logo

TАRIХIY BILIMLАRNING PАYDО BO`LISHI VА UNING XVIII АSR ОХIRIGАCHА RIVОJLАNISHI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.3525390625 KB
T А RI Х IY   BILIML А RNING   P А YD О  BO ` LISHI   V А  UNING   XVIII
А SR  ОХ IRIG А CH А  RIV О JL А NISHI  
 
R Е J А:
1.  J а miy а tning   t а ri х iy   biliml а rg а  bo ` lg а n   ehtiyojining   p а yd о  bo ` lishi .
2.   YOzuvning   p а yd о   bo ` lishi   v а   uning   t а ri х iy   biliml а rni   to ` pl а shd а gi
а h а miy а ti .
3.   D а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   t а ri х iy   biliml а r   v а zif а sining
o ` zg а rishi .
4. А ntik   d а vr   t а ri х shun о sligi .
5.  O ` rt а а srl а r   d а vri   t а ri х shun о sligi .
6.  Burju а  ijtim о iy   v а  t а ri х iy   fikrl а rning   p а yd о  bo ` lishi .  1.  J а miy а tning   t а ri х iy   biliml а rg а  bo ` lg а n   ehtiyojining   p а yd о  bo ` lishi .
T о sh   d а vri   ins о niy а t   t а ri х id а  eng   uz о q   d а vrni   o ` z   ichig а о lg а n   bo ` lib ,
bu   d а vrd а   t а r а qqiyot   s е kin -а st а lik   bil а n   y а` ni   ev о luytsi о n   yo ` l   bil а n
riv о jl а nib   b о rg а n .   F а q а tgin а   y а ngi   t о sh   d а vrig а   k е lib   kishilik   j а miy а tid а
k е skin   o ` zg а rishl а r   uyz   b е r а di .   Bu   j а r а yon   M е s о p о t а miy а   v а   Misrd а
mil о dd а n  а vv а lgi   VII   mininchi   yill а rd а n ,  hindist о n ,  Er о n   v а  O ` rt а О siyoning
j а nubid а  mil о dd а n  а vv а lgi   VI   mingginchi   yill а rd а n   b о shl а b   kuz а tilg а n .
Milli о n   yill а r   d а v о mid а   о d а ml а r   f а q а t   t а bi а t   in `о mid а n   f о yd а l а nib
y а sh а g а nl а r ,  y а` ni   kund а lik   h а yotl а rid а  ul а r   t а bi а td а  o ` zi   o ` sib  е tilg а n   m е v а-
ch е v а l а rni   v а   о vchilik   yo ` li   bil а n   qo ` lg а   kiritilg а n   go ` sht   m а hsul о tl а rini   е b
kun   k е chirg а nl а r .
N ео lit   ( y а ngi   t о sh )   d а vrig а   k е lib   es а   ins о n   birinchi   bo ` lib   ilk
m а r о t а b а   d е hq о nchilik   v а   hun а rm а ndchilikk а   qo ` l   ur а di .   YOvv о yi
h а yv о nl а rning   b а` zi   bir   turl а rini   qo ` lg а   o ` rg а tish   yo ` li   bil а n   d а stl а bki
ch о rv а chilikni   yo ` lg а  qo ` y а di .
Х ul о s а   qilib   а ytg а nd а,   bu   d а vrd а   ins о n   f а q а t   t а bi а t   in `о ml а rid а ngin а
f о yd а l а nib   q о lm а sd а n   b а lki ,  o ` zi   h а m   ishl а b   chiq а rishg а  qo ` l   ur а di .  N а tij а d а,
qo ` shimch а   m а hsul о tni   p а yd о   bo ` lishig а   а s о s   y а r а til а di .   Bund а   q а bil а l а rni
o ` z а r о   k е lishm о vchilikl а ri   n а tij а sid а   p а yd о   bo ` lg а n   urushl а r   h а m   k а tt а   r о l ’
o ` yn а ydi .   Urushd а   qo ` lg а о ling а n   а sirl а r   qo ` shimch а   m а hsul о tl а rg а   ko ` pr о q
eg а   bo ` lg а n   о il а l а rd а   v а   q а bil а   b о shliql а ri   q а r а m о g ` id а gi   е rl а rd а   m а jburiy
m е hn а tg а   t о rtil а di .   Bu   o ` z   n а vb а tid а   sinfiy   t а b а q а l а nishni   kuch а yishig а о lib
k е l а di .   SHu   d а vrd а n   b о shl а b   j а miy а tning   t а ri х iy   biliml а rg а   bo ` lg а n   ehtiyoji
p а yd о  bo ` l а  b о shl а di .
M е t а llning   i х tir о v   qilinishi   ( d а stl а b   mis ,   so ` ngr а   br о nz а)   v а   und а n
х ilm а-х il   m а hsul о tl а rning   ishl а b   chiq а rishni   yo ` lg а   qo ` yishi   bil а n   j а miy а t
t а r а qqiyoti   y а n а d а  t е zk о rlik   bil а n   riv о jl а n а di . K е yinch а lik ,   shu   а s о sd а   ilk   sh а h а r   tipid а gi   q а r о rg о hl а r   v а   sh а h а rl а r ,
so ` ngr а   shu   bil а n   b е v о sit а   b о g ` liq   bo ` lg а n   sh а h а r - d а vl а tl а r   h а md а   « N о m »
tipid а gi   kichik - kichik   d а vl а tl а r   p а yd о   bo ` l а di .   Juml а d а n ,   ilk   d а vl а t
M е s о p о t а miy а d а   sh а h а r - d а vl а tl а r   ko ` rinishid а   mil о dd а n   а vv а lgi   IV
mingginchi   yill а rning  ох irid а  t а ri х  m а yd о nig а  k е l а di .
Bu   j а r а yon   O ` zb е kist о n   hududl а rid а   o ` zig а   хо s   ko ` rinishd а
kuz а til а di .   А r хео l о gik   t а dqiq о tl а rning   guv о hlik   b е rishich а,   sug `о rm а
d е hq о nchilik   O ` zb е kist о nning   j а nubiy   hududl а rid а   ( Sur хо nd а ryo   vil о y а ti )
mil о dd а n   а vv а lgi   ikkimingginchi   yill а rning   o ` rt а l а rid а n   b о shl а b   k е ng   yo ` lg а
qo ` yil а  b о shl а n а di ,  ul а rning   m а rk а zi   sif а tid а  J а rqo ` t о n   yodg о rligi   o ` rnid а  o ` z
q а l `а si ,  s а r о yi   v а  ib о d а t хо n а sig а  eg а  bo ` lg а n   ilk   sh а h а r   vujudg а  k е l а di 1
. 
2.  YOzuvning   p а yd о  bo ` lishi   v а  uning   t а ri х iy   biliml а rni   to ` pl а shd а gi
а h а miy а ti .
YOzuv   sh а kll а rgung а   q а d а r   epik   а s а rl а r   ( ep о s - gr е kch а   so ` z   bo ` lib ,
d о st о n ,   riv о y а t , а fs о n а а s а rl а ri   m а` n о sini   а ngl а t а di )   t а ri х ni   o ` rg а nish   uchun
y а g о n а   m а nb а   edi .   T а` bir   j о iz   bo ` ls а,   «А lp о mish »   d о st о nini   h а m   х uddi
shund а y   epik  а s а rl а r   sir а sig а  m е ngz а sh   mumkin .  Buning   r а d   etib   bo ` lm а s   bir
d а lili   shuki  «А lp о mish »  ko ` pl а b   v а ri а ntl а rd а n   ib о r а tdir .  Bu  а s а rning   bir   q а t о r
v а ri а ntl а ri   а lp о mishshun о sligimiz   z а hm а tk а shl а ri   H о di   Z а rif ,   M а nsur
А fz а l о v ,   To ` r а   Mirz ае v   v а   y а n а   bir   q а t о r   о liml а r   t а r а fid а n   yozib   о ling а n ,
ilmiy - t а dqiq о t   ishl а ri   о lib   b о rilg а n .   L е kin   z а m о n а ning   z а ylig а   ko ` r а,   ul а r
izchillik   t о pm а di .  SHukrki ,  O ` zb е kist о n   must а qilligi  «А lp о mish » ning   yo ` lini
r а v о n   qildi .   Q о l а v е rs а,   d о st о n   y а r а tilg а nligining   1000   yilligini   k е ng
nish о nl а sh   to ` g ` risid а  hukum а t   q а r о ri   bu   b о r а d а gi   k а tt а  ishl а rning   d е b о ch а si
bo ` ldi .
А yni   p а ytd а   shuni   h а m   а ytm о q   k е r а kki ,   «А lp о mish »   d о st о nining
ko ` p   v а ri а ntl а ri   m а vjud   bo ` lib ,   h а r   bir   v а ri а nt   o ` zig а   хо s   sif а tl а rg а,
1
  А sk а r о v  А . А ., SHirin о v T.SH. R а nny а y а  g о r о dsk а y а  kul’tur а  ep ох i br о nz ы  uyg о  Sr е dn е y  А zii. –S а m а rq а nd, 
1993; SH а ydull ае v SH. Ilk d а vl а tl а rning  а r хео l о gik b е lgil а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. №3, -T о shk е nt, 2002. а fz а llikl а rg а   eg а.   « Go ` ro ` g ` li »   turkumig а   kiruvchi   d о st о nl а r   k а bi
«А lp о mish »  d о st о ni   h а m   o ` zig а хо s   b а rk а m о l   turkumni   t а shkil   et а di 2
.
