
mashg’ulotlar tizimini bekor qiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yaqin bo’lgan
shaklini joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruhga
odatda o’z sohasida mashhur bo’lgan olim mudarris (o’qituvchi-professor) o’qiydi,
amaliy mashg’ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris
(o’qituvchi) olib boradi. O’qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar
hisoblangan. Samarqand madrasasida ma’ruzalarni allomaning o’zi va Qozizoda
Rumiy, Mavlono Muhammad, Ali Qushchi, Avaz Kirmani kabi va boshqa
mashhur olimlari o’qiganlar. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek va uning izdoshlari
tomonidan matematika, metafizika, astronomiya, georafiya, tarix fanlaridan yangi
darsliklar yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin
“jamoa” usulida ham o’zining salbiy tomonlari bo’lgan. Jamoa usulida XX asr
maktabida mashhur bo’lgan guruhli-laboratoriya metodida bo’lgani kabi
o’zlashtirishni individual xususiyati hisobga olinmagan. Yaxshi o’zlashtirmagan
ba’zi shogirdlar ham ilg’orlar qatorida bir qo’llanmani o’rganishdan boshqasini
o’rganishga o’z-o’zidan o’tavergan, kerakli bilimni egallay olmagan holda
madrasani bitirib chiqadilar 2
.
Individual-guruhli shaklining mazmuni mashg’ulotlarni o’qituvchi bir
o’quvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bo’lgan turli yoshdagi bolalar
guruhi bilan olib borishidan iborat edi. O’qituvchi navbat bilan har bir o’quvchidan
o’tilgan materialni so’raydi, yangi savollarni tushuntiradi, mustaqil ishlash uchun
individual topshiriqlar beradi, qolgan bolalar o’z ishlari bilan shug’ullanadilar.
O’qishni bunday tashkil etishda bolalar mashg’ulotlarga yilning turli davrlarida
hamda kunning turli vaqtlarida kelishlari mumkin bo’lgan.
1
2](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_12.png)
![XV va XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi
kuzatildi. Ushbu o’zgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga
kelishiga zamin yaratdi.
Ulardan biri bolalarni guruhli (jamoali) ta’lim sanaladi. U G’arbiy Rossiya
(hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g’arbiy qismlari) birodarlik 1
maktablarida ilk
bor qo’llanilgan va o’qish sinf-darsli shakli ning asosi bo’lib qolgan. Bu tizimlar
XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy
jhatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga o’quv yili,
o’quv kuni, dars, mashg’ulotlar orasidagi tanaffus, o’quv ta’tillari kabi
tushunchalarni kiritdi. Quyosh it yulduzlari turkumida bo’lganida bolalarni dam
olishga yuboradilar («ta’til» lotinchada – kunlarning eng qizigan davri deganini
bildiradi).
Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo’lsada bugungi kunda
ham keng ko’lamda qo’llanilib kelinmoqda.
Sinf-dars tizimi ning mazmuni o’quv ishlarini tashkil etish o’ziga xos shakli
sifatida quyidagilarda iborat:
- bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo’lgan
o’quvchilar sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o’qishning umumiy davriga
asosan doimiy tartibini saqlab qoladi;
- sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida, doimiy dars jadvali bo’yicha
tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va oldindan
belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo’ladi.;
- mashg’ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi;
- dars odatda bir fan yoki mavzuga bag’ishlangan bo’ladi, shu bois o’quvchilar
sinfda bitta material ustida ishlaydilar;
- darsda o’quvchilarning ishiga o’qituvchi rahbarlik qiladi, u o’z fani bo’yicha
o’qish natijalari, har bir o’quvchini alohida bilimini baholaydi va yil oxirida
o’quvchini keyingi sinfga o’tishi haqida qaror qabul qiladi.
1](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_13.png)
![Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantiriladi. U bu
shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy
qurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir
darsning bir-biri bilan ketma-ket bog’langan quyidagi uchta qismini ajratib
ko’rsatadi:
1) ilgari o’rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga
oshirish va o’quvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko’rsatmani
yaratishga qaratiladi. Darsning bu qismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga
go’yoki “eshik” hisoblanadi.
