logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA

TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.6083984375 KB
Ko'chirib olish
KURS ISHI Mavzu : TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA SAMARQAND- 2021 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………..…………….….3 I BOB. Tarjima, uning maqsadi va vazifalari 1.1 Tarjima tarixi va uning rivojlanishi, taraqqiyoti ………………………….…....8 1.2 Tarjima nazariyasining vazifasi , tarjima bosqichlari……………..………..….12 I bob uchun xulosa………………………………………………………………16 II Bob. Madaniyatlararo muloqotning asosiy tushunchalari 2.1“Til” tushunchasi …………….……………………………….……………...18 2.2 “Madaniyat” tushunchasi …………………………………………………….20 2.3. “Kommunikatsiya” tushunchasi……………………………………….….…23 IIbob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………….27 III Bob. Tillararo va madaniyatlararo kommunikatsiyada tarjimaning o‘rni 3.1 “Madaniyatlararo muloqot” tushunchasining mohiyati va o‘ziga xos Xususiyati………………………..………………………………………..………29 3.2 Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining darajalari …………………………..………..30 III bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………...31 Xulosa ……………………………………………………………………............33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ………………..…….….35 Ilova ……………………………………………………………………..…….....38 2 KIRISH «Biz raqobatdosh davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bundan buyon maktab, litsey, kollej va oliygoh bitiruvchilari kamida 2 ta chet tilini mukammal bilishlari shart. Bu qat’iy talab har bir ta’lim muassasasi rahbari faoliyatining asosiy mezoniga aylanishi lozim», Shavkat Mirziyoyev Turli xalqlar, tillar va madaniyatlar yaqinlashgan bugungi kunda, xorijiy tillarni o‘rganish bilan birga, boshqa madaniyatlarga ham qiziqish ortib bormoqda. Madaniyatlararo, xalqaro muloqot masalalari umume’tiborni tortmoqda. Madaniyatlararo muloqot muammolari bilan shug‘ullangan aksariyat xorijlik tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, chet elliklar bilan muomalada bo‘lganda grammatik, leksik va uslubiy xatolar kechiriladi, chunki bu ulardagi til bilimining yetarli emasligi bilan izohlanadi. Biroq muloqot jarayonida ijtimoiy-madaniy me’yorlarning, odob-axloq qoidalarining buzilishi salbiy qabul qilinadi. Chunki bunday me’yorlarning buzilishi muayyan madaniyat vakilining haqoratlanishi yoki kamsitilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Kurs ishining dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, bugungi kunda kommunikativ xatolar madaniy shok holatini yuzaga chiqarib, shaxslararo va millatlararo muloqotning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga, hatto jiddiy to‘qnashuv, geosiyosiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan xulosa qilib, globallashuv, standartlashuv, integratsiyalashuv va madaniyatlarning aralashuvi yuz berayotgan bugungi kunda madaniyatlararo muloqot muammolarini o‘rganish, ularni tadqiq etish dolzarb masalalardan biridir. Hozirgi kunda til bilishning o‘zi kommunikatsiya ishtirokchilari bir-birini tushunishlari uchun yetarli bo‘lmaydi. Kurs ishining ob’ekti. Tarjima tillararo madaniyatlarni barcha munosabatlarning muvaffaqiyatli va samarali bo‘lishi uchun asosiy o‘rinni 3 egallaydi, nutq ishtirok etgan va ishtirok etmagan