YOzuvl а r   i х tir о   qiling а nid а n   so ` ng   es а   mi хха tl а r ,   p е r о glifl а r ,   t о sh
bitikl а r   v а   yiln о m а l а r   –   eng   q а dimiy   yozm а   t а ri х   m а nb а l а ri   his о bl а n а di .
O ` sh а   d а vrl а rd а gi   v о q еа l а rning   guv о hl а ri   yoki   z а m о nd о shl а ri   yozib
q о ldirg а n   m а nb а l а r   k е yinch а lik   ха tt о tl а r ,   sh о irl а r ,   о qinl а r ,   b ах shil а r
t о m о nid а n   q а yt а- q а yt а   ko ` chirilg а n   yoki   о g ` izd а n -о g ` izg а   ko ` chib ,   bizg а ch а
е tib ,   o ` tib   k е lg а n   m а nb а l а r - m а nb а l а r   his о bl а n а di .   YOzuvi   bo ` lg а n   b а rch а
ха lql а rd а  bitikl а r   v а  yiln о m а l а r   uchr а ydi . 
Y А qind а   m а nb а shun о s   о lim   I . V . P ’ y а nk о v   « O ` rt а   о siyod а   eng
q а dimgi   d а vl а tl а rni   p а yd о   bo ` lishi »   d е g а n   m а q о l а   e ` l о n   qilib ,   und а   B а qtriy а
ilk   d а vl а tl а r   (« ts а rstv о   dr е vn е g о   k а vi »)   mil о dd а n   а vv а lgi   X - IX   а srl а rd а
p а yd о   bo ` lib   mil о dd а n   а vv а lgi   VII   а srd а   ( K а vi   Visht а spi   v а   Z а r а tushtr а
d а vri )  m а rk а zl а shg а n   B а qtriy а  d а vl а tig а а s о s   s о ling а nligi  а ytil а di 3
.
F а q а t   ikkit а   b е lgi   sh а h а r ,   yozuv   v а   ul а rg а   а l о q а d о r   bo ` lg а n   b е lgil а r
tsiviliz а tsiy а ning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   b о g ` liq   bo ` lib   q а dimgi   SH а rqd а
mil о dd а   а vv а lgi   IV   mingginchi   yill а rning   birinchi   y а rmig а   to ` g ` ri   k е l а di .
J а rqo ` t о nd а   h а qiqiy   yozuv   p а yd о   bo ` lm а g а n   bo ` ls а   h а m ,   SH . SH а ydull ае v
esl а tib   o ` tg а n 4
 52  t а  b е lgi   O ` zb е kist о nd а  d а stl а bki   pikt о gr а fik   yozuvni   p а yd о
bo ` lishid а gi   bir   ko ` rinish   d е b   q а r а ls а  bo ` l а di .
Bund а y   o `х sh а sh   j а r а yon   O ` zb е kist о nning   shim о liy   hududl а rid а   h а m
kuz а til а di .   Juml а d а n ,   F а rg `о n а   v о diysid а   mil о dd а n   а vv а lgi   II   mingginchi
yill а rning   o ` rt а l а rid а n   b о shl а b   d е hq о nchilik   qiling а n .   B о shl а ng ` ich
d а vl а tch а l а r   yoki   d а vl а t   tipid а gi   siyosiy   uuyshm а l а r   vujudg а   k е lg а n   bo ` ls а
k е r а k 5
.   Bu   kichik - kichik   d а vl а tch а l а r   а s о sid а   mil о dd а n   а vv а lgi   X - VIII
а srl а rd а   So ` g ` d   hududid а   h а m   ilk   d а vl а t   uuyshm а si   p а yd о   bo ` lg а n ,   d е g а n
2
 Must а f о qul о v Ro`ziqul. «Z а rb а si t о g`ni  о t а di…» // M а `rif а t, 1999 yil, 3 n о y а br.
3
 P’y а k о v I.V. Dr е vn е yshi е  g о sud а rstv е nn ые   о br а z о v а niy а  Sr е dn е y  А zii ( о p ы t ist о rich е sk о y r е k о nstruktsii) // 
Dr е vni е  tsiviliz а tsii  е vr а zii. Ist о riy а  i kul’tur а . –M., 2001, S.334-347.
4
 SH а ydull ае v SH. Ilk d а vl а tl а rning  а r хео l о gik b е lgil а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. №3. –T о shk е nt, 2002, -6-8 b е tl а r.
5
 M а tb ое v B. Х . Q а dimgi F а rg` о n а d а  ilk d а vl а tchilik ildizl а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. 2002, №1. fikrni   M .Х. Is о middin о v   o ` rt а g а   t а shl а ydi 6
.   Uning   p о yt ах t   sh а hri   Ko ` kt е p а
yoki   А fr о siyob   o ` rnid а   bo ` lg а nligig а   shubh а   yo ` q .   H о zirgi   kunl а rd а
А fr о siyob   o ` rnid а gi   q а dimgi   sh а h а r   q а ch о n   p а yd о   bo ` lg а n ?   –   d е g а n   s а v о l
h а mm а ni   qiziqtirm о qd а.   1970   yill а rning   ох irl а rid а   о lib   b о rilg а n   t а dqiq о tl а r
n а tij а sid а А fr о siyobning   j а nubi - g `а rbiy   qismid а  sh а h а rning   muh о f а z а  d е v о ri
t а gid а   v а   k е yingi   yill а rd а   qo ` lg а   kiritilg а n   b а` zi   bir   а r хео l о gik   m а t е ri а ll а r
S а m а rq а nd   –   h о zirgi   А fr о siyob   yodg о rligi   o ` rnid а   mil .а vv .   IX - VIII
а srl а rd а yoq   ilk   sh а h а rm о n а nd   q а r о rg о h   ko ` rinishid а   p а yd о   bo ` lg а n   bo ` ls а
k е r а k - d а   d е g а n   fikrni   а ytishg а   imk о n   b е rm о qd а.   L е kin ,   bu   fikrni   а s о sl а sh
uchun   10-13   m е tr   q а linlikd а gi   а ntik   v а   o ` rt а а sr   m а d а niy   q а tl а ml а ri   t а gid а gi
j о yl а shg а n   eng   q а dimgi   m а d а niy   q а tl а ml а rni   bir   n е ch а   j о yd а   а r хео l о gik -
p а l ео g ео gr а fiy   nuqt а i   n а z а rd а no ` rg а nish   z а rur 7
.   Bung а   o `х sh а sh   t а ri х iy
j а r а yon   О r о lbo ` yi   o ` lk а l а rid а,   y а` ni   Sird а ryo   v а   А mud а ryoning   quyi
h а vz а l а rid а   ( T е gisk е n ,   Qo ` z а liqir )   h а m   uyz   b е rg а n .   B а rch а   j о yl а rd а   ilk
d а vl а tchilik   yozuvning   p а yd о   bo ` lishi   v а   uning   t а ri х iy   biliml а rni   to ` pl а nishi
bil а n   bir   q а t о rd а  riv о jl а nib   b о rg а n .
3.  D а vl а tning   p а yd о  bo ` lishi   bil а n   t а ri х iy   biliml а r   v а zif а sining
o ` zg а rishi .
D а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   t а ri х iy   biliml а rg а   t а l а b   о shdi .
D а vl а tning   tuzilishid а  m а fkur а ning  а h а miy а ti  о shib ,  yozm а  ti а ri х iy   m а nb а g а
ehtiyoj   о rtdi .   Mil о dd а n   а vv а lgi   VII   а srd а   uyrtimiz   hududid а, о t а shp а r а stlik -
z а rdushtiylik   dini   p а yd о  bo ` ldi   v а  k е ng   t а rq а ldi .
Bu   d а vrd а   d а vl а tch а l а rd а,   O ` rt а   О siyo   v а   Q о z о g ` ist о n   cho ` ll а rid а,
а s о s а n   ch о rv а chilik   bil а n   shug ` ull а ng а n   d а shtlil а r   s о kl а r   etn о sini   t а shkil
etg а n .   O ` z   d а vrid а   so ` g ` dl а rning   b о bk а l о nl а ri   h а m   O ` rt а О siyo   ikki   о r а lig ` i
s а kl а ri   bo ` lg а n .   M а ss а g е tl а r   es а   хо r а zmiyl а rning   b о bk а l о nl а ri   edi .
6
 Is о middin о v M. Ist о ki g о r о dsk о y kul’tur ы  S а m а rk а nds о k о g о  S о gd а  (Pr о bl е m ы  vz а im о d е ystviy а  kul’turn ых  
tr а ditsiy v ep ох u r а nn е j е l е zn о g о  v е k а  i v p е ri о d  а ntichn о sti). –T а shk е nt, 2002, -s.45; 64.