2) asosiy masalani hal etishga yo’naltiriladi va darsning muhim, markaziy
qismi hisoblanadi.
3) amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko’nikma va
malakalarni mustahkamlashga qaratiladi.
Darsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A.Disterveg ham katta
hissa qo’shdi. U o’qituvchi va o’quvchining faoliyatiga taalluqli o’qitish
tamoyillari va qoidalari tizimini ishlab chiqdi, o’quvchilarning yoshi
imkoniyatlarini hisobga olishni zarurligini asoslab berdi.
Ta’limning sinf-dars tizimi alohida o’quv fanlarini o’qitish metodikasi va
didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko’rsatib berdi.
Afzalliklari: yaxlit o’quv-tarbiyaviy jarayonning tartibli ketishini
ta’minlovchi aniq tashkiliy tizim; jarayonlarning oddiy boshqarilishi:
muammoning jamoa bo’lib muhokama qilinishi, masalaning yechimini birgalikda
izlash jarayonida bolalar o’rtasida o’zaro munosabatlarning shakllanish
imkoniyati; o’qituvchining o’quvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emosional
ta’sir ko’rsatishi; ta’limning emosionalligi (zero, o’qituvchi bir vaqtning o’zida
o’quvchilarning katta guruhi bilan ish olib boradi), o’quv faoliyatiga
musobaqalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan
bilimlarni o’zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi .
Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni o’rtacha darajada o’zlashtiruvchi
o’quvchilar uchun mo’ljallanganligi, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar uchun](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_14.png)
![qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o’zlashtiruvchi o’quvchilar
qobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; o’qituvchi uchun o’qitish
mazmuni va o’qitish sur’atlari hamda metodlari bo’yicha individual ishlarni
tashkil etish, shuningdek, o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga
olishdga qiyinchilikning yuzaga kelishi; katta va kichik yoshli o’quvchilar
o’rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishida farqi bo’lgan
o’quvchilarni o’qitishda individuallashtirishga ahamiyat qaratish masalasi ayniqsa
dolzarb xususiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab o’qitish shakli yuzaga
keldi (AQShda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi).
Yevropa va AQShda XX asr boshida o’quvchilarning individual, faol,
mustaqil o’quv ishlarini ta’minlashga qaratilgan ko’plab ta’lim tizimlarining
samaradorligi sinab ko’rilgan. 1905 yili Dalton shahrida (Massachusets shtati)
o’qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo’llanilgan ta’limning
individuallashtirilgan tizimi ular orasida eng radikal hisoblangan. Bu tizim dalton-
reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. U ba’zan laboratoriya yoki
ustaxonalar tizimi deb ham ataydilar.
Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat: o’quv faoliyatining
muvaffaqiyati maktabda ishlash sur’atining har bir o’quvchining imkoniyatlari,
ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog’liq: ta’lim faoliyati ustun turadigan
o’qishni an’anaviy tashkil etish o’quvchining mustaqil o’quv faoliyatining
markaziy hisoblanishi, o’qituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil
etishdan iboratligi, sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi,
darslarning bekor qilinishi, o’qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi,
o’quvchining laboratoriya yoki ustaxonalarda o’qituvchidan olingan topshiriq
asosida mustaqil shug’ullanishlari va zarur bo’lgan paytda o’qituvchidan yordam
so’rashlari.
Mazkur tizim bir qator kamchiliklariga ko’ra keskin tanqidga uchragan.
XX asr 20-yillarida maktab ishlari Ilmiy tekshirish instituti ta’limning
loyihali tizimini targ’ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kilpatrik ishlab chiqqan.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_15.png)
![O’qitish bu tizimining mazmuni o’quvchilarning o’zlari loyiha ishlari mavzuni
tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog’langan bo’lishi va
o’quv guruhi ixtisoslashishlariga qarab (yo’nalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xo’jalik-
ishlab chiqarish yoki madaniy-turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo’lgan.
