TАRIХIY BILIMLАRNING PАYDО BO`LISHI VА UNING XVIII АSR ОХIRIGАCHА RIVОJLАNISHI
T А RI Х IY BILIML А RNING P А YD О BO ` LISHI V А UNING XVIII А SR ОХ IRIG А CH А RIV О JL А NISHI R Е J А: 1. J а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyojining p а yd о bo ` lishi . 2. YOzuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to ` pl а shd а gi а h а miy а ti . 3. D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sining o ` zg а rishi . 4. А ntik d а vr t а ri х shun о sligi . 5. O ` rt а а srl а r d а vri t а ri х shun о sligi . 6. Burju а ijtim о iy v а t а ri х iy fikrl а rning p а yd о bo ` lishi .
1. J а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyojining p а yd о bo ` lishi . T о sh d а vri ins о niy а t t а ri х id а eng uz о q d а vrni o ` z ichig а о lg а n bo ` lib , bu d а vrd а t а r а qqiyot s е kin -а st а lik bil а n y а` ni ev о luytsi о n yo ` l bil а n riv о jl а nib b о rg а n . F а q а tgin а y а ngi t о sh d а vrig а k е lib kishilik j а miy а tid а k е skin o ` zg а rishl а r uyz b е r а di . Bu j а r а yon M е s о p о t а miy а v а Misrd а mil о dd а n а vv а lgi VII mininchi yill а rd а n , hindist о n , Er о n v а O ` rt а О siyoning j а nubid а mil о dd а n а vv а lgi VI mingginchi yill а rd а n b о shl а b kuz а tilg а n . Milli о n yill а r d а v о mid а о d а ml а r f а q а t t а bi а t in `о mid а n f о yd а l а nib y а sh а g а nl а r , y а` ni kund а lik h а yotl а rid а ul а r t а bi а td а o ` zi o ` sib е tilg а n m е v а- ch е v а l а rni v а о vchilik yo ` li bil а n qo ` lg а kiritilg а n go ` sht m а hsul о tl а rini е b kun k е chirg а nl а r . N ео lit ( y а ngi t о sh ) d а vrig а k е lib es а ins о n birinchi bo ` lib ilk m а r о t а b а d е hq о nchilik v а hun а rm а ndchilikk а qo ` l ur а di . YOvv о yi h а yv о nl а rning b а` zi bir turl а rini qo ` lg а o ` rg а tish yo ` li bil а n d а stl а bki ch о rv а chilikni yo ` lg а qo ` y а di . Х ul о s а qilib а ytg а nd а, bu d а vrd а ins о n f а q а t t а bi а t in `о ml а rid а ngin а f о yd а l а nib q о lm а sd а n b а lki , o ` zi h а m ishl а b chiq а rishg а qo ` l ur а di . N а tij а d а, qo ` shimch а m а hsul о tni p а yd о bo ` lishig а а s о s y а r а til а di . Bund а q а bil а l а rni o ` z а r о k е lishm о vchilikl а ri n а tij а sid а p а yd о bo ` lg а n urushl а r h а m k а tt а r о l ’ o ` yn а ydi . Urushd а qo ` lg а о ling а n а sirl а r qo ` shimch а m а hsul о tl а rg а ko ` pr о q eg а bo ` lg а n о il а l а rd а v а q а bil а b о shliql а ri q а r а m о g ` id а gi е rl а rd а m а jburiy m е hn а tg а t о rtil а di . Bu o ` z n а vb а tid а sinfiy t а b а q а l а nishni kuch а yishig а о lib k е l а di . SHu d а vrd а n b о shl а b j а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyoji p а yd о bo ` l а b о shl а di . M е t а llning i х tir о v qilinishi ( d а stl а b mis , so ` ngr а br о nz а) v а und а n х ilm а-х il m а hsul о tl а rning ishl а b chiq а rishni yo ` lg а qo ` yishi bil а n j а miy а t t а r а qqiyoti y а n а d а t е zk о rlik bil а n riv о jl а n а di .