7
  А n а rb ое v  А . O`zb е kist о nd а  ilk d а vl а tchilik v а  uning o`rg а nilish t а ri х id а gi b а `zi bir mu а mm о l а r // O`zb е kist о n 
t а ri х i, №4, 2004 yil, -3-14-b е tl а r. «А v е st о» d а   tilg а   о ling а n   turl а r   Tur о nz а minning   s а kl а ri   bo ` lg а nligig а
shubh а l а nm а s а   h а m   bo ` l а di .   SHuningd е k ,   Q о z о g ` ist о n   s а kl а rining
b о b о k а l о nl а ri   а ndr о n о v а   m а d а niy а ti   а h о lisi   bo ` lg а n . А ndr о n о v а   m а d а niy а ti
а h о lisi  – а riyl а r ,  d а hl а r   v а А v е st о  turl а ridir 8
.
2001   yili   «А v е st о» ning   2700   yilligi   nish о nl а nishi   mun о s а b а ti   bil а n
ushbu   n о yob   m а d а niy   yodg о rlik   o ` zb е k   tilig а   t а rjim а   qilinib ,   ch о p   etildi .
N а tij а d а   butun   dunyod а   SH а rq   ха lql а rining   а v е st о, хо r а zm ,   so ` g ` d ,   kush о n ,
m о niy ,   о r о miy   v а   b о shq а   yozuvl а rd а gi   а d а biy   yodg о rlikl а rg а   d о ir
t а dqiq о tl а ri   e ` l о n   qilindi .   Z а rdushtiylik   dini   t а ri х iti   o ` rg а nishg а
b а g ` ishl а ng а n   to ` qqiz   jildlik   « Dink а rd »   kit о bi   chiqdi ,   «А v е st о» d а gi
о l а mning   y а r а tilishi   h а qid а gi   n а skning   b а yoni   – « Bund ах shin »   j а m оа tchilik
e ` tib о rig а  h а v о l а  etildi .
Z а rdo ` sht   «А v е st о» ni   S а bl о n   t о g ` id а   k е chirg а n   yill а rid а   bit а
b о shl а g а n .   Uning   G о hl а r   h а md а   Y А shtl а rni   b е v о sit а   sh е` r   bil а n   y а r а tg а nini
b а rch а «а v е st о» shun о sl а r   t а n   о l а di .   U   hijr а tg а   uyz   tutg а ch ,   shim о liy   Er о nd а
bir   n е ch а   q о hin - ul а m о   bil а n   birg а   kit о bning   q о lg а n   qismini   yozib ,   o ` n   ikki
ming   ho ` kiz   t е risig а о ltin   suvi   bil а n   ko ` chirtir а di . А n а   shu   m а tnd а n   y а n а   bir
nus ха   о linib ,   m а` muriy   ха tl а r ,   p о dsh о   f а rm о nl а ri ,   n о dir   yozuvl а r
s а ql а n а dig а n   dijn а bishtg а   (а r х iv )   b е ril а di .   А sl   m а tn   es а   p о dsh о   Gusht а sp
ха zin а sig а   t о pshiril а di .   Isk а nd а r   M а qduniy   Er о nni   z а bt   etg а ch ,
dijn а bishtd а gi   «А v е st о» ni   z а rdushtiy   ul а m о l а r   yord а mid а   uyn о n   tilig а
t а rjim а   qilinib ,   q о lg а n   qismini   yoqtirib   uyb о rg а n .   Gusht а si   ха zin а sid а gi   а sl
nus ха ning   t а qdiri   h а m о n   n о m а` lumligich а  q о lib   k е lm о qd а 9
.
«А v е st о»   tili   M а rk а ziy   О siyo ,   y а` ni   А yr о n а   Vijning   bir   n о hiy а si
bo ` lmish  Хо r а zmg а  t аа luqli ,  d е g а n   y а g о n а  fikr  о liml а r   o ` rt а sid а  hukmr о nlik
qilm о qd а.   «А v е st о»   n а f а q а t   eng   q а dimgi   yozm а   m а nb а,   b а lki
8
 Kly а sht о rn ы y S.G., Sult а n о v T.I. G о sud а rstv а  i n а r о d ы   Е vr а ziyski х  st е p е y. Dr е vn о st’ i sr е dn е v е k о v’ е . –S а nkt-
P е t е rburg, 2000, s.41-43.
9
 H о midj о n H о midiy, B ах tiyor Do`sch о n о v. « А v е st о » s а rguz а shtl а ri // T а f а kkur, №4, 2004, -76-79 b е tl а r. t а ri х shun о sligimizd а   d а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   t а ri х iy   biliml а r
v а zif а sini   b е lgil а b   b е rg а n  а jd о dl а rimiz   t а f а kkurining   n е` m а tidir 10
.
Z а rdushtiylik . А v е st о – b е  eng   q а dimiy   m о n о t е istik   t а` lim о tl а rd а n   biri
z а rdushtiylik   v а   b о shq а   dinl а rning ,   m а d а niy а tl а rning   sh а kll а nishig а   b е b а h о
t а` sir   ko ` rs а tg а n  а s а r   h а mdir .
4. А ntik   d а vr   t а ri х shun о sligi
O ` zb е kist о nning   а ntik   d а vrd а gi   t а ri х shun о sligid а   q а dimgi
UYn о nist о n   v а   Rim   t а ri х chil а ri   h а md а   g ео gr а fl а rining   а s а rl а ri   muhim
m а nb а   bo ` lib   х izm а t   qil а di .   Ul а rd а n   9   t а si   h а qid а gi   m а` lum о tni   « T а ri х iy
m а nb а shun о slik »  o ` quv   qo ` ll а nm а sid а n   f о yd а l а nib   t о pishimiz   mumkin 11
.
Хе r а d о tning   « T а ri х»   а s а rid а   o ` zb е kist о nning   q а dimiy   ха lql а ri
bo ` lmish   а grippiyl а r ,   iss е d о nl а r ,   m а ss а g е tl а r ,   d о yl а r   v а   s а kl а r   h а qid а,
ul а rning   turmushi ,   urf -о d а tl а ri   h а md а   qo ` shni   m а ml а k а tl а r   bil а n   а l о q а l а ri
h а qid а  qimm а tli   m а` lum о tl а rni   uchr а t а miz .
Di о d о r   ( mil .а vv .90-21   yy .) ning   « T а ri х iy   kutub хо n а si »   n о mli   40
kit о bd а n   ib о r а t   а s а rining ,   f а q а t   –   q а dimgi   SH а rq   ха lql а rining   t а ri х i   v а
а fs о n а l а ri   h а qid а  hik о y а  qiluvchi  1-5  kit о bd а ri   s а ql а nib   q о lg а n .
P о mp е y   Tr о g   ( mil .а vv . 1- mil о d .   I   а sri ) ning   « Filipp   t а ri х i » d а   skifl а r ,
B а qtriy а,   Isk а nd а r   Zulq а rn а yn   d а vrid а   B а qtriy а   v а   Sug ` dd а   qurilg а n   sh а h а r
v а   im о r а tl а r ,   P а rfiy а   p о dsh о ligi ,   а h о lisining   k е lib   chiqishi   v а   Midiy а   bil а n
o ` z а r о mun о s а b а tl а rig а о id   muhim   m а` lum о tl а r   m а vjud .
O ` zb е kist о n   v а   Er о nning   q а dimiy   t а ri х ini   o ` rg а nishd а   p а n е grizm -
m а dd о hlik   ruhid а   yozilg а n   А rri а nning   « Isk а nd а rning   uyrishl а ri »   n о mli   а s а ri
muhim  а h а miy а t   k а sb   et а di .
Kvint   Kurtsiy   Rufning  а s а ri  – « Buuyk   Isk а nd а r   t а ri х i » d а  O ` zb е kist о n
hududining   Isk а nd а r   Zulq а rn а y   qo ` shinl а ri   t о m о nid а n   istil о   qilinishi ,
10
 F о zil а  Sul а ym о n о v а . Z а r оа strizm.  А v е st а  //  О b ще stv е nn ое  mn е ni е . Pr а v а  ch е l о v е k а . №4(16), 2001, -154-167 
str.
11
 T а ri х iy m а nb а shun о slik. O`quv qo`ll а nm а . Tuzuvchil а r t.f.d. А . А .M а dr а im о v, t.f.n., d о ts.G.S.Fuz а il о v а , -
T о shk е nt, «F а n» n а shriyoti, 2006, -313 b е t. ха lql а rning   ch е t   el   b о sqichl а rig а   q а rshi   kur а shi ,   х usus а n ,   Spit а m е n   b о shliq
qo ` zg `а l о n   k е ng   yoritib   b е rilg а n .   K е zi   k е lg а nd а   t а` kidl а sh   j о izki ,
S а m а rq а ndd а,   j а sur   Spit а m е n   о il а sid а tug ` ilib ,   uyrti   v а   о t а sining   dushm а ni
bo ` lg а n   S е l е vk а  Isk а nd а rning  хо hishi   bil а n   turmushg а  chiqq а n   go ` z а l  А p а m а
h а qid а  qiziq а rli   m а` lum о tl а rni  А mriddin   B е rdimur о d о v   e ` l о n   qilm о qd а 12
.
S е rm а hsul   о lim   G а y   Pliniy   S е kund   (24-79)   o ` zining   «О ddiy   t а ri х»
а s а rid а   O ` zb е kist о nning   h а m   q а dimiy   t а ri х i ,   und а   y а sh а g а n   ха lql а r   skifl а r ,
О ks ,   Y А ks а rt ,   А nti ох iy а   sh а h а rl а rining   b а rp о   etilishi   h а qid а   qimm а tli
m а` lum о tl а r   b е r а di .