60-yillarda Tramp rejasi juda mashhur bo’ldi. Uni amerikalik professor
pedagog Lyuyd Tramp ishlab chiqqan. O’qitishni tashkil etishning bu shakli katta
auditoriyalarda (100-150 odam) mashg’ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda va
o’quvchilarning individual ishlarini birgalikda olib borishni taklif etadi. Turli
xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma’ruzalarni olib borishga o’quv
vaqtining 40 %i ajratiladi. Kichik guruhlarda mashg’ulotlarga (seminarlar) – 20 %
i kabinet va laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga 40 % i
ajratiladi.
70-yillarda o’qishni tashkil etish noan’anaviy shakllarini izlash davom
ettiriladi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars tizimini
modernizasiyalashtirish fikri bilan bog’liq bo’lgan. Izlanishlar asosiy masalasi –
o’qishni individuallashtirish edi.
Birinchi universitetlar paydo bo’lishi bilan ta’limning ma’ruza-seminar
tizimi yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri xali deyarli hyech bir katta
o’zgarishlarga ega emas. Ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari,
konsultasiya va tanlagan kasbi bo’yicha amaliyot hozirgacha leksion-seminar tizim
sifatida o’qishning asosiy shakllaridan biri bo’lib kelmoqda. Leksion-seminar
tizimi o’zining sof ko’rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta’lim amaliyotida
qo’llaniladi. O’zbekistonda uch yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini tadbiq
etilishi bilan leksion-seminar tizimidan akademik lisey va kasb-hunar kollejlarida
foydalanila boshlandi. Oxirgi paytlarda leksion-seminar tizimi elementlaridan o’rta
maktab katta sinflarida ham qo’llanila boshlandi.
Darsda o’quvchilar o’quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy
shakllarining turlari. Turli dars tuzilmalaridan yanada samaraliroq foydalanish
yo’llarini izlashda darsda o’quvchilar o’quv faoliyatlarini tashkil etish shakllari](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_16.png)
![alohida ahamiyatga ega bo’lmoqda. Pedagogik adabiyotlar va maktab amaliyotida
asosan uchta shunday shakllari qabul qilingan – ommaviy , guruhli va individual.
Ta’limning ommaviy shakli sinfdagi jami o’quvchilarning o’qituvchi
rahbarligi ostida birgalikda harakatlarini ko’zda tutadi. Guruhli shaklida esa
o’quvchilar 3-6 kishidan iborat guruhlar yoki juftliklarda ish olib boradilar.
Guruhlar uchun topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo’lishi mumkin. Individual shakli
har bir o’quvchining alohida mustaqil ishlashini ko’zda tutadi.
O’qitish frontal shaklida o’qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun sinf
o’quv faoliyatini boshqarib boradi. U o’quvchilarning hamkorliklarini ta’minlaydi
va hamma uchun bir bo’lgan ish sur’atini belgilaydi. Frontal ishlashning pedagogik
samaraliligi ko’p jihatdan o’qituvchining butun sinfni nazorat qila bilishiga va shu
bilan bir vaqtda har bir o’quvchining ishini ko’zdan qochirmasligiga bog’liq
bo’ladi. Agarda o’qituvchi ijodiy jamoali ishlash muhitini yarata olsa, o’quvchilar
diqqatini va faolliklarini ta’minlab tura olsa samarasi yana oshadi. Ammo frontal
ishlash individual farqlarni hisobga olmaydi, u o’rta o’quvchiga mo’ljallangan.
Shuning uchun ba’zi o’quvchilar berilgan ish sur’atidan ortda qoladilar, boshqalari
esa zerikib qiynalib ketadilar.
O’qish guruhli shakli da o’qituvchi sinf o’quvchilari guruhlari o’quv-
o’rganish faoliyatilarini boshqaradi. O’quvchilarni zvenoli, brigadali, birlashtirish-
guruhli va differensiyalangan guruhlarga taqsimlash mumkin. O’qish zvenoli
shakli o’quvchilar doimiy guruhi o’quv faoliyatini tashkil etishni ko’zda tutadi.
Birlashtirish-guruhli shaklida sinfni odatda katta umumiy topshiriqni har biri
faqatgina bir qismini bajaradigan guruhlarga ajratishni ko’zda tutadi.