muloqotning milliy-madaniy xususiyatlari, ijtimoiy-madaniy me’yorlar, odob-axloq qoidalari, kommunikatsiyadagi ustuvor xususiyatlar hamda xushmuomalalikning milliy tizimi haqida bilimga ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Zero, yoshlarimizning Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning ta’kidlaganidek: “mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib dunyo miqiyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi” o‘ta muhim vazifalardan birdir. Kurs ishining predmeti. Predmeti sifatida tarjimaning har bir so‘zdagi o‘rnini beqiyosligi, so‘zma - so‘z tarjima qilgan bilan uning mohiyati, mazmuni yoritilmasligi alohida o‘rin kasb etadi. Talabalarni barcha tarjima qilinayotgan tillar, madaniyatlararo muloqot masalalaridan xabardor etish, ularga kommunikatsiya turlari, verbal va noverbal muloqot vositalaridan foydalanish, kommunikatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, til va madaniyatning o‘zaro aloqasi, shaxs va uni shakllantiruvchi omillar, milliy xarakter, madaniyatlararo to‘siqlar va to‘qnashuvlarni bartaraf etish yo‘llarini o‘rgatish, diskursning milliy-madaniy xususiyatlarini tahlil etish asosiy vazifalarimizdan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi . Shuning bilan birga, tili o‘rganilayotgan xalqlarning milliy urf odatlari, dunyoqarashlari, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarini to’liq anglash, muloqot jarayonida ijtimoiy madaniy me’yorlarini o’rniga qo’yishdan iborat. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganishdan oldin, tarjima modelini shakllantirish lozim deb topdik. Inson faoliyatining asosiy shakli bu muloqotdir. Inson ongli mavjudot bo’libdiki, doimiy ravishda muloqotga kirishishiga xarakat qiladi. Ammo tarjimani muloqot modelini yaratishdan oldin umuman olganda nutq aktini ya’ni bir tilli muloqot modelini tuzish maqsadga muvofiqdir. Kurs ishining vazifasi. Insoniyat faoliyatining murakkab shakli bo‘lmish tarjima - bir tilda yaratilgan nutqiy ifodani, uning shakl va mazmun birligini saqlagan holda, o‘zga til vositalari asosida qayta yaratishdan iborat ijodiy 4 jarayondir. Demak, asliyatga mansub bo‘lgan til vositalari yordamida yaratilgan nutqiy ifoda (matn) tarjima tili qonuniyatlari asosida vujudga kelgan shunday ifoda bilan almashtiriladi. Shu yo‘l bilan asliyat va tarjima tillari matnlarining mazmuniy uslubiy adekvatligi yuzaga keltiriladi. Mazkur ta’rif tillararo amalga oshiriladigan jarayonga aloqador bo‘lib, insoniyat faoliyatining ko‘proq qi smi mazkur amaliyot bilan bog‘liqdir. Shu tufayli “tarjima” deganda aksariyat kishilar ko‘z oldiga, birinchi navbatda, bir tildagi matnni ikkinchi tilga o‘girish faoliyati namoyon bo‘ladi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Lingvistik tarjimashunoslik bo‘yicha yaratilayotgan ko‘pchilik tadqiqotlarda tarjima nazariyasi va amaliyotining juz’iy masalalari bilan bir qatorda mazkur soxaning mohiyatini aks ettiradigan umumnazariy muammolar ustida ham keng ko‘lamda bosh qotirilmoqda. Bu hol lingvistik tarjimashunoslikning tadqiqotchilar e’tiborini borgan sari ko‘proq o‘ziga tortayotganligidan dalolat beradi. Tarjimaga lingvistik tarjimashunoslik nuqtai nazaridan yondashib, quyidagicha ta’rif berish mumkin. Tarjima insoniyat faoliyatining eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, u tufayli biz insoniyat taraqqiyoti tarixini barcha tafsilotlari bilan ochiq - oydin tasavvur etamiz. Tarjima xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik, qardoshlik va hamkorlik manfaatlariga, ular o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy, ilmiy, madaniy va adabiy aloqalarning kengayishiga xizmat qiluvchi qudratli quroldir. Kurs ishining o‘ganilganlik darajasi . Lingvistik tarjima nazariyasi tarjimani tillararo va madaniyatlararo doirada qamrovli o’rganadi. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish bilan bir qatorda tarjimonning tarjima jarayonida bajarauvchi funksiyalarini aniqlashga xarakat qiladi. Xorijiy mutaxassislarning ilmiy izlanishlari shuni aniqladiki, komunikativ muloqotning xarakteri shakli va uslubi, muloqotning birinchi daqiqasi ba’zan esa soniyalaridanoq ma’lum bo’ladi. Binobarin, kommunikasiyada har qanday vaziyatni yumshatishga qodir bo’lgan murojaat turlari mavjud. Masalan, 5 suhbatdoshni ismini ayta turib jilmayish suhbatning do’stona ohangda davom etishini ta’minlaydi va h.k.z. Kurs ishida qo‘llanilgan metodlar . Metodika - qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga), ilgari o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilish bo‘lib, biror bir ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmuasi. “Metodika” tushunchasi turli fanlarni o‘qitish bilan ham bog‘liqlikda qo‘llanilib, ma’lum sohani o‘qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari yig‘indisini o‘zida ifoda etadi. “Metodika” va “texnologiya” tushunchalarining bahs doirasi bilan ham bog‘liqlikda ayrim farqli jihatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Jumladan, metodik tizim “Qanday o‘qitish?”, “Nima uchun o‘qitish?”, “Nimaga o‘rgatish?” kabi savollarga javob izlaydi, texnologiya esa, “Qanday tarzda samarali o‘qitishga erishish mumkin?” degan savolni markazga qo‘yadi. Metodika o‘quv jarayoninin qanday tarzda tashkil etish lozimligini nazarda tutsa, texnologiya qay yo‘sinda o‘quv jarayonini eng qulay, maqbul tarzda amalga oshirishga diqqat-e’tiborni qaratadi. Bugungi mavzuda an-anaviy metoddan foydalandim, ya’ni kitob bilan ishlash - o‘qish, o‘rganish, reja tuzish, konspekt qilish. Kurs ishining nazariy ahamiyati . Tarjima turli xalqlar adabiyotlarining o‘zaro aloqasi va bir-biriga ta’siri jarayonini tezlashtiradi. Tarjimaviy asarlar tufayli kitobxonlar jaxon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo‘ladilar, ularning estetik tuyg‘ulari oshadi, didlari o‘sadi, ularda go‘zal narsalar haqida tushunchalar hosil bo‘ladi. Tarjima tillarning kamoloti uchun zaruriy vosita sifatida, ularning rivojlanish sur’atini jadallashtiradi, lug‘at boy l igini oshiradi va takomillashtiradi. Tarjima inson ma’naviy hayotini boyitadi, ona tilining imkoniyatlarini ro‘yobga chiqaradi, uni serjilo qiladi. Tarjima tufayli kitobxon tafakkuri charxlanib, yangi tushunchalar bilan boyiydi. Tarjima jamiyatda yangicha munosabatlar, qarashlar qaror topishiga xizmat qiladi. Tarjima tufayli milliy adabiyotlar o‘rtasidagi aloqalarning mahsuli sifatida yangi g‘oyaviy yo‘nalishlar, yangicha syujet, janr shakllanadi. Tarjima Vatan adabiyotiga yangi obrazlar, badiiy-tasviriy vositalar h adya etadi. Bir so‘z