P о libiy   ( mil .а vv .201-120   yy .)   « Umumiy   t а ri х i »   А nti хо   I   ning
B а qtriy а   p о dsh о hi   Eftid е mg а   q а rshi   h а rbiy   uyrishi   h а qid а   muhim   m а` lum о t
b е r а di .
Str а b о n   ( mil .а v .   63- mil о d .23) ning   « Gg ео gr а fiy а» sid а   Girk а niy а,
P а rfiy а,   B а qtriy а   v а   M а rg ` iyon а ning   t а biiy   h о l а t ,   sh а h а rl а ri ,   qism а n   ul а rg а
b о rish   yo ` ll а ri ,   Оха   ( H а rrirud ),   О ksv а   Y А ks а rt   d а ryol а ri   h а qid а
O ` zb е kist о nning   q а dimiy   ха lql а ri   h а qid а,   ul а rning   k е lib   chiqish ,   bu
ха lql а rning   turmushi ,   urf -о d а ti   v а   e ` tiq о di ,   shuningd е k   P а rfiy а   v а
B а qtriy а ning   mil о dd а n   а vv а lgi   III   а srning   birinchi   ch о r а gid а gi   ichki   а hv о li
v а  o ` z а r о  mun о s а b а tl а ri   h а qid а  m а` lum о tl а r   b е r а di .
Pt о l о m е y   Kl а vdiy   ( t ах min а n   90-160   yy .)   « G ео gr а fiy а» sid а
Girk а niy а,   M а rg ` iyon а,   B а qtriy а,   So ` g ` diyon а   h а md а   skifl а r   m а ml а k а tining
g ео gr а fik   h о l а ti ,   B а qtriy а   v а   So ` g ` diyon а ning   m а shhur   sh а h а rl а ri ,   ul а rning
а h о lisi   h а qid а  m а` lum о tl а r   k е ltirilg а n .
Х uddi   shuningd е k   Plut а r х,   P о li е n ,   UYstik   а s а rl а rid а   h а m   а ntik
d а vrg а  d о ir   qimm а tli   m а` lum о tl а r   k е ltiril а di 13
.
5.  O ` rt а а srl а r   d а vri   t а ri х shun о sligi .
12
 Spit а m е n qizining qism а ti // Z а r а fsh о n, 2006 yil, 29  а pr е l.
13
 Ist о ri о gr а fiy а   а ntichn о y ist о rii: Uch е bp о s о bi е  /P о d r е d.V.I.Kuzitsin а . –M.: V ы ssh. shk о l а , 1980. -415 str. Ins о niy а t   t а ri х ining   muhim   b о sqichi   bo ` lg а n   ( V - XVII   а srl а r )  –   o ` rt а
а srl а rni   j а h о n  ха lql а rining   b а rch а si   o ` z   b о shid а n   k е chirg а n .  T а ri х shun о slikd а
o ` rt а   а srl а r   d а vrid а   ins о np а rv а rlik   ( gum а nistik )   dunyoq а r а sh   sh а kll а nib ,
t а ri х ni   y а ngich а   d а vrl а sh   b о shl а n а di .   Ins о niy а t   o ` z   t а r а qqiyoti   d а v о mid а
d о im о   o ` z а r о   iqtis о diy   v а   m а d а niy   mul о q о tl а rd а   bo ` lg а n   G `а rb   v а   SH а rq
dunyosi   o ` rt а sid а gi   mun о s а b а tl а rning   tikl а nishi ,   riv о jl а nishi   h а m   х uddi   shu
d а vr ,  y а` ni   o ` rt а а srl а rd а n   yo ` lg а  qo ` yil а di .
O ` rt а   а srl а r   d а vrid а   m о ddiy   m а d а niy а t   qur о ll а rining   p а yd о   bo ` lishi
is о nl а r   h а yotig а   q а nch а lik   k а tt а   t а` sir   ko ` rs а tg а n   bo ` ls а,   qo ` lyozm а   v а   b
о sm а   kit о bl а rning   p а yd о   bo ` lishi   h а m   ins о niy а t   m а d а niy а ti   t а r а qqiyotig а
shunch а l а r   k а tt а   t а` sir   ko ` rs а tdi .   SH а rq   qo ` lyozm а   kit о bl а ri   bir   n е cht а
о l а mshumul   dinl а rning   а vl о dd а n -а vl о dg а   o ` tishig а   х izm а t   qildi ,   ko ` pl а b
diniy   v а   etnik   silsil а l а r   ( sist е m а l а r ) ning   q о nun - q о id а l а rini   j а h о ng а   t а rq а tdi ,
j а h о n   m а d а niy а ti  ха zin а l а rining   d а v о miyligini   t а` minl а di .
Qur `о ni   K а rim   –   ins о niy а t   m а` n а viy   k а m о l о tini   t а` minl а shd а   o ` zig а
хо s   m а nb а dir .   H о zirgi   p а ytd а   h а m   о d а mz о tning   butun   m а` n а viy   –   ruhiy
ehtiyojl а rini   q о ndir а dig а n   y а g о n а  il о hiy   kit о b   Qur `о ni   K а rimdir .
О ldingi   p а yg `а mb а rl а r   o ` zl а ri   е tk а zg а n   ха b а rni   eng   ох irgi ,   q а t ` iy ,
uzil - k е sil   ха b а r   d е b   e ` l о n   qilm а g а nl а r ,   ul а r   to `х t о vsiz   ruhiy - m а` n а viy
k а m о l о tg а- t а r а qqiyotg а   ish о ng а n   edil а r .   V а   d о imiy   r а vishd а   o ` z   q а vml а rig а
b а rch а   ins о nl а rni   birl а shtir а dig а n   v а   ul а rni   so ` nggi   uyks а k   m а nzil   s а ri
elt а dig а n   p а yg `а mb а r   –   Muh а mm а d   ( s .а. v .)   k е l а dil а r ,   d е b   х ush ха b а r   b е rg а n
edil а r . А ll о h   t ао l о   Muh а mm а d   ( s .а. v .) ni   ins о niy а tg а   eng   ох irgi   p а yg `а mb а r
«х t а m   ul -а nbiyo »   qilib   uyb о rdi .   Bu   ulug `   p а yg `а mb а r   о rq а li   ins о niy а tg а
n о zil   etilg а n   Qur `о ni   K а rim   es а   m а zkur   muq а dd а s   kit о bl а r   v а   s а hif а l а rning
eng   ох irgisi ,   eng   ulug ` i   v а   muk а mm а li   h а md а   ul а rni   t а sdiql о vchi , to ` ldiruvchi   v а   isl о m   etuvchi   kit о bdir . О r а d а n   o ` n   to ` rt   а srd а n   uz о qr о q   v а qt
o ` tg а n   bo ` ls а  h а m ,  uning   bir о nt а  k а lim а s а  o ` zr а m а sd а n   bizg а е tib   k е lg а n 14
.
Isl о m   dunyosid а   y а r а tilg а n   o ` rt а   а srl а r   d а vri   t а ri х iy   а s а rl а rining
sh а kll а nishig а   h а m   b е qiyos   k а tt а   t а` sir   o ` tk а zg а n   buuyk   а s а r   h а m   Qur `о ni
k а rimdir .
Im о m   Bu хо riyning   « J о m е`-а s - S а hih »   n о mli   h а disl а r   to ` pl а mi
mo `` t а b а rligi   jih а tid а n   « Qur `о n » d а n   k е yingi ,   y а` ni   ikkinchi   o ` rind а   tur а di .
G а p   shund а ki ,   а l - Bu хо riy   j а h о ng а   t а nilg а n   buuyk   muh а ndis   bo ` libgin а
q о lm а y ,   o ` z   z а m о n а sining   а t о qli   t а ri х chisi   h а m   edi .   Uning   « J о m е`-а t -
t а v о ri х» а s а ri   Kichik   t а ri х,   O ` rt а ch а   t а ri х   v а   K а tt а   t а ri х   d е b   n о ml а nuvchi   3
qismd а n   ib о r а t .   А hm а d   ibn   Ism о il   а l - Bu хо riyning   1974   yild а   t о pilg а n
« Kichik   t а ri х»   v а   « O ` rt а ch а   t а ri х»   kit о bl а ri .   А lish е r   N а v о iy   n о mid а gi
S а m а rq а nd   d а vl а t   univ е rsit е ti   SH а rq   qo ` lyozm а l а ri   f о ndid а  s а ql а nm о qd а 15
.
XVI - XVII   а srl а rd а   t а bi а tshun о slik   f а nl а rining   k е skin   uyks а lishi
b о shl а ndi .   Ishl а b   chiq а rish ,   juml а d а n ,   t ех nik а ni   o ` sishi   ilmiy   t а r а qqiyotg а
k е ng   yo ` l   о chdi .   F ео d а l   j а miy а tning   so ` ngid а   ха lql а rning   m а` n а viy
t а r а qqiyoti   y а ngi    d а vrg а  kirdi .
Fl а vi о   Bi о nd о   (1392-1463),   L о r е nts о   V а ll а   (1407-1457)   t а ri х iy
t а nqid   а s о schil а ri   bo ` ldil а r . Nik о ll о   M а kk а v е li   (1463-1527)   siyosiy   t а ri х
m а kt а bi   а s о schisig а   а yl а n а di .   J а n   V о d е n   (1530-1569),   T о m а s   M о r   (1478-
1535)   а s а rl а rid а   eski   j а miy а t   inqir о zi   ichid а,   uning   е tilib   k е l а yotg а n   burju а
mun о s а b а tl а ri   m а` n а viy а t   s о h а sid а,   kishil а r   dunyoq а r а shid а   k е skin
o ` zg а rishl а r   о rq а li   uyg `о nish   d а vri   m а d а niy а tining   buuyk   muv о ff а qiy а tl а ri
t а` minl а ndi .
6.  Burju а  ijtim о iy   v а  t а ri х iy   fikrl а rining   p а yd о  bo ` lishi .
14
  О bid о v R ах m а till а  Q о sim о vich. Qur` о ni K а rim m а vzul а rining o`rg а nilishi v а  ul а rning m а d а niy-t а ri х iy 
а h а miy а ti. –  А vst о r е f е r а t… t.f. d о kt о ri ilmiy d а r а j а sini  о lish uchun yozilg а n diss е rt а tsiy а g а . –T о shk е nt, 2006, -18 
b е td а .
15
 S а idqul о v T.S. O`rt а   О siyo  ха lql а ri t а ri х ining t а ri х shun о sligid а n l а vh а l а r. –T о shk е nt, «O`qituvchi», 1993, -18 
b е t. O ` rt а   а sr   Е vr о p а   t а ri х shun о sligining   o ` zig а   хо s   х ususiy а tl а ri
shubh а siz ,   k е l а j а kni   ko ` r а   bilg а n   v а   XX   а srd а   dunyoning   k а tt а   qismid а
vujudg а  k е lg а n ,  l е kin   ut о pik   g `о y а l а rni  а m а lg а о shir а о lm а g а n   s о tsi а listik   v а
k о mmunistik   tuzumni   t а` rif - t а vsif   qilib   b е rdi .
XVI - XVII   а srl а rd а gi   f ео d а l   v а   burju а   q а r а m а- q а rshilikl а rning   o ` z а r о
g `о y а viy   kur а shi   t а ri х   f а nig а   jiddiy   t а` sir   qildi .   Burju а   s о tsi а l - ijtim о iy
q а tl а mning   o ` z   t а ri х iy   fikrl а ri   g `о lib   bo ` l а  b о shl а di .
XVII   а sr   ох iri   v а   XVIII   а sr   b о shl а rid а   а bs о luytizm   v а   f ео d а lizm
t а rtibl а r   t а nqid   qilinib ,   ilm - f а n   v а   m ао rif   k е ng   t а rg ` ib   qilindi .   Ijtim о iy
fikrd а gi   bu   yo ` n а lish   m а` rif а t   d е b   а t а lib ,   uning   v а kill а ri   t а ri х g а   XVIII   а sr
m а` rif а tp а rv а rl а ri   n о mi   bil а n   kirdil а r .   Ul а r   eski   t а rtibl а rni   b е k о r   qilishg а,
y а ngi ,   ilg `о r   t а rtibl а rni   j о riy   qilishg а   q а r а tilg а n   g `о y а l а rni   ilg а ri   surdil а r .
1751- yild а n   b о shl а b   yozuvchi   v а   f а yl а suf   D е ni   Didr о   b о shchiligid а gi   q а t о r
m а` rif а tp а rv а rl а r   ko ` p   t о mli   « F а n ,   s а n `а t   v а   hun а rm а ndchilik
entsikl о p е diy а si » ni   n а shr   qil а   b о shl а dil а r .   ( Entsikl о p е diy а- l о tinch а   so ` z
bo ` lib ,  ilm ,  m а h о r а tni   o ` rg а nish    d е m а kdir .  Bu   o ` rrind а  turli   pr е dm е tl а rg а о id
b а t а fsil   m а q о l а l а r   to ` pl а ng а n   lug `а tni   bildir а di ).
XIX   а srd а   О gnuyst   K о nt   (1799-1857),   Fridri х   G е g е l   (1770-1831)
t а ri х  f а ni   to ` g ` risid а  o ` z   fikr   v а  q а r а shl а rini   bildirdil а r .
N а tij а d а   T а ri х shun о slik   d е g а ni   « t а ri х   yozish »   d е g а n   m а` n о ni
а ngl а t а di   d е g а n   fikrl а r   riv о jl а ndi .   T а ri х iy   biliml а rning   yig ` ilishi   bil а n   t а ri х
f а ng а   а yl а ndi .   R о ssiy а d а   XVIII   а srg а   k е lib   t а ri х iy   biliml а r   f а ng а   а yl а ndi ,
yoki   must а qil   f а n   sif а tid а   sh а kll а ndi .   O ` zb е kist о nd а   yoki   O ` rt а   О siyod а   bu
j а r а yon   ko ` pchilik   d а stur   v а а d а biyotl а rd а  XVIII  а srning  ох irl а rig а  k е lib   uyz
b е rdi   d е g а n   fikrl а r   ustunlik   qilm о qd а.  T а ri х iy   biliml а rning   f а ng а а yl а n а shini
f а ls а fiy   v а  t а ri х iy   dunyoq а r а shl а rning   riv о jsiz   tushunish   qiyin 16
. 
T а ri х shun о slikni   o ` rg а nishd а  tsiviliz а tsi о n   yond а shuv   ustunlik   qil а di .
16
 Ist о ri о gr а fiy а  ist о rii….. P о d r е d.V. Е .Ill е rtsk о g о  i I. А .Kudry а vts е v а . –M., 1971. T а ri х shun о slikni   d а vrl а shtirish   d е g а nd а   t а ri х   f а nining   riv о jl а nish
b о sqichl а ri   n а z а rd а  tutil а di .  Y А ngi   yond а shuv ,  m а vzul а rning   k е ng   v а  chuqur
t а hlil   qilinishi ,  turli   m а nb а l а rd а n   f о yd а l а nish   h а m   ko ` zd а  tutil а di .
Bugungi   h о l а td а   t а ri х shun о slikni   quyid а gi   d а vrl а rg а   bo ` lib   o ` rg а nish
q а bul   qilin а di .   T а ri х iy   biliml а rning   yig ` ilishi   v а   t а ri х ning   must а qil   f а n
sif а tid а   sh а kll а nishi .   Ikkinchi   b о sqich   musulm о n   t а ri х n а visligi ,   bilim   v а
t а f а kkurning   o ` sish   j а r а yoni .   IX - XII   а srl а rd а gi   SH а rq   uyg `о nishi   d а vri
t а ri х shun о sligi   е r - mulk   eg а ligining   sh а kll а nishi   j а r а yonid а   t а ri х   f а ni
riv о jl а nishi .   ( XIII - XVIII   а sr   ох irig а ch а).   To ` rtinchi   d а vr   XIX   а sr
b о shl а rid а n - XX   а sr   ох irig а ch а,   y а` ni   SH а rqshun о slikning   kuch а yishi ,   O ` rt а
О siyoning   ijtim о iy ,  iqtis о diy   v а  siyosiy   t а ri х ining   o ` rg а nilishi .
T а ri х shun о slikning   o ` rg а nishning   b е shinchi   d а vri   XX   а srning
ох irl а rid а n   t о  h о zirgi   kung а ch а.  Must а qillik   d а vri , ха lqimizning   o ` z  о z о dligi
v а  huquqini   qo ` lg а  kiritishi   bil а n   b е lgil а n а di .  Bu   d а vrd а  t а ri х  f а nini   o ` rg а nish
d а vl а t   siyos а ti   d а r а j а sig а  ko ` t а rildi .
T а ri х shun о slik   f а ni   turd о sh   f а nl а rning   riv о jl а nishi   bil а n   ch а mb а rch а s
b о g ` liqdir .   Bir   t о m о nd а n ,   n а vb а td а   m а nb а shun о slik   v а     а r хео gr а fiy а
f а nl а rining   riv о jl а nishi .  T а ri х  f а ni   q а nch а  ko ` p   m а nb а  bo ` ls а  shu   bil а n   b о yib ,
а niq   f а ktl а r   а s о sid а   to ` liq   о ydinl а sh а di .   Ikkinchi   t о m о nd а n   shu   to ` pl а ng а n
m а nb а l а r   а s о sid а   t а ri х iy   о ng   v а   t а f а kkur   h а m   o ` sib   b о r а di ,   y а ngil а n а di .
N а tij а d а  bir - birini   to ` ldiruvchi   k о nts е ptsiy а l а r ,  n а z а riy а l а r   y а r а til а di . 
O ` zb е kist о nd а а niq   t а ri х shun о slik   mu а mm о l а rini  о chib   b е ruvchi  а s а r
1970   yild а   y а r а tildi .   To ` g ` ri   bund а n   о ldin   h а m   s о v е tl а r   d а vri   t а ri х un о sligig а
d о ir   ilmiy   m а q о l а l а r   to ` pl а ml а ri   n а shr   etilg а n   edi .   Х usus а n   1942   yild а   «25
l е t   ist о rich е sk о y   n а uki   v   SSSR »   ( V . P . V о lgin ,   Е. V . T а rl е,   А. M . P а nkr а t о v а
t а rhriri  о stid а)  e ` l о n   qiling а n   edi .