Differensiyalashgan-guruhli ta’lim shakli doimiy guruhlar ham, bir xildagi
o’quv imkoniyatlariga ega va o’quv ko’nikmalari bir xil darajada shakllangan
o’quvchilarni birlashtirishini ko’zda tutadi. Guruhli shakllariga o’quvchilarning
juft bo’lib ishlashlarini ham kiritiladi. O’quv guruhlari faoliyatlarini o’qituvchi
o’zi bevosita hamda o’z yordamchilari – o’quvchilar fikriga qarab tayinlangan
zvenolar va brigadar orqali ta’limni tashkil etish shakllari va ularning
didaktikada rivojlanishi.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_17.png)
![Individual ta’lim o’quvchilarni ng boshqa o’quvchilar bilan bevosita
aloqalarini ko’zda tutmaydi. O’z mohiyatiga ko’ra sinf jamoasi yoki muayyan
guruhlar bilan ishlashdan tubdan farq qilmasa-da, biroq o’quvchi o’zining shaxsiy
imkoniyatlariga muvofiq o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni mustaqil
bajaradi. Bu maqsad yo’lida maxsus tayyorlangan kartochkalardan foydalanish
mumkin.
Darsda o’qituvchiining e’tibori bir necha o’quvchiga qaratilsa, bu vaqtda
qolgan o’quvchilar mustaqil ishlasalar ta’limning bunday shakli individual-guruhli
shakl deb ataladi.
Zamonaviy ta’lim amaliyotida ko’proq ikki tashkiliy shakl:: ommaviy va
individual shakllardan foydalaniladi. Ayni vaqtda guruhli va juftli o’qish shaklidan
amaliyotda ancha keng foydalaniladi.
Ta’limning ommaviy shakli ham, guruhli shakli ham jamoaviy
hisoblanmasa-da, lekin ayrim pedagoglar ularni ommaviy ta’lim deb ko’rsatishga
harakat qiladilar.
Jamoaviy ishlash faqatgina differensiyalashgan guruhli ishlar asosidagina
tashkil etiladi. O’quv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli o’qituvchi va
o’quvchilarning dinamik yoki o’zgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan
munosabatlaridir.
Ta’lim maqsadlari va foydalanshning qulayligi nuqtai nazaridan ta’lim
shakllari quyidagicha darajalanadi:: asosiy, qo’shimcha va yordamchi ta’lim .
Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim jarayonining
yaxlitligi nuqtai nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-
dars tizimining xususiyatlari aks etadi, unda o’quvchilarni ommaviy qamrab olish,
tashkiliy tartib va o’quv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy
jihatdan foydalidir. O’quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini
bilishi o’qituvchi uchun har bir o’quvchi faoliyatiga rag’batlantiruvchi ta’sir
ko’rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim
shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo’lmaydigan ustunligi
hisoblanadi.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_18.png)
![Dars bevosita o’qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida
muayyan o’quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy
shakli sanaladi. Darsda har bir o’quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha
o’quvchilarning mashg’ulot jarayonida o’rganilayotgan fan asoslarini egallab
olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini
tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi.
Dars ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o’ziga xos belgilarga ega,
chunonchi: o’quvchilarning doimiy guruhi, o’quvchilar faoliyatiga ularning har biri
xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o’rganilayotgan fan asoslarini
bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki
o’z xususiyatini ham aks ettiradi).
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo’lishi mumkin. Bu o’quv
materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o’quvchilar va jamoa sifatida
sinfning xususiyatlariga bog’liq..
Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib ko’rsatilgan:
- aralash darslar;
- yangi ma’lumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish bo’yicha yoki
umumlashtirishlarni anglab yetish va o’zlashtirish maqsadiga ega darslar;
- bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari;
- o’rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maqsadiga ega
darslar;
- malaka va ko’nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;
- bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o’rganish darsi;
- o’z tuzilishi bo’yicha oddiy bo’lgan, ya’ni bitta asosiy didaktik maqsadga ega
bo’lgan dars turlari (o’rta va katta sinflarda qo’llash uchun mos keladi).