bilan aytganda, tarjima - asliyatni qayta yaratish, qayta talqin 6 etish san’atidir Ammo shuni ham nazarda tutish lozimki, mazkur jarayon natijasi ham «tarjima» istilohi yordamida ifoda etiladi. Bunda asliyatning o‘ girmasi b o‘ lmish ikkilamchi matn nazarda tutiladi. Lisoniy tarjima xilma-xil turlarga bo‘linadiki, badiiy adabiyot tarjimasi ular orasida aloxida o‘rin tutadi. O‘girilayotgan matnning xususiyati badiiy tarjimaning o‘ ziga h os o‘ rnini belgilaydi. Kurs ishining amaliy ahamiyati . Tilning asosiy funksiyasi bu muloqotga yordam berishdir. Muloqot, yani kommunikasiya - bu ma’lumotni uzatishda va ma’lumot almashishida ijtimoiy majburiy jarayondir. Ijtimoiy hayotdagi voqeyliklar sotsial muloqot ishtirokchilarining kundalik hayotdagi muloqoti ya’ni so’zlashuv nutqida, emotsional izhorlarda ish yuzasidan muloqotlarda o’z aksini topadi. Nutqda qo’llanilgan obrazli ifodalar kishilarning milliy mentaliteti, tafakkuri va ular o’rtasidagi munosabat darajasini ko’rsatib beradi. Muloqotning xususiyati va uslubidan kelib chiqib, kommunikavistika fanida verbal, noverbal va paraverbal muloqot shakllari ko’rsatib beriladi. Badiiy adabiyot namunalari boshqa nutqiy ifodalardan shunisi bilam farq qiladiki, unda badiiy-estetik va poetik jihatlar hukmronlik qiladi. Bunday asar turining asosiy vazifasi muayyan estetik ta’sirchanlikka erishishdan, badiiy obraz yaratishdan iboratdir. Ayni estetik yo‘nalish badiiy nutqni axborot t arqatish vazifasi, boshqa nutqiy faoliyatlardan ajratib turadi. Shunday qilib , o‘giriladigan matnlarni vazifalariga qarab «badiiy» va «nobadiiy» kabi turlarga bo‘lish mumkin. Modomiki gap badiiy nutq tarkibini tashkil etuvchi aloh i da birlik va parchalar tarjimasi haqida ketar ekan, badiiy tarjimaning boshqa tarjima turlaridan asosiy farqini tarjimaviy matnning badiiy qimmatga egaligi bilan izohlash lozim. Boshqacha qilib aytganda, «badiiy tarjima» deganda asosiy vazifasi kitobxonda asliyatdagidek badiiy-estetik ta’sir uyg‘ota oladigan nutqiy ifoda hosil qilishdan iborat tarjima faoliyati turiga aytiladi. 7 I BOB. TARJIMA, UNING MA Q SADI VA VAZIFALARI 1.1 Tarjima tarixi va uning rivojlanishi, taraqqiyoti. Tarjima – muayyan tilda og‘zaki yoki yozma ravishda bayon qilingan fikrni boshqa til vositalari bilan qayta ifodalash. Tarjima tarjimon so‘zidan hosil bo‘lgan, tarjimon esa forscha tarzabon so‘zidan kelib chiqqan. Ma’lumki, qadimda O‘rta Osiyo va Eron xalqlari orasida notiqlik san’ati juda rivojlangan. Notiqlarni esa tarzabon deb ataganlar. Tar – fors tilida yangi, shirali, tarovatli, nozik, latif kabi ma’nolarni bildiradi. Zabon – til degani. Tarzabon – notiq, chiroyli gapiruvchi, so‘z ustasi, yangi va o‘tkir so‘zlarni aytuvchi demak. Tarzabonlar chuqur bilim, keng dunyoqarash, notiqlik mahoratiga ega bo‘lishdan tashqari, bir necha tillarni ham bilganlar va o‘z nutqlarida ulardan foydalanganlar. Arablar kirib kelganlaridan keyin ijtimoiy hayot, madaniyat, fan va boshqa sohalarni o‘z ta’sirlariga olganlari kabi, ko‘pgina so‘zlarni ham o‘zlashtirib, arab tili qoidalariga bo‘ysundirganlar. Jumladan, tarzabon so‘zi ham arabcha talaffuzda “tarjamon” (yoki “tarjimon”)ga aylanadi. Shundan keyin u arab tilining so‘z yasalish qonuniga bo‘ysunib, undan yangi masdar (o‘zak), fe’l va otlar hosil