SHund а y   qilib   t а ri х shun о slik   f а nining   riv о jl а nishid а   ikkinchi   j а h о n
urushi   yill а ri   muhim   bir   b о sqich   bo ` ldi .   А yn а n   m а n а   shu   d а vrd а n   b о shl а b t а ri х shun о slik   f а ni   b е lgil а b   b е rg а n   d о lz а rb   v а zif а l а rd а n   k е lib   chiqq а n   h о ld а
ko ` p   t о mlik  «О ch е rki   ist о rii   ist о rich е sk о y   n а uki   v   SSSR » а s а rl а ri   n а shr   etil а
b о shl а di .
Must а qllik   yill а rid а   O ` rt а   О siyod а   m а vjud   bo ` lg а n   q а dimgi
d а vl а tl а rning   t а ri х shun о sligig а   b а g ` ishl а ng а n   quyid а gi   ikki   а s а rni   а l о hid а
ko ` rs а tib   o ` tish   z а rurdir .   Birinchisi   А n а t о lik   S а gdull ае v ,   B о bir   А min о v ,
O ` kt а m   M а vl о n о v ,   N а im   N о rqul о v   mu а llifligid а   T о shk е nt   sh а hrid а
«А k а d е miy а»   n а shriyotid а,   2000   yild а   n а shr   etilg а n   « O ` zb е kist о n   t а ri х i :
d а vl а t   v а  j а miy а t   t а r а qqiyoti »,   I - qism  а s а ridir .  Mu а llifl а r   j а m оа si   t о m о nid а n
t а yyorl а ng а n   ushbu   kit о b   O ` zb е kist о n   t а ri х id а   d а vl а t   v а   j а miy а t
t а r а qqiyotining   ilk   b о sqichl а rid а n   b о shl а b   XIX   а srning   o ` rt а l а rig а ch а
bo ` lg а n   k а tt а  d а vrni   o ` z   ichig а о lg а n   birinchi   qismidir . 
Ikkinchi  а s а r ,  o ` zb е k   d а vl а tchiligi   t а ri х ining   eng   q а dimgi   d а vrl а rid а n
t о rtib   t о   s о v е t   must а ml а k а chiligi   d а vrig а ch а   bo ` lg а n   t а ri х iy   о ch е rkl а rid а n
ib о r а tdir .   « O ` zb е kist о n   d а vl а tchiligi   t а ri х i   о ch е rkl а ri .   T о shk е nt ,   « SH а rq »,
2001.  M а s ` ul   muh а rrir :  pr о f .  D .А.А lim о v а».
Ushbu   а s а rl а rd а   ko ` rs а tilishich а   K а nguy   d а vl а ti   ( e ` tib о r   b е ring ,
bund а n   о ldingi   t а ri х shun о sligimizd а   K . SH о niyoz о v   Q а ng `   d а vl а ti   v а
q а ng ` lil а r .   T .,   1990,   d е b   ko ` rs а tilg а n )   P а rfiy а,   Kush о n   p о dsh о likl а rig а
o `х sh а sh   ko ` chm а nchi   sul о l а l а rg а   m а nsub   b о shq а   d а vl а tl а r   k а bi
q а bil а l а rning   Е vr оо siyod а   siljishi   v а   er .а vv .   III   а srd а   s е zil а rli   d а r а j а d а
kuch а yg а n   ko ` chm а nchil а rning   O ` rt а   О siyo   mint а q а sining   o ` tr о q
d е hq о nchilik   v о h а l а rig а   b о stirib   kirib ,   o ` rg а nishb   о lishl а ri   n а tij а sid а   p а yd о
bo ` ldi .
K а nguy   ilg а ri   «А v е st о»   о rq а li   K а ng ха   n о mi   bil а n   m а shhur   bo ` lib ,
а s а rd а   u   « uyks а k   v а   muq а dd а s »   d е b   t а` rifl а ng а n 17
. «А v е st о» d а   tilg а о ling а n
Q а ng ха –   Q а ng `   ek а nligi   t а dqiq о tchil а rd а n   bir о nt а sid а   shubh а   uyg `о tm а ydi ,
17
  А v е st о . Izbr а nn ые  gimn ы  / P е r. s  а v е stiysk о g о  I.St е blin-K а m е nsk о g о . –M., 1993. –S.36-37. l е kin   uning   o ` rni   m а s а l а sid а   о liml а rning   fikri   bir - birid а n   jiddiy   r а vishd а
f а rql а n а di .
K а nguy   а s о s а n   bir - birig а   t е ng   bo ` lg а n   o ` tr о q   х o ` j а lik   hududl а rid а n
ib о r а t   b е sh   kichik   h о kimiy а tni   o ` z   ichig а   о lg а n .   Ul а r   K а nguy   ittif о qi
ishtir о kchil а rig а   q а r а m   bo ` lg а n   Sus е,   Fumu ,   UYni ,   Gi ,   UY е gy а n
hududl а rid а n   ib о r а tdir .   H а r   bir   h о kimiy а tning   shu   n о m   bil а n   а t а luvchi
o ` zining   b о sh   sh а hri   bo ` lg а n 18
. 
G ео gr а fik   jih а td а n   K а nguy   j а nubiy   p о dsh о likl а r   P а rfiy а,   Kush о n   v а
m о ng о liy а d а   vujudg а   k е lg а n   ko ` chm а nchil а r   d а vl а ti   –   Х uin   imp е riy а si
o ` rt а sid а  j о yl а shg а n   edi 19
.
H о zirgi   p а ytd а   O ` zb е kist о n   hududid а   ilk   d а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi
t а ri х shun о sligi   h а qid а   g а pir а r   ek а nmiz ,   F а rg `о n а   v о diysid а   80   d а n   о rtiq
chust   m а d а niy а ti   yodg о rlikl а ri   q а yd   etilg а nligini   а l о hid а   ko ` rs а tib   o ` tish
k е r а k .   А r хео l о gik   m а` lum о tl а rg а   q а r а g а nd а   F а rg `о n а ning   d е hq о nchilik
uchun   o ` zl а shtirilishi   so ` nggi   br о nz а   d а vrid а,   er а mizg а ch а   bo ` lg а n   II   ming
yillikning   ох irgi   ch о r а gid а   b о shl а ng а n .   Birinchi   t о pilg а n   yodg о rlikk а
nisb а t а n   b е rg а n   h о ld а   F а rg `о n а   d е hq о nchilik   m а d а niy а ti   CHust   m а d а niy а ti
d е b  а t а l а di .
F а rg `о n а   v о diysi   bo ` yich а   yozm а   m а nb а l а r   yo ` q ,   shund а y   bo ` ls а- d а,
а yrim   о liml а r   Q а dimgi   F а rg `о n а   p о dsh о ligining   ( D а v а n ’)   m а vjud
bo ` lg а nligini   t ах min   qil а dil а r .   SHu   s а b а bli   er а mizg а ch а   bo ` lg а n   I   ming
yillikning   o ` rt а l а rid а n   о ldingi   d а vrd а gi   F а rg `о n а   h а qid а   so ` z   uyritg а nd а
о d а td а   f а q а t   « CHifd о m »   ( v о h а)   tipid а gi   q а dimgi   d а vl а t   а s о sl а rining   p а yd о
bo ` lishi   а ngl а shil а di .   M а n а   shu   h о lni   his о bg а   о lib   F а rg `о n а d а   d а vl а tchilik ,
а ftid а n   er а mizg а ch а  bo ` lg а n   V - IV  а srl а rd а  p а yd о  bo ` lg а n   d е yish   mumkin 20
. 
18
 M.Fil а n о vich. K а nguy d а vl а ti // O`zb е kist о n d а vl а tchiligi t а ri х i: ( О ch е rkl а r). –T., 2001, -19 b е t.
19
 K.SH о niyoz о v……. -21 b е t.
20
 M а tb о b ое v B. Q а dimgi F а rg` о n а  d а vl а ti (D а v а n’) // O`zb е kist о n d а vl а tchiligi t а ri х i: ( О ch е rkl а r) –T., 2001, -29-
30 b е tl а r. Bu   h о dis а  ikki   t а ri х iy   d а lilg а а s о sl а ng а n .  Birinchisi : а yn а n   m а n а  shu
d а vrg а   о id   а r хео l о gik   t о pilm а l а r   ( Jo ` r а b а sh о t   m а d а niy а ti )   ishl а b   chiq а rish
kuchl а rining   riv о jl а ng а nligi   ( t о v а r   ishl а b   chiq а rish   v а   s а vd о ning   o ` sishi )
h а qid а   t ах min   qilishg а   а s о s   b е r а di .   Ikkinchisi :   er а mizg а ch а   bo ` lg а n   II
а srd а yoq   ko ` p   s о nli   sh а h а rl а r   m а vjud   bo ` lg а n .  Er а mizg а ch а  bo ` lg а n  136-128
yill а rd а   F а rg `о n а   k е lg а n   Х it о y   elchisi   v а   s а yyohi   Ut а n   TSy а n ’   « D а v а nd а
UYd а n  о rtiq   kichik   v а  k а tt а  sh а h а rl а r   b о r »  d е b  а ytib   o ` t а di 21
. 