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar yoshlarini hisobga olib o’quv ishlari turli
xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o’rganilganni
mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to’g’ri keladi. Hatto tekshirish
darslari ham bu yerda ko’pincha ishlar boshqa turlarini o’z ichiga oladi: materialni
og’zaki yetkazish. qiziqarli hikoyani o’qish. Darsning aynan mana shu turi aralash](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_19.png)
![(kombinasiyalashgan ), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinasiyalashgan
darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va o’quvchilar bilan savol-
javob, yangi materialni o’rganish, o’zlashtirishini dastlabki tekshirish, mashq
misollari davomida yangi bilimlarini mustahkamlash, ilgari o’rganilganlarni suhbat
ko’rinishida takrorlash, o’quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa
berish.
O’quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni
berish (o’rganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o’z ichiga olgan va uni
o’rganishga ko’p vaqtini talab qiluvchi, o’quvchilarga tanish bo’lmagan yangi
material uning mazmuni bo’lgan ta’lim jarayoni. Bunday darslarda uning
mazmuni, aniq maqsadi va o’quvchilarning mustaqil ish bajarishga
tayyorgarliklariga qarab ba’zi hollarda yangi materialni o’zi bayon etadi. Boshqa
hollarda esa – o’qituvchi rahbarligi ostida o’quvchilarning mustaqil ishlari olib
boriladi, uchinchi holda – unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi material
bilan tanishish darsining tuzilishi: yangi materialni o’rganish uchun asos bo’lgan
avvalgi materialni takrorlash. o’qituvchining yangi materialni va darslik bilan
ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki
mustahkamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni mustahkamlash darslarida o’quv ishining asosiy mazmuni ilgari
o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o’zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor
tushunib olish hisoblanadi.
O’quvchilar o’z bilimlarini yangi manbalar bo’yicha anglab oladilar va
chuqurlashtiradilar yoki ularga ma’lum bo’lgan qoidaga yangi masalalar
yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og’zaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari
o’rganganlarini yanada chuqurroq va mustahkam o’zlashtirish maqsadida ulardan
alohida masalalar bo’yicha axborot beradilar. Tuzilishi bo’yicha bunday darslar
quyidagi bosqichlardan o’tishni ko’zda tutadi: uy vazifasini tekshirish, og’zaki va
yozma mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish.
Ko’nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari
bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog’liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_20.png)
![darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni
o’rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari
bolalar tomonidan o’qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini
dastlab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qayerda qanday qoida
qo’llanilishini o’quvchilarning o’zlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka
va ko’nikmalarini qo’llash, shu jumladan, hayotiy amaliyotida qo’llashni
o’zlashtirib olishlari kerak.
Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar)
ilgari o’tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va
tizimlashtiriladigan, o’quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to’ldiriladigan
va o’rganilayotgan kursning muhim g’oyalari ochib beriladigan darslar
hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo’lim va o’quv kurslarining
yakunida o’tkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi.
Takrorlash va umumlashtirishning o’zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o’qib
berish yoki o’qituvchining o’quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o’tkazilishi
mumkin.
Tekshirish (nazorat ) darslari o’qituvchiga o’quvchilarning ma’lum sohadagi
bilim, malaka va ko’nikmalari shakllanganlik darajasi, o’quv materialini
egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning
bajarish yo’llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o’quvchidan
ushbu mavzu bo’yicha uning hamma bilim, ko’nikma va malakalarini qo’llashini
talab etadi. Tekshirish og’zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi
mumkin.
Yuqorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va
yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo’yish va ularni
o’quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlari ta’minlash, ish sharoitini yaratish,
o’quv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash,
eslab qolish yuzasidan beriladigan ko’rsatmalarni shakllantirishni ko’zda tutadi.
Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi, ularga](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_21.png)
![erishishda barcha yoki yakka o’quvchilarning alohida ishtiroki belgilanadi, ishlari
baholanadi va istiqbollari belgilanadi.
Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik
jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish
vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi.
Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bo’lgan talablarda
o’zining aniq ifodasini topadi.
Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim:
- fanning ilg’or yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, darsni
o’quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish;
- darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini
ta’minlash;
- o’quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida
ular tomonidan bilimlarning puxta o’zlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni
yaratish;
- o’quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog’liqliklarni o’rnatish;
- ilgari o’rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o’quvchilarning
rivojlanish darajasiga tayanish;
- shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivasiyalash va faollashtirish;
- o’quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va
emosionalligi;
- pedagogik vositalardan samarali foydalanish;
- zarur bilim, ko’nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat rasional usullarini
shakllantirish;
- mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish;
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashhis va taxmin qilish.
Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yo’naltiriladi:
o’qitish, tarbiyalash, rivojlantirish . Ana shularni hisobga olib darsga umumiy
talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_22.png)
![Didaktik (yoki ta’lim)iy talablarga har bir darsning ta’lim vazifalarini aniq
belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga
olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini
kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va ko’rinishlaridan mos ravishda
foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish, jamoaviy faoliyat
usullari bilan birga o’quvchilar mustaqil faoliyatlarini turli shakllaridan birga
foydalanish, operativ qayta aloqani ta’minlash, amaliy nazorat va boshqaruvni
amalga oshirish, ilmiy mo’ljal va darsni mahorat bilan o’tkazishni ta’minlash
kabilar kiradi.
Darsga nisbatan qo’yilavdigan tarbiyaviy talablar o’quv materialining
tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi mumkin
bo’lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qo’yish, faqat o’quv ishlari
maqsadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan tarbiyaviy
masalalarni belgilash, o’quvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda tarbiyalash,
hayotiy muhim sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik,
mustaqillik, ish bajarishga qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollik va boshqalar)ni
shakllantirish, o’quvchilarga diqqat-e’tiborli munosabatda bo’lib, pedagogik odob
talablariga amal qilish, o’quvchilar bilan hamkorlik va ularning muvaffaqiyat
qozonishlaridan manfaatdor bo’lishdan iborat.
Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi
talablarga o’quvchilarda o’quv-o’rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, ijodiy
tashabbuskorlik va faollik shakllantirish hamda rivojlantirish, o’quvchilarning
idrok etish imkoniyatlari darajasini o’rganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin
zonasini loyihalashtirish”, “o’zib ketish” darajasidagi o’quv mashg’ulotlarini
tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o’zgarishlarni rag’batlantirish, o’quvchilarning
intellektual, emosional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko’ra
bilish, boshlanayotgan o’zgarishlarni hisobga olish asosida o’quv mashg’ulotlarini
operativ qayta qurish kabilar kiradi.
Nostandart darslar . XX asr 70-yillari o’rtalarida milliy maktablarda
o’quvchilarning mashg’ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_23.png)
![Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga
alohida e’tibor qaratildi. Nostandart dars an’anaviy tuzilishdagi improvizasion
o’quv mashg’ulotidir.
Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o’nlab turlari
mavjudligini ko’rsatdi. Ular orasida “berilish” darsi, amaliy o’yinlar, matbuot
konferensiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi o’yinlar, tanlov,
teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”,
haqiqatni izlash, “paradokslar”, auksionlar, dialoglar va boshqalar ko’zga
tashlanadi.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_24.png)
![Adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, Sharq nashriyot-
matbaa konserni, 1997.
2. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»
Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, Sharq
nashriyot-matbaa konserni, 1997.
3. Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. -
Toshkent, Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997.
4. Mavlonova R. va boshq. Pedagogika. – Toshkent, O’qituvchi, 2001.
5. Podlasy I.P. Pedagogika. Novy kurs. V 2 kn. Kn. 1. – Moskva, Vlados,
1999.](/data/documents/78a4e711-4ecb-4bda-a9d9-b2a65ff5b292/page_25.png)
TA’LIM JARAYONINI TASHKIL ETISH ShAKLLARI R E J A : 1. Ta’lim turlari va shakllarining tavsifi. 2. Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish. 3. Ta’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi.