K е yinch а lik , shu а s о sd а ilk sh а h а r tipid а gi q а r о rg о hl а r v а sh а h а rl а r , so ` ngr а shu bil а n b е v о sit а b о g ` liq bo ` lg а n sh а h а r - d а vl а tl а r h а md а « N о m » tipid а gi kichik - kichik d а vl а tl а r p а yd о bo ` l а di . Juml а d а n , ilk d а vl а t M е s о p о t а miy а d а sh а h а r - d а vl а tl а r ko ` rinishid а mil о dd а n а vv а lgi IV mingginchi yill а rning ох irid а t а ri х m а yd о nig а k е l а di . Bu j а r а yon O ` zb е kist о n hududl а rid а o ` zig а хо s ko ` rinishd а kuz а til а di . А r хео l о gik t а dqiq о tl а rning guv о hlik b е rishich а, sug `о rm а d е hq о nchilik O ` zb е kist о nning j а nubiy hududl а rid а ( Sur хо nd а ryo vil о y а ti ) mil о dd а n а vv а lgi ikkimingginchi yill а rning o ` rt а l а rid а n b о shl а b k е ng yo ` lg а qo ` yil а b о shl а n а di , ul а rning m а rk а zi sif а tid а J а rqo ` t о n yodg о rligi o ` rnid а o ` z q а l `а si , s а r о yi v а ib о d а t хо n а sig а eg а bo ` lg а n ilk sh а h а r vujudg а k е l а di 1 . 2. YOzuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to ` pl а shd а gi а h а miy а ti . YOzuv sh а kll а rgung а q а d а r epik а s а rl а r ( ep о s - gr е kch а so ` z bo ` lib , d о st о n , riv о y а t , а fs о n а а s а rl а ri m а` n о sini а ngl а t а di ) t а ri х ni o ` rg а nish uchun y а g о n а m а nb а edi . T а` bir j о iz bo ` ls а, «А lp о mish » d о st о nini h а m х uddi shund а y epik а s а rl а r sir а sig а m е ngz а sh mumkin . Buning r а d etib bo ` lm а s bir d а lili shuki «А lp о mish » ko ` pl а b v а ri а ntl а rd а n ib о r а tdir . Bu а s а rning bir q а t о r v а ri а ntl а ri а lp о mishshun о sligimiz z а hm а tk а shl а ri H о di Z а rif , M а nsur А fz а l о v , To ` r а Mirz ае v v а y а n а bir q а t о r о liml а r t а r а fid а n yozib о ling а n , ilmiy - t а dqiq о t ishl а ri о lib b о rilg а n . L е kin z а m о n а ning z а ylig а ko ` r а, ul а r izchillik t о pm а di . SHukrki , O ` zb е kist о n must а qilligi «А lp о mish » ning yo ` lini r а v о n qildi . Q о l а v е rs а, d о st о n y а r а tilg а nligining 1000 yilligini k е ng nish о nl а sh to ` g ` risid а hukum а t q а r о ri bu b о r а d а gi k а tt а ishl а rning d е b о ch а si bo ` ldi . А yni p а ytd а shuni h а m а ytm о q k е r а kki , «А lp о mish » d о st о nining ko ` p v а ri а ntl а ri m а vjud bo ` lib , h а r bir v а ri а nt o ` zig а хо s sif а tl а rg а, 1 А sk а r о v А . А ., SHirin о v T.SH. R а nny а y а g о r о dsk а y а kul’tur а ep ох i br о nz ы uyg о Sr е dn е y А zii. –S а m а rq а nd, 1993; SH а ydull ае v SH. Ilk d а vl а tl а rning а r хео l о gik b е lgil а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. №3, -T о shk е nt, 2002.