qilingan. Masalan: tarujama, tirijama, tarjama, mutarjim, mutarjimun. Shunday qilib, tarjimon – tarzabon so‘zining arabcha tarjimasi bo‘lsa, tarjima tarjimon so‘zidan kelib chiqqan. Tarjimon – bir tildagi og‘zaki nutq yoki yozma matnni ikkinchi tilga tarjima qiluvchi kishi, mutarjim, tilmoch, tarjimachi. Tarjimonlik – tarjima qilish, tarjima ishi bilan shug‘ullanish. Kasb oti. Tarjimashunos – tarjima tarixi, nazariyasi va tanqidi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis, olim. Tarjimashunoslik – tarjima nazariyasi, tarixi va tanqidi bilan shug‘ullanuvchi fan. Tarjima o‘tmishda hozirga ma’nosidan tashqari, bayon etish, tushuntirib berish, matnni sharhlash, tafsir, ma’noni chaqish, sodda qilib ifodalash ma’nolarini ifodalab kelgan. Chunonchi, tarjimai hol – ahvolni bayon etish. Shuning uchun hatto XX asr boshlariga qadar ham tarjima va sharh, tarjimon va shorih (sharhlovchi) tushunchalari o‘rtasida qat’iy chegara bo‘lmay, biri ikkinchisining o‘rniga qo‘llanavergan. Bunga tarjimalarning shakli va tarjimonlarning tarjima prinsiplari ham asos bergan. Chunonchi, 1909 8 “G‘ulomiya” matbaasida bosilib chiqqan Murodxo‘ja ibn Solihxo‘ja qalamiga mansub “Shavqi Guliston” kitobi Sa’diy Sheroziy “Guliston” asarining ham tarjima, ham sharhi edi. O‘zbek shoirlar tarjima so‘zi o‘rniga o‘girish, ag‘darish, qaytarish, chevurish kabi atamalarni ham keng ishlatganlar. Chunonchi, Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asarini “Gulistoni bit-turkiy” nomi bilan tarjima qilgan Sayfi Saroyi (XIV) tarjimani bir tildan ikkinchisiga qaytarish deb atagan. Hozirgi kunda ham tarjima so‘zining o‘girish, ag‘darish, o‘tkazish kabi ma’nodoshlari qo‘llanadi. Tarjima o‘rnida ba’zan o‘girma ham deyiladi. Asliyat – tarjimaga asos bo‘lgan asar, original. Abu Rayhon Beruniy: “Til – so‘zlovchining istagini eshituvchiga yetkazuvchi tarjimondir”, – deb yozadi. Tarjimaning bosh xossasi uning boshqa til vositalari bilan qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayon, so‘z san’ati ekanligidadir. Chunki san’atning boshqa turlari (tasviriy san’at, musiqa, raqs) tarjimasiz ham barchaga tushunarli. Tarjima tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. Qadim zamonlardan buyon turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar bir-birlari bilan muomala qilganlarida tarjimon (tilmoch) orqali ish bitkazganlar. Tarjimonsiz ish bitirish qiyin bo‘lgan. Savdo-sotiq ishlarida, diplomatik munosabatlar va madaniy aloqalarda hamma vaqt tarjimaga zarurat tugilgan.Qadim zamonlardan beri xalqlar o‘z tarjimonlariga katta hurmat bilan qaraganlar. Ularning nomlari tarix sahifalarida abadiy yozilib qolgan.Tarjima tarixi madaniyat, san’at, adabiyot tarixi bilan chambarchas bog‘langan. Ma’lumki, O’rta Osiyo xalqlarining madaniyati qadimiy davrlardan boshlanadi. Arablar istilosiga qadar ham O’rta Osiyoda yashab ijod qilgan olim va yozuvchilar o‘zlari-dan keyin boy ilmiy va adabiy meros qoldirganlar, balki ular ichida ko‘pgina tarjima asarlari ham bo‘lishi haqiqatdan uzoq emas. Ammo arab istilochilari mamlakatni zabt qilgach, bu ajoyib asarlarni islom diniga qarshi deb yondirib yuborganlar. VII asrda Iroq, Suriya, Falastin, Eronni bosib olgan arab istilochilari Marv, Xorazm, Buxoro va Samarqandni qo‘lga kiritadilar. VIII asrning 