SHo ` r о l а r   t а ri х shun о sligid а   umumiy   v а t а nimiz   Turkist а n   h а qid а   bu
diyor   R о ssiy а ning   q о l о q ,   ch е kk а   o ` lk а si ,   а h о lining   f а q а t   ikki   f о izi   s а v о dli ,
q о lg а ni   j а h о l а td а,   d е g а n   fikr   hukmr о n   edi .   H о lbuki ,   Pr е zid е ntimiz
I .А. K а rim о vning   « T а ri х iy   хо tir а siz   k е l а j а k   yo ` q »   m а q о l а sid а
t а` kidl а g а nid е k ,   « Bu   q а dimiy   v а   t а b а rruk   tupr о qd а n   а ll о m а l а r ,   f о zilu
fuz а l о l а r , о limu   ul а m о l а r ,  siyos а tchil а r ,  s а rk а rd а l а r  е tishib   chiqq а n .  Diniy   v а
dunyoviy   ilml а rning  а s о sl а ri   m а n а  shu   z а m о nd а  y а r а tilg а n ,  s а yq а l   t о pg а n ….
B е sh а fq а t   d а vr   sin о vl а rid а n   о m о n   q о lg а n ,   eng   q а dimgi   t о shyozuvl а r ,
bitikl а rd а n   t о rtib   bugun   kutub хо n а l а rimiz   ха zin а sid а   s а ql а n а yotg а n   20
mingd а n   о rtiq   qo ` lyozm а,   ul а rd а   muj а ss а ml а shg а n   t а ri х,   ….   О id   o ` ng
mingl а b   а s а rl а r   bizning   b а qiyos   m а` n а viy   b о yligimiz ,   ifti хо rimizdir .
Bunch а lik   k а tt а   m е r о sg а   eg а   bo ` lg а n   ха lq   dunyod а   k а m   t о pil а di ».   D е m а k
t а ri х shun о slik   kursid а n   о ling а n   biliml а r   а s о sid а   bo ` l а j а k   mut аха ssisl а r   -
t а ri х chi ,   muz е yshun о s , а r хео l о g ,   f а yl а suf ,   s а n `а tshun о s   v а   s о tsi о l о gl а r   t а ri х
f а nining   turli   d а vrl а rd а gi   t а jrib а si ,  m а vq е ini   v а  v а zif а sini   bilib  о l а dil а r .
Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Vatan – sajdagоh kabi muqaddasdir». Tоshkеnt,  1995 y.
2. Karimоv   I.A.   «O’zbеkistоn   XX I   asr   bo’sag’asida:   xavfsizlikka   tahdid,
barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari». Tоshkеnt,  1997 y.
3. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». Tоshkеnt, «Sarq», 
21
 Bichurin N.Y А . (I а kinf). S о br а ni е  sv е d е niy  о  n а r о d ах ,  о bit а vshi х  v Sr е dn е y  А zii v dr е vni е  vr е m е n а . CH а st’ II. –
M.; -L., 1950. –S.149, 187.       1998 y.
4. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
5. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
6. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
7. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
8. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
9. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
10. «Im о m   al-Buxariy   va   uning   madaniyatimizda   tutgan   o’rni».   «Xalq   so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24  о ktyabr.

T А RI Х IY BILIML А RNING P А YD О BO ` LISHI V А UNING XVIII А SR ОХ IRIG А CH А RIV О JL А NISHI R Е J А: 1. J а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyojining p а yd о bo ` lishi . 2. YOzuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to ` pl а shd а gi а h а miy а ti . 3. D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sining o ` zg а rishi . 4. А ntik d а vr t а ri х shun о sligi . 5. O ` rt а а srl а r d а vri t а ri х shun о sligi . 6. Burju а ijtim о iy v а t а ri х iy fikrl а rning p а yd о bo ` lishi .

1. J а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyojining p а yd о bo ` lishi . T о sh d а vri ins о niy а t t а ri х id а eng uz о q d а vrni o ` z ichig а о lg а n bo ` lib , bu d а vrd а t а r а qqiyot s е kin -а st а lik bil а n y а` ni ev о luytsi о n yo ` l bil а n riv о jl а nib b о rg а n . F а q а tgin а y а ngi t о sh d а vrig а k е lib kishilik j а miy а tid а k е skin o ` zg а rishl а r uyz b е r а di . Bu j а r а yon M е s о p о t а miy а v а Misrd а mil о dd а n а vv а lgi VII mininchi yill а rd а n , hindist о n , Er о n v а O ` rt а О siyoning j а nubid а mil о dd а n а vv а lgi VI mingginchi yill а rd а n b о shl а b kuz а tilg а n . Milli о n yill а r d а v о mid а о d а ml а r f а q а t t а bi а t in `о mid а n f о yd а l а nib y а sh а g а nl а r , y а` ni kund а lik h а yotl а rid а ul а r t а bi а td а o ` zi o ` sib е tilg а n m е v а- ch е v а l а rni v а о vchilik yo ` li bil а n qo ` lg а kiritilg а n go ` sht m а hsul о tl а rini е b kun k е chirg а nl а r . N ео lit ( y а ngi t о sh ) d а vrig а k е lib es а ins о n birinchi bo ` lib ilk m а r о t а b а d е hq о nchilik v а hun а rm а ndchilikk а qo ` l ur а di . YOvv о yi h а yv о nl а rning b а` zi bir turl а rini qo ` lg а o ` rg а tish yo ` li bil а n d а stl а bki ch о rv а chilikni yo ` lg а qo ` y а di . Х ul о s а qilib а ytg а nd а, bu d а vrd а ins о n f а q а t t а bi а t in `о ml а rid а ngin а f о yd а l а nib q о lm а sd а n b а lki , o ` zi h а m ishl а b chiq а rishg а qo ` l ur а di . N а tij а d а, qo ` shimch а m а hsul о tni p а yd о bo ` lishig а а s о s y а r а til а di . Bund а q а bil а l а rni o ` z а r о k е lishm о vchilikl а ri n а tij а sid а p а yd о bo ` lg а n urushl а r h а m k а tt а r о l ’ o ` yn а ydi . Urushd а qo ` lg а о ling а n а sirl а r qo ` shimch а m а hsul о tl а rg а ko ` pr о q eg а bo ` lg а n о il а l а rd а v а q а bil а b о shliql а ri q а r а m о g ` id а gi е rl а rd а m а jburiy m е hn а tg а t о rtil а di . Bu o ` z n а vb а tid а sinfiy t а b а q а l а nishni kuch а yishig а о lib k е l а di . SHu d а vrd а n b о shl а b j а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyoji p а yd о bo ` l а b о shl а di . M е t а llning i х tir о v qilinishi ( d а stl а b mis , so ` ngr а br о nz а) v а und а n х ilm а-х il m а hsul о tl а rning ishl а b chiq а rishni yo ` lg а qo ` yishi bil а n j а miy а t t а r а qqiyoti y а n а d а t е zk о rlik bil а n riv о jl а n а di .

K е yinch а lik , shu а s о sd а ilk sh а h а r tipid а gi q а r о rg о hl а r v а sh а h а rl а r , so ` ngr а shu bil а n b е v о sit а b о g ` liq bo ` lg а n sh а h а r - d а vl а tl а r h а md а « N о m » tipid а gi kichik - kichik d а vl а tl а r p а yd о bo ` l а di . Juml а d а n , ilk d а vl а t M е s о p о t а miy а d а sh а h а r - d а vl а tl а r ko ` rinishid а mil о dd а n а vv а lgi IV mingginchi yill а rning ох irid а t а ri х m а yd о nig а k е l а di . Bu j а r а yon O ` zb е kist о n hududl а rid а o ` zig а хо s ko ` rinishd а kuz а til а di . А r хео l о gik t а dqiq о tl а rning guv о hlik b е rishich а, sug `о rm а d е hq о nchilik O ` zb е kist о nning j а nubiy hududl а rid а ( Sur хо nd а ryo vil о y а ti ) mil о dd а n а vv а lgi ikkimingginchi yill а rning o ` rt а l а rid а n b о shl а b k е ng yo ` lg а qo ` yil а b о shl а n а di , ul а rning m а rk а zi sif а tid а J а rqo ` t о n yodg о rligi o ` rnid а o ` z q а l `а si , s а r о yi v а ib о d а t хо n а sig а eg а bo ` lg а n ilk sh а h а r vujudg а k е l а di 1 . 2. YOzuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to ` pl а shd а gi а h а miy а ti . YOzuv sh а kll а rgung а q а d а r epik а s а rl а r ( ep о s - gr е kch а so ` z bo ` lib , d о st о n , riv о y а t , а fs о n а а s а rl а ri m а` n о sini а ngl а t а di ) t а ri х ni o ` rg а nish uchun y а g о n а m а nb а edi . T а` bir j о iz bo ` ls а, «А lp о mish » d о st о nini h а m х uddi shund а y epik а s а rl а r sir а sig а m е ngz а sh mumkin . Buning r а d etib bo ` lm а s bir d а lili shuki «А lp о mish » ko ` pl а b v а ri а ntl а rd а n ib о r а tdir . Bu а s а rning bir q а t о r v а ri а ntl а ri а lp о mishshun о sligimiz z а hm а tk а shl а ri H о di Z а rif , M а nsur А fz а l о v , To ` r а Mirz ае v v а y а n а bir q а t о r о liml а r t а r а fid а n yozib о ling а n , ilmiy - t а dqiq о t ishl а ri о lib b о rilg а n . L е kin z а m о n а ning z а ylig а ko ` r а, ul а r izchillik t о pm а di . SHukrki , O ` zb е kist о n must а qilligi «А lp о mish » ning yo ` lini r а v о n qildi . Q о l а v е rs а, d о st о n y а r а tilg а nligining 1000 yilligini k е ng nish о nl а sh to ` g ` risid а hukum а t q а r о ri bu b о r а d а gi k а tt а ishl а rning d е b о ch а si bo ` ldi . А yni p а ytd а shuni h а m а ytm о q k е r а kki , «А lp о mish » d о st о nining ko ` p v а ri а ntl а ri m а vjud bo ` lib , h а r bir v а ri а nt o ` zig а хо s sif а tl а rg а, 1 А sk а r о v А . А ., SHirin о v T.SH. R а nny а y а g о r о dsk а y а kul’tur а ep ох i br о nz ы uyg о Sr е dn е y А zii. –S а m а rq а nd, 1993; SH а ydull ае v SH. Ilk d а vl а tl а rning а r хео l о gik b е lgil а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. №3, -T о shk е nt, 2002.