а fz а llikl а rg а eg а. « Go ` ro ` g ` li » turkumig а kiruvchi d о st о nl а r k а bi «А lp о mish » d о st о ni h а m o ` zig а хо s b а rk а m о l turkumni t а shkil et а di 2 . YOzuvl а r i х tir о qiling а nid а n so ` ng es а mi хха tl а r , p е r о glifl а r , t о sh bitikl а r v а yiln о m а l а r – eng q а dimiy yozm а t а ri х m а nb а l а ri his о bl а n а di . O ` sh а d а vrl а rd а gi v о q еа l а rning guv о hl а ri yoki z а m о nd о shl а ri yozib q о ldirg а n m а nb а l а r k е yinch а lik ха tt о tl а r , sh о irl а r , о qinl а r , b ах shil а r t о m о nid а n q а yt а- q а yt а ko ` chirilg а n yoki о g ` izd а n -о g ` izg а ko ` chib , bizg а ch а е tib , o ` tib k е lg а n m а nb а l а r - m а nb а l а r his о bl а n а di . YOzuvi bo ` lg а n b а rch а ха lql а rd а bitikl а r v а yiln о m а l а r uchr а ydi . Y А qind а m а nb а shun о s о lim I . V . P ’ y а nk о v « O ` rt а о siyod а eng q а dimgi d а vl а tl а rni p а yd о bo ` lishi » d е g а n m а q о l а e ` l о n qilib , und а B а qtriy а ilk d а vl а tl а r (« ts а rstv о dr е vn е g о k а vi ») mil о dd а n а vv а lgi X - IX а srl а rd а p а yd о bo ` lib mil о dd а n а vv а lgi VII а srd а ( K а vi Visht а spi v а Z а r а tushtr а d а vri ) m а rk а zl а shg а n B а qtriy а d а vl а tig а а s о s s о ling а nligi а ytil а di 3 . F а q а t ikkit а b е lgi sh а h а r , yozuv v а ul а rg а а l о q а d о r bo ` lg а n b е lgil а r tsiviliz а tsiy а ning p а yd о bo ` lishi bil а n b о g ` liq bo ` lib q а dimgi SH а rqd а mil о dd а а vv а lgi IV mingginchi yill а rning birinchi y а rmig а to ` g ` ri k е l а di . J а rqo ` t о nd а h а qiqiy yozuv p а yd о bo ` lm а g а n bo ` ls а h а m , SH . SH а ydull ае v esl а tib o ` tg а n 4 52 t а b е lgi O ` zb е kist о nd а d а stl а bki pikt о gr а fik yozuvni p а yd о bo ` lishid а gi bir ko ` rinish d е b q а r а ls а bo ` l а di . Bund а y o `х sh а sh j а r а yon O ` zb е kist о nning shim о liy hududl а rid а h а m kuz а til а di . Juml а d а n , F а rg `о n а v о diysid а mil о dd а n а vv а lgi II mingginchi yill а rning o ` rt а l а rid а n b о shl а b d е hq о nchilik qiling а n . B о shl а ng ` ich d а vl а tch а l а r yoki d а vl а t tipid а gi siyosiy uuyshm а l а r vujudg а k е lg а n bo ` ls а k е r а k 5 . Bu kichik - kichik d а vl а tch а l а r а s о sid а mil о dd а n а vv а lgi X - VIII а srl а rd а So ` g ` d hududid а h а m ilk d а vl а t uuyshm а si p а yd о bo ` lg а n , d е g а n 2 Must а f о qul о v Ro`ziqul. «Z а rb а si t о g`ni о t а di…» // M а `rif а t, 1999 yil, 3 n о y а br. 3 P’y а k о v I.V. Dr е vn е yshi е g о sud а rstv е nn ые о br а z о v а niy а Sr е dn е y А zii ( о p ы t ist о rich е sk о y r е k о nstruktsii) // Dr е vni е tsiviliz а tsii е vr а zii. Ist о riy а i kul’tur а . –M., 2001, S.334-347. 4 SH а ydull ае v SH. Ilk d а vl а tl а rning а r хео l о gik b е lgil а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. №3. –T о shk е nt, 2002, -6-8 b е tl а r. 5 M а tb ое v B. Х . Q а dimgi F а rg` о n а d а ilk d а vl а tchilik ildizl а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. 2002, №1.