9 boshlarida Movarounnahr (ikki daryo o‘rtasi)ni arablar butunlay egallagan edilar. O’rta Osiyo arab xalifaligi hukmronlig ostida qoldi. Jahon tamaddunining beshigi Sharq hisoblanadi. Aleksandr Makedonskiy Sharqni istilo qilganda qadimgi Hindistonda rivojlangan tabiiy fanlarning yutuqlari, ko‘hna Eron madaniyati tajribalarini o‘zlashtirib, G‘arb ilm-fani va madaniyatini muvaffaqiyatlarini o‘zaro omuxta qilgan holda Yunonistonda antik davr uyg‘onishi sodir bo‘ldi. Keyin katta hududda o‘z saltanatini o‘rnatgan arablar fan va madaniyatini rivojlantirishga e’tibor berdilar. Ma’mun ar-Rashid IX asrning boshida Bag‘dodda Ma’mun akademiyasini tashkil qiladi. “Bayt ul-hikma” (“Bilimlar uyi”) deb atalgan bu ilmiy markazga turli joylardan iste’dodli kishilarni to‘plab, yunon, yahudiy, sanskrit, suryoniy, fors tillaridan ko‘plab ilmiy-adabiy, falsafiy-axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilinadi va ularga sharhlar yozilib, musulmon dunyosiga tarqatiladi. Beruniy ham yunon, sanskrit va suryoniy tillarini o‘rganib, bu tillardagi asarlardan bevosita foydalanganligi, hatto ularni tarjima qilganligi ma’lum. Yoki Ibn Sino Aristotelning “Metafizika” asarini bir necha marta o‘qisa-da tushunmaydi. Keyin unga Forobiy yozgan sharh orqali uni xatm qiladi. So‘ng XII-XIII asrlarda arablar tasarrufidagi Ispaniyaning Toledo va Kardova shaharlarida Tarjimashunoslik 18 tarjima maktablari vujudga kelib, arab tilidagi barcha ilmiy, ba’zi adabiy kitoblar ham lotin tiliga tarjima qilinadi va ular orqali Yevropaga tarqaladi. Ulug‘ mutafakkir olimlar Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg‘ariylarni qadimgi madaniyatimizni boyitishda katta xizmat qilgan birinchi tarjimonlarimiz ham deb hisoblaymiz. Ular jahon faniga, matematika, astronomiya, falsafa, tabiiyot, tilshunoslik bilimlariga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlari kabi, tarjimachilik ishlarida ham katta xizmat qilganlar . Tarjimaning maqsadi - xorijiy til lisoniy vositalari yordamida yaratilgan matnni ona tili materiali asosida qayta yaratishdan iboratdir. Buning uchun tarjimon, birinchi navbatda, asl nusxani to‘la-t o‘ kis idrok etishi, s o‘ ngra uni o‘ z tilida bekamik o‘ st q ayta ifodalashi darkor. Muallif yaratgan badiiy-estetik voqelikni to‘laligicha idrok etish uchun tarjimon keng mushohada quvvatiga ega 10 bo‘lgani holda, badiiy asar tarkibidagi lisoniy vositalarning mazmunini uslubiy- estetik jihatlarini to‘g‘ri anglashi, shu bilan birga muallif nazarda tutgan bosh g‘oyani, uning niyat va maqsadlarini ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turgan voqea- hodisalar tasviridan tashqari yana matn ortida turgan voqelikni, bir so‘z bilan aytganda nafaqat lisoniy, balki g‘ayrilisoniy omillarni ham to‘la-to‘kis tasavvur etishi zarur. Toki natija shunday bo‘lsinki, asliyat o‘z kitobxoniga qanday badiiy- estetik zavq bahsh etsa, uning tarjimasi ham asarni asliyatda mutolaa qila olmay digan kitobxonga xuddi shunday taasurot in’om etsin. Kitobxon tarjimada shavq- zavq uyg‘ota olmaydigan asarni muallif tomonidan past saviyada bitilgan deb baholaydi, ya’ni xom-xatala tarjima kitobxon tasavvurini chalg‘itadi. Tarjimaning vazifasi - asliyat va tarjima tillari leksik, grammatik va stilistik hodisalari o‘rtasidagi uyg‘un hamda