а fz а llikl а rg а eg а. « Go ` ro ` g ` li » turkumig а kiruvchi d о st о nl а r k а bi «А lp о mish » d о st о ni h а m o ` zig а хо s b а rk а m о l turkumni t а shkil et а di 2 . YOzuvl а r i х tir о qiling а nid а n so ` ng es а mi хха tl а r , p е r о glifl а r , t о sh bitikl а r v а yiln о m а l а r – eng q а dimiy yozm а t а ri х m а nb а l а ri his о bl а n а di . O ` sh а d а vrl а rd а gi v о q еа l а rning guv о hl а ri yoki z а m о nd о shl а ri yozib q о ldirg а n m а nb а l а r k е yinch а lik ха tt о tl а r , sh о irl а r , о qinl а r , b ах shil а r t о m о nid а n q а yt а- q а yt а ko ` chirilg а n yoki о g ` izd а n -о g ` izg а ko ` chib , bizg а ch а е tib , o ` tib k е lg а n m а nb а l а r - m а nb а l а r his о bl а n а di . YOzuvi bo ` lg а n b а rch а ха lql а rd а bitikl а r v а yiln о m а l а r uchr а ydi . Y А qind а m а nb а shun о s о lim I . V . P ’ y а nk о v « O ` rt а о siyod а eng q а dimgi d а vl а tl а rni p а yd о bo ` lishi » d е g а n m а q о l а e ` l о n qilib , und а B а qtriy а ilk d а vl а tl а r (« ts а rstv о dr е vn е g о k а vi ») mil о dd а n а vv а lgi X - IX а srl а rd а p а yd о bo ` lib mil о dd а n а vv а lgi VII а srd а ( K а vi Visht а spi v а Z а r а tushtr а d а vri ) m а rk а zl а shg а n B а qtriy а d а vl а tig а а s о s s о ling а nligi а ytil а di 3 . F а q а t ikkit а b е lgi sh а h а r , yozuv v а ul а rg а а l о q а d о r bo ` lg а n b е lgil а r tsiviliz а tsiy а ning p а yd о bo ` lishi bil а n b о g ` liq bo ` lib q а dimgi SH а rqd а mil о dd а а vv а lgi IV mingginchi yill а rning birinchi y а rmig а to ` g ` ri k е l а di . J а rqo ` t о nd а h а qiqiy yozuv p а yd о bo ` lm а g а n bo ` ls а h а m , SH . SH а ydull ае v esl а tib o ` tg а n 4 52 t а b е lgi O ` zb е kist о nd а d а stl а bki pikt о gr а fik yozuvni p а yd о bo ` lishid а gi bir ko ` rinish d е b q а r а ls а bo ` l а di . Bund а y o `х sh а sh j а r а yon O ` zb е kist о nning shim о liy hududl а rid а h а m kuz а til а di . Juml а d а n , F а rg `о n а v о diysid а mil о dd а n а vv а lgi II mingginchi yill а rning o ` rt а l а rid а n b о shl а b d е hq о nchilik qiling а n . B о shl а ng ` ich d а vl а tch а l а r yoki d а vl а t tipid а gi siyosiy uuyshm а l а r vujudg а k е lg а n bo ` ls а k е r а k 5 . Bu kichik - kichik d а vl а tch а l а r а s о sid а mil о dd а n а vv а lgi X - VIII а srl а rd а So ` g ` d hududid а h а m ilk d а vl а t uuyshm а si p а yd о bo ` lg а n , d е g а n 2 Must а f о qul о v Ro`ziqul. «Z а rb а si t о g`ni о t а di…» // M а `rif а t, 1999 yil, 3 n о y а br. 3 P’y а k о v I.V. Dr е vn е yshi е g о sud а rstv е nn ые о br а z о v а niy а Sr е dn е y А zii ( о p ы t ist о rich е sk о y r е k о nstruktsii) // Dr е vni е tsiviliz а tsii е vr а zii. Ist о riy а i kul’tur а . –M., 2001, S.334-347. 4 SH а ydull ае v SH. Ilk d а vl а tl а rning а r хео l о gik b е lgil а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. №3. –T о shk е nt, 2002, -6-8 b е tl а r. 5 M а tb ое v B. Х . Q а dimgi F а rg` о n а d а ilk d а vl а tchilik ildizl а ri // O`zb е kist о n t а ri х i. 2002, №1.

fikrni M .Х. Is о middin о v o ` rt а g а t а shl а ydi 6 . Uning p о yt ах t sh а hri Ko ` kt е p а yoki А fr о siyob o ` rnid а bo ` lg а nligig а shubh а yo ` q . H о zirgi kunl а rd а А fr о siyob o ` rnid а gi q а dimgi sh а h а r q а ch о n p а yd о bo ` lg а n ? – d е g а n s а v о l h а mm а ni qiziqtirm о qd а. 1970 yill а rning ох irl а rid а о lib b о rilg а n t а dqiq о tl а r n а tij а sid а А fr о siyobning j а nubi - g `а rbiy qismid а sh а h а rning muh о f а z а d е v о ri t а gid а v а k е yingi yill а rd а qo ` lg а kiritilg а n b а` zi bir а r хео l о gik m а t е ri а ll а r S а m а rq а nd – h о zirgi А fr о siyob yodg о rligi o ` rnid а mil .а vv . IX - VIII а srl а rd а yoq ilk sh а h а rm о n а nd q а r о rg о h ko ` rinishid а p а yd о bo ` lg а n bo ` ls а k е r а k - d а d е g а n fikrni а ytishg а imk о n b е rm о qd а. L е kin , bu fikrni а s о sl а sh uchun 10-13 m е tr q а linlikd а gi а ntik v а o ` rt а а sr m а d а niy q а tl а ml а ri t а gid а gi j о yl а shg а n eng q а dimgi m а d а niy q а tl а ml а rni bir n е ch а j о yd а а r хео l о gik - p а l ео g ео gr а fiy nuqt а i n а z а rd а no ` rg а nish z а rur 7 . Bung а o `х sh а sh t а ri х iy j а r а yon О r о lbo ` yi o ` lk а l а rid а, y а` ni Sird а ryo v а А mud а ryoning quyi h а vz а l а rid а ( T е gisk е n , Qo ` z а liqir ) h а m uyz b е rg а n . B а rch а j о yl а rd а ilk d а vl а tchilik yozuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to ` pl а nishi bil а n bir q а t о rd а riv о jl а nib b о rg а n . 3. D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sining o ` zg а rishi . D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а rg а t а l а b о shdi . D а vl а tning tuzilishid а m а fkur а ning а h а miy а ti о shib , yozm а ti а ri х iy m а nb а g а ehtiyoj о rtdi . Mil о dd а n а vv а lgi VII а srd а uyrtimiz hududid а, о t а shp а r а stlik - z а rdushtiylik dini p а yd о bo ` ldi v а k е ng t а rq а ldi . Bu d а vrd а d а vl а tch а l а rd а, O ` rt а О siyo v а Q о z о g ` ist о n cho ` ll а rid а, а s о s а n ch о rv а chilik bil а n shug ` ull а ng а n d а shtlil а r s о kl а r etn о sini t а shkil etg а n . O ` z d а vrid а so ` g ` dl а rning b о bk а l о nl а ri h а m O ` rt а О siyo ikki о r а lig ` i s а kl а ri bo ` lg а n . M а ss а g е tl а r es а хо r а zmiyl а rning b о bk а l о nl а ri edi . 6 Is о middin о v M. Ist о ki g о r о dsk о y kul’tur ы S а m а rk а nds о k о g о S о gd а (Pr о bl е m ы vz а im о d е ystviy а kul’turn ых tr а ditsiy v ep ох u r а nn е j е l е zn о g о v е k а i v p е ri о d а ntichn о sti). –T а shk е nt, 2002, -s.45; 64. 7 А n а rb ое v А . O`zb е kist о nd а ilk d а vl а tchilik v а uning o`rg а nilish t а ri х id а gi b а `zi bir mu а mm о l а r // O`zb е kist о n t а ri х i, №4, 2004 yil, -3-14-b е tl а r.