Тараққиёт ва алоқадорликнинг асосий тамойиллари ва қонуниятлари 1. Ўзгариш, ўзаро алақадорлик, ҳаракат, тараққиёт тушунчаларининг нисбати. Диалектика, синергетика ва уларнинг асосий ғоялари. 2. Қонун ва қонуният тушунчалари. Фалсафий қонунларнинг хусусиятлари. Ривожланиш ва ўзаро алоқадорларнинг умумий қонуниятлари. 3. Мустақиллик ва жамиятнинг тадрижий тараққиёти. Тадрижий тараққиёти. Тадрижий тараққиёт ва мустақилликнинг жараёнида ворислик ва янгиланишнинг ўзига хос хусусиятлари. Атрофимиздаги жамики нарса-ҳодисалар, яъни энг майда заррачалардан тортиб то Ер, Қуёш коинотгача барчаси, шу жумладан, кишилик жамияти ҳам, доимо ҳаракат, ўзгариш ва ривожланишдадир. Улар ўртасида абадий ўзаро боглиқлик, ўзаро таъсир ва алоқадорлик мавжуд. Оламда ўз-ўзидан, тасодифий равишда ҳеч қандай ҳаракат ҳам, ўзгариш ҳам юз бермайди. Биз нарса ва ҳодисаларнинг ҳаракати, ўзгариши ва ривожланишига улар ўртасидаги богланиш ва алоқадорлик, таъсир ва акс таъсир асос бўлади, деймиз. Албатта, оламдаги ҳар қандай богланиш ҳам ривожланишга сабаб бўлавермайди. Чунки бу богланишларнинг кўлами, моҳияти, таъсир кучи ва доираси турлича. Богланишларнинг ана шу хусусиятларига қараб, зарурий ва тасодифий, ички ва ташқи, бевосита ва билвосита, муҳим ва муҳим бўлмаган ва ҳоказо богланишларга ажратиш мумкин. Шунингдек, оламда бошқа воқеа ва ҳодисалардаги алоҳида, улар билан боглиқ, ўзаро алоқадорликда ва таъсирида бўлмаган бирорта ҳам воқеа ёки ҳодиса мавжуд эмас. Демак, ўзаро богланиш ва таъсир натижасида нарса- ҳодисаларда ўзгариш содир бўлади. Лекин, барча ўзгаришни ҳам доим ҳам бирданига, яққол сезиш мумкин эмас. Чунки жамиятнинг намоён бўлиши турли даражада бўланлиги сабабли, ўзгаришлар ҳам турличадир. Ҳаракат,

тараққиёт, умумий боғланиш ва алоқадорлик тўғрисидаги фалсафий таълимотлар ҳам фалсафа фани билан бирга пайдо бўлган. Бу муаммолар таҳлили фалсафада “диалектика” тушунчаси орқали ифодаланган. Бу тушунча фалсафа тарихида турли даврларда турли маъноларни ифодалаб келган. Диалектика дастлабки даврларда ўзаро баҳс, мунозаро олиб борувчи мутафаккирларнинг муҳокамаларидаги қарама-қарши, зид фикрларнинг тўқнашуви ва улар асосида ҳақиқатни аниқлаш маъносини ифодаланган. Асрлар давомида тўпланиб борган диалектик мунозара маданияти мураккаб муаммоларни муҳокама қилиш, улардаги турли қарама-қарши нуқтаи назарлар, улар ўртасидаги зиддиятларни очиш сифатида қараладиган бўлди. Шундай қилиб, секин-аста инсон ижодий тафаккури ўз табиати билаан диалектик эканлиги ҳақидаги тасаввур пайдо бўлди. Лекин маълум вақт ўтиши билан диалектика фақат инсон фикрлаш жараёнигагина хос бўлмасдан, балки у табиат ва жамиятдаги нарса ва ҳодисаларга ҳам хос деб қарала бошланди. Айниқса, бу қараш борлиқ шакллари ва турлари ўртасидаги боғланиш ва алоқадорликларнинг, улар доим ўзгариб, ривожланиб, бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиб туришларининг аниқланиши билан янада ривожланади. Натижада, “диалектика” тушунчаси инсоннни, уни қуршаб турган дунёни билиш, уни тушуниши ва изоҳлашнинг умумий усули маъносини ифодалай бошлайди. Вақт ўтиши билан “диалектика” тушунчаси ҳамма нарсалар ҳоҳ катта, ҳоҳ кичик бўлишига қарамасдан, ўзгариб, ўзининг олдинги хусусиятларини ўзгартириб, илгари эса бўлмаган янги хусусиятлар ҳосил қилиб, боришларини ҳам ифодалайди. Лекин дунёдаги барча ўзгариш алоқадорлик ва ривожланишларни фалсафий жиҳатдан етиш жуда қийинлик билан кечди. Сабаби ижтимоий тараққиётнинг жуда узоқ даврлагича кишилар космосни ўсимликлар, ҳайвонот дунёсини, ҳатто кишиларнинг ўзларини ҳам ўзгармас, доимо бир хилда туради деб билган. Дунёниннг ўзгарувчанлиги, ундаги нарса ва ҳидисаларнинг бир-бирларидаги боғлиқлиги

тўғрисидаги тасаввурларнинг пайдо бўлиши инсониятнинг дунёни билиши жараёнида жуда катта кашфиёт бўлган. Дастлаб кишилар тараққиёти тўғрисида ҳеч қандай тасаввурга эга бўлмаган. Лекин кейинчалик улар дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг юз берадиган турли хил ўзгаришларини англай бориб, дунёнинг узлуксиз ҳаракатда, ўзгариш ва ривожланишда эканлигини тушуна бошлаганлар. Улар, шу билан бирга, табиат ва жамият воқеа ҳодисаларида жуда кўп даврий, такрорланувчи ҳодисаларни ҳам била борганалар. Диалектикани ривожланиш ёки тараққиёти ҳақидаги ҳар томонлама, мазмун жиҳатдан бой ва чуқур таълимот сифатида биринчи марта немис классик фалсафасининг буюк вакили Гегель ишлаб чиқди. Гегельнинг улуғ хизмати шу бўлдики, у биринчи бўлиб, бутун табиий, тарихий, ва маънавий дунёни бир жараён шаклида, яъни узлуксиз ҳаракат қилиб, ўзгариб, қайтадан тузилиб, тараққий қилиб турадиган ҳолда кўрсатди ва ҳаракат билан тараққиётнинг ички боғланишини очиб беришга уринди. Натижада, инсоният тарихини инсониятнинг ўзининг тараққиёт жараёни сифатида майдонга чиқди ва эндиликда тафаккурнинг вазифаси бу жараёнинг барча янглишиб юришлари ичида унинг изчил босқичларини кузатиб бориш ва зоҳирий тасодифий орасида бу жараёнинг ичида қонуниятларни исбот этишдан иборат бўлиб қолди. Моддий дунёнинг инсон миясидаги инъикосига хос бўлган билиш жараёнининг диалектикаси субъектив диалектика-объектив диалектиканинг кишилар миқёсидаги инъикосидир. Аксарият, чет эл файласуфлари диалектикани мустақил рад этилган ҳолда синергетикани (синергетика деган тушунча фанга асримизнинг70- йилларида кириб келди) ҳам қўлланмоқдалар. У дастлабки физикавий, кимёвий, биологик ҳодисалардаги, кейинчалик эса иқтисодий-техникавий, ижтимоий жараёнлардаги ўз-ўзини ташкил қилиш, ўз-ўзини бошқариш, хаос (тартибсизлик) каби ҳолатларнинг йўналишини, қонуниятларини билишга қаратилган бу таълимотни илк бор бельгиялик физик Илья Пригажим, сўнгра олмон физиги Хенрик Хаким ва бошқа олимлар асослаган, у мустақил

тафаккури услуби сифатида қаралмоқца. Хўш синергетиканинг ўзига хос жиҳати нимада? Сир эмас, XX асрда табиий ва ижтимоий фанлардаги кашфиётлар натижаси ўлароқ, объект билан субъект моддийлик билан маънавийлик, тадқиқотчи билан унинг тадқиқ объекти, табиат билан жамият, турли табақа ва гуруҳлар ўртасидаги муносабатларга янгича ёндашув бошланди. Унинг моҳияти шундан иборатки, фан ва фалсафанинг ўзаро фарқи энди улар орасидаги зиддият, қарама-қаршилик ҳамда антегонизм тўғрисида эмас, балки уларнинг ҳамкорлиги, бирлиги ҳақида фикр юритишни тақозо қилмоқда. Днемак, синергетика