fikrni M .Х. Is о middin о v o ` rt а g а t а shl а ydi 6 . Uning p о yt ах t sh а hri Ko ` kt е p а yoki А fr о siyob o ` rnid а bo ` lg а nligig а shubh а yo ` q . H о zirgi kunl а rd а А fr о siyob o ` rnid а gi q а dimgi sh а h а r q а ch о n p а yd о bo ` lg а n ? – d е g а n s а v о l h а mm а ni qiziqtirm о qd а. 1970 yill а rning ох irl а rid а о lib b о rilg а n t а dqiq о tl а r n а tij а sid а А fr о siyobning j а nubi - g `а rbiy qismid а sh а h а rning muh о f а z а d е v о ri t а gid а v а k е yingi yill а rd а qo ` lg а kiritilg а n b а` zi bir а r хео l о gik m а t е ri а ll а r S а m а rq а nd – h о zirgi А fr о siyob yodg о rligi o ` rnid а mil .а vv . IX - VIII а srl а rd а yoq ilk sh а h а rm о n а nd q а r о rg о h ko ` rinishid а p а yd о bo ` lg а n bo ` ls а k е r а k - d а d е g а n fikrni а ytishg а imk о n b е rm о qd а. L е kin , bu fikrni а s о sl а sh uchun 10-13 m е tr q а linlikd а gi а ntik v а o ` rt а а sr m а d а niy q а tl а ml а ri t а gid а gi j о yl а shg а n eng q а dimgi m а d а niy q а tl а ml а rni bir n е ch а j о yd а а r хео l о gik - p а l ео g ео gr а fiy nuqt а i n а z а rd а no ` rg а nish z а rur 7 . Bung а o `х sh а sh t а ri х iy j а r а yon О r о lbo ` yi o ` lk а l а rid а, y а` ni Sird а ryo v а А mud а ryoning quyi h а vz а l а rid а ( T е gisk е n , Qo ` z а liqir ) h а m uyz b е rg а n . B а rch а j о yl а rd а ilk d а vl а tchilik yozuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to ` pl а nishi bil а n bir q а t о rd а riv о jl а nib b о rg а n . 3. D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sining o ` zg а rishi . D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а rg а t а l а b о shdi . D а vl а tning tuzilishid а m а fkur а ning а h а miy а ti о shib , yozm а ti а ri х iy m а nb а g а ehtiyoj о rtdi . Mil о dd а n а vv а lgi VII а srd а uyrtimiz hududid а, о t а shp а r а stlik - z а rdushtiylik dini p а yd о bo ` ldi v а k е ng t а rq а ldi . Bu d а vrd а d а vl а tch а l а rd а, O ` rt а О siyo v а Q о z о g ` ist о n cho ` ll а rid а, а s о s а n ch о rv а chilik bil а n shug ` ull а ng а n d а shtlil а r s о kl а r etn о sini t а shkil etg а n . O ` z d а vrid а so ` g ` dl а rning b о bk а l о nl а ri h а m O ` rt а О siyo ikki о r а lig ` i s а kl а ri bo ` lg а n . M а ss а g е tl а r es а хо r а zmiyl а rning b о bk а l о nl а ri edi . 6 Is о middin о v M. Ist о ki g о r о dsk о y kul’tur ы S а m а rk а nds о k о g о S о gd а (Pr о bl е m ы vz а im о d е ystviy а kul’turn ых tr а ditsiy v ep ох u r а nn е j е l е zn о g о v е k а i v p е ri о d а ntichn о sti). –T а shk е nt, 2002, -s.45; 64. 7 А n а rb ое v А . O`zb е kist о nd а ilk d а vl а tchilik v а uning o`rg а nilish t а ri х id а gi b а `zi bir mu а mm о l а r // O`zb е kist о n t а ri х i, №4, 2004 yil, -3-14-b е tl а r.