tafovutli jihatlarni puxta o‘zlashtirib olgan holda, asliyatning shakl va mazmun birligini ona tili vositalari yordamida qayta yaratishdan iboratdir. Bu tamoyilga rioya qilmaslik tarjimada aniqlikning to‘la- t o‘ kislikning, ifoda me’yorining buzilishiga h ar- x illikning sodir b o‘ lishiga olib keladi. Asl nusxa muallifidan voqelikni to‘g‘ri aks ettirish talab etilsa, tarjimondan asl nusxani bekami-ko‘st talqin etish talab qilinadi. Tarjimada asl nusxaning shakl va mazmun birligini, yaxlitligini bejirim ifoda etish uchun tarjima tilida muqobil ifoda vositalari qidirib topish zarurati tug‘iladi. Bu jarayon asl nusxa mazmunini o‘zga tilda ifoda etishning qator imkoniyatlari orasidan eng maqbulini tanlab olishni taqozo etadi. Asl nusxa va tarjima tillari lisoniy imkoniyatlari odatda o‘zaro uyg‘unlik holatida bo‘lmasligi, ya’ni ikki til so‘z va iboralarining mazmuni bilan estetik qiymati qator matniy holatlarda bir-birining o‘rnini qoplay olmasligi talay tarjimaviy qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bunday h ollarda ifodaning badiiy-estetik q iymatini q ayta yaratish tarjimaning asliyat matniga moddiy ji h atdan emas, balki vazifaviy monand kelishini ta q ozo etadi. Tarjimaviy muammolarni hal qilish tarjimondan puxta filologik bilim va tegishli nazariy tayyorgarlikni talab qiladi. Tarjimon nazariy 11 bilimni tarjima amaliyoti tahlili asosida ehtiyoj tufayli vujudga kelib, keng ko‘lamda faoliyat ko‘rsatayotgan tarjima nazariyasidan oladi. 1.2 Tarjima nazariyasining vazifasi - asl nusxa bilan tarjima o‘rtasidagi nisbat qonuniyatlarini kuzatishdan, xususiy tarjimaviy hodisalardan hosil bo‘lgan xulosalarni ilmiy dalillar asosida umumlashtirishdan, shu yo‘l bilan tarjima amaliyotiga ta’sir o‘tkazib, uning sifatini yaxshilashga ko‘maklashishdan iboratdir. Tarjima amaliyoti maqbul ifoda vositalarini qidirib topish yo‘li bilan muayyan tarjima muammolarini hal qilishda zarur andoza, qoida, dalil va isbotlarni tarjima nazariyasidan oladi. Shunday qilib, ikki til lisoniy-uslubiy hodisalarini qiyoslash orqali asl nusxaning shakl va mazmun birligini tarjimada muqobil lisoniy vositalar yordamida qayta yaratish yo‘l va imkoniyatlarini qidirib topish va shu asosda tarjima amaliyotining sifat o‘zgarishiga olib keladigan nazariy umumlashmalar yaratish tarjima nazariyasining predmetini belgilaydi. Mamlakatimizda tarjima nazariyasi mustaqil filologik soha sifatida asosan XX asrning 50-yillaridan e’tiboran shakllana boshlagan bo‘lsa-da, tarjima amaliyoti bir necha ming yillik tarixga ega. Bundan tarjimachilik ming yillar mobaynida nazariyasiz rivojlanib kelgan ekan-da, degan xulosa kelib chi q masligi kerak. Arab, fors, hind, ozarbayjon, turk va rus tillaridan juda ko‘p ilmiy, tarixiy, siyosiy, diniy, falsafiy, badiiy kitoblarni o‘z tillariga o‘girib kelgan tarjimonlarimiz garchi yozilmagan, tartibga keltirilmagan, umumlashtirilmagan bo‘lsa-da, ko‘p asrlar mobaynida qabul qilingan, rioya etilgan ma’lum tarjimachilik aqidalariga, qoidalariga asoslanib ish ko‘rganlar. Tarjima nazariyasining ahamiyati shundan iboratki, u ayrim tarjimonlarning subyektiv mayliga, matn tarjimasiga «intuisiya» yo‘li bilan yondashib, o‘zboshimchalarcha ish ko‘rishlariga to‘siq qo‘yadi. Chunki, «Tarjima - bu ilm, yuksak iste’dod va intuisiya