Didaktik g’oyalar (tizimlar) tarixiy taraqqiyot jarayonida yangi g’oyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlarning ketma-ketligi o’qitish nazariyasi va amaliyotining umumiy qonuniyatidir. Ta’lim turlari (yunoncha «species» alohida, o’ziga xos xususiyatga ega) o’quv jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir. Pedagogik tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir: - arxaik (ibtidoiy); - qadimgi (Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik); - avestiy (Baqtriya, Sug’diyona, Xorazmda – eramizdan avv. VII-VI asrlar); - yunon (Ellins, rim-yunon, rim – eramizdan avv. V-I asrlar); - o’rta asr (dogmatik, sxolastik V-XVI asrlar); - yangi (tushuntirish, tushuntirish-ko’rgazmali, dasturlashtirilgan, masofali o’qitish muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterlashtirilgan innovasion); - xorijiy (tushuntirish, tushuntirish-ko’rgazmali, dasturlashtirilgan, muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterli o’qitish, masofali, Internet yordamida o’qitish va shu kabilar). Avesto g’oyalariga ko’ra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo hududida zardushtiylik dini yuzaga kela boshlaganda tashkil topdi. “Avesto” zardushtiylik muqaddas manbai bo’lib, u o’z davrining ensiklopediyasi hisoblagan. “Avesto” g’oyalariga binoan bolalar va yoshlarni o’qitish hamda tarbiyalash quyidagilardan iboratdir: 1) diniy va ma’naviy tarbiyalash; 2) jismoniy tarbiya; 3) o’qish va yozishga o’rgatish. Yoshlarni tarbiyalashda ona yerga, atrof-muhit, tabiatga muhabbat hissini uyg’otish muhim yo’nalish hisoblangan. “Avesto”da barkamol shaxs obrazi haqida aniq tasavvurlar ifoda etilgan.
Muntazam o’qitishning ilk turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (eramizdan avvalgi 469-399 er. avv. yillar) va uning o’quvchilari tomonidan keng qo’llagan yordamchi savollarga javob topish metodi hisoblanadi. Bu metod suqrotcha suhbat metodi nomini olgan. O’qituvchi (faylasuf) o’quvchida qiziqish, bilishga intilishni uyg’otadigan savoldan foydalanadi, mulohaza yuritish asosida o’quvchini voqyea- hodisalarning mohiyatini idrok etishga undaydi. O’qituvchining mulohazasi ko’pincha ritorik savollarni muhokama qilish bilan to’ldirilib turiladi. Suqrotcha suhbatlar bir yoki bir necha o’quvchilar ishtirokida tashkil etiladi. Dogmatik o’qitish – jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo’lib, o’rta asrlarda keng tarqalgan. O’rta asrlarda G’arbiy Yevropada dogmatik o’qitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o’rin tutgan. Musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli intellektuallik xususiyatiga ega bo’lgan. Komillikka bilimlaridan faol foydalana oladigan odamgina erishishi mumkin deb hisoblangan. “Haqiqiy g’oyalar” (Abu Ali Ibn Sino. «Donishnoma» G’«Bilimlar kitobi»), haqiqiy bilimlarni o’zlashtirishga ikki to’siq xalaqit qiladi: so’zlarining aniq va fikrlarining tushunarli emasligi. Mazkur kamchilikni bartaraf etishda logika alohida o’rin egallaydi. Musulmon mamlakatlarida bolani o’qitish va tarbiyalashda u tomonidan Qur’onning arab tilida yod olinishi bilim egallashning asosiy shart hisoblangan. Bundan tashqari XV-VII asrlarda bir qator maktablarda fors tili ham o’rgatilgan. Asosiy ta’limni bolalar maktablar – boshlang’ich maktabda olganlar (muqaddas kitobni o’qish va talqin qilish mashg’ulotlari, o’qish, yozish va hisobga o’rganganlar). Dogmatik o’qitishda o’quvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, o’qish, yod olish, eslab qolish va matnni so’zma-so’z takrorlash dan iborat bo’lgan. Oliy ta’lim madrasalarda berilgan. Movarounnahrdagi eng yirik o’quv maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va G’ijduvondagi madrasalarni kiritish mumkin. Bu ma’rifiy markazlarining rivojlanishi XV-VII asrlarga to’g’ri kelgan. Madrasalarda o’qitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda arab tilini ham o’rganganlar. O’quv rejasiga grammatika, Qur’on, Hadis, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan.