инсон ҳаётида фан тараққиётида илгари учрамаган янги муносабатларни фалсафий таҳлил қилувчи йўналиш сифатида пайдо бўлди. Агар диалектика тараққиёти қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши, миқдор ўзгаришларидан сифат ўзгаришларига ўтиш инкорни инкор этиш қонунлари орқали изоҳласа, синергетика уларни тараққиётининг ягона доимий (универсал) қонунлари деб белгилайди. Бундан ташқари синергетика бугунги тамаддун (цивилизация) ривожига хос бўш тамойил - узлуксизлик (эволюция), босқичма-босқич ривожланиш (коэволюция), мувозанатсизлик, барқарорликнинг барқарор сифат касб этиши каби қонуниятларни шарҳлаб берадики, улар фан, ижтимоий ҳаёт ривожида борган сари ўз исботини топмоқда. Синергетика кашф этаётган тараққиётнинг эволюцион тамойилини таҳлилдан ўтказиб кўрайлик. Бугунги кунда диалектика таъкидлаган, яъни эволюциясиз инқилоб, инқилобсиз узлуксиз ривожланиш юз бермайди, деган гап эскириб қолди. Чунки эволюция борлиқнинг умумий қонуни сифатида нафақат инсонлар билан табиат ўртасидаги борлиқ ва муштараклик, ҳамкорликни ҳам ифодалайди. У жамият ҳаётида макон ва замонга боғлиқ геопалитик ўзига хосликни ҳисобга олишни талаб қилади. 2-масала Дунёнинг мавжудлиги ана шундай ботиний ва зоҳирий ўзгаришларнинг абадий такрорланиб туришидан иборатдир. Бу такрорланишлар эса ўз моҳияти ва хусусиятларини сақлаб қолганликларидан

қонун ва қонуният тусини олган. Масалан, биз Ньютон томонидан кашф этилган бутун олам тортишиш қонунини ўрганганимизда ана шундай ҳолни идрок этганмиз. Бу қонуннинг асосий моҳияти бутун оламдаги нарса ҳодисаларнинг ьир-бири билан алоқадорлиги тамойилининг доимий такрорланиши, ҳар сония ва ҳар дақиқада бу ҳолатнинг содир бўлиб туришини исботлайди. Энг аввало, шуни айтиш керакк, оламдаги барча нарса-табиат, жамият ва инсон тараққиёти маълум нарса-табиат, жамият ва инсон тараққиёти макълум қонунлар асосида амалга ошади. Фанларнинг (ижтимоий, гуманитар, табиий ва ҳ.к) асосий вазифаси ҳар бир ссоҳа бўйича тадқиқот ўтказиб, қонунларни кашф қилишёки уларни амал қилиш хусусиятларини ўрганиш ва очиб беришдан иборат. Қанча кўп қонун кашф қилинса, тараққиёт тез бўлади. Тарарққиёт қонунларини билмасдан туриб, ривожланишга эришиш қийин. Яқин ўтмишда иқтисодиётнинг ўзига хос қонунларини писанд қилмай, турли хил съезд пленум, конференция қарорлари асосида эксперенментлар ўтказиб, барча учун фаровон ҳаёт-коммунизм жамиятини барпо қилмоқчи бўлишганини ва бундай сиёсат қандай оқибатларга олиб келгани барчага маълум. Инсон қонунларни билиши, уларага амал қилиш доирасида эркиндир. Эркинлик англаб олинган зарурият ҳар қандай қонунга хос белгилардан бири зарурийлик яъни объектив тарзда амалга ошиши, ўз-ўзидан намоён бўлишдир. Эркинлик ана шу зарурийликни англаб олиш ва унга амал қилишдан иборат фаолиятни англатади. Қонун оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг муҳим, зарурий, умумий ва такрорланиб, турувчи боғланишларни, ўзаро алоқалари ва муносабатларининг намоён бўлишидир: Энди қонуннинг белгиларига тўхталамиз: қонун турли-туман алоқадорликлар; боғланишлардан фақат муҳимларини, яъни шундай боғланишларни ифодалайдики, улар оламнинг