O’qitish asosan og’zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan o’quv adabiyotlari asta-sekin ancha ko’p qirrali, turli-tuman bo’lib boradi. Maktab ta’limi erkaklar uchun mo’ljallangan. Ammo har bir badavlat oila qiz bolani o’qitish uchun uyga o’qituvchini taklif etgan. Dogmatik o’qitish o’rniga asta-sekin o’quv jarayonida ko’rgazmalilikni keng jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta’lim shakllari qo’llanila boshlandi. Ayni vaqtda respublika hududida faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta’lim muassasalarida ta’limning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda: - tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim (u an’anaviy yoki axborot beruvchi ta’lim ham deb ataladi); - muammoli o’qitish; - dasturlashtirilgan ta’lim yoki kompyuterli o’qitish. Bugungi kunda o’rta asrda keng qo’llanilgan ta’lim turlari – dogmatik va sxolastik o’qitish elementlari ham saqlanib kelinmoqda. Tushuntiruvchi-namoyil etuvchi ta’lim nomidan mohiyati anglanib turibdi. Ko’rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab qolish sanaladi. Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim turi vaqtni tejash, o’qituvchi va o’quvchilarning kuchlarini asrash, qiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish, ta’lim jarayonini ancha samarali boshqarishni ta’minlaydi. Biroq muayyan kamchilikka ham ega, ya’ni, “tayyor bilimlarni berish va o’quvchilarni bilimlarni o’zlashtirishda mustaqil hamda mahsuldor fikrlashdan ozod etish, o’quv jarayonini individuallashtirish, differensasiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi.. Muammoli o’qitishda o’quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash, o’quvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini rivojlantirish yo’li bilan ta’lim tashkil etiladi. Uning texnologiyasi turli-tumanligi bilan ajralib turmaydi, chunki o’quvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish bir necha bosqichlardan iborat bo’ladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks amalga oshirilishi kerak.
Bunday o’qitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi. Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida qiyinchilik his etiladi. O’quv muammosi bir qadar qiyin, lekin o’quvchilarning kuchi yetadigan bo’lishi kerak. Muammoni ilgari surish bilan birinchi bosqich yakunlanadi. Muammoni hal etishning keyingi bosqichi da o’quvchilar savol bo’yicha mavjud muammoni ko’rib chiqadilar, tahlil qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosqich muammoni yechish uchun zarur bo’lgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan. U hayoliga birdan fikr kelishi bilan yakunlanadi (“Men nima qilishni bilaman!”). Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki gipoteza bilan solishtirish, olingan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va umumlashtirish bosqichlari keladi. Muammoli topshiriqlar savollar, o’quv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat bo’lishi mumkin. Muammoli savolda izlash va javoblar turli variantlari ko’zda tutiladi, ya’ni, oldindan tayyor javob bu yerda mumkin emas. Muammoli savolga misol: “Nima uchun temirdan yasalgan mix suvda cho’kadi, temirdan yasalgan kema esa cho’kadi?”. Muammoli masala uni yechish yo’llarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga keltiruvchi o’quv-o’rganish topshirig’idir. Muammoli masala asosini mavjud bilimlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. O’qish jarayonida muammoli vaziyat subyekt (o’quvchi) o’zi uchun qiyin bo’lgan masalani yechishni istashi, lekin unga ma’lumotlar yetishmasligi va u o’zi ularni izlashi zarurligini ko’zda tutadi. Muammoli vaziyatga misol: “6 ta gugurt qutisidan tomonlari bir gugurt qutisi kattaligiga teng 4 ta bir xil tomonli uchburchaklar yasang”. Muammoli o’qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish asosida bilimlarni mustaqil egallash, o’qishga qiziqishni uyg’otish, mahsuldor fikrlashini rivojlantirish, o’qitishning mustahkam va amaliy natijalari. Kamchiliklari o’quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo’yish va hal etish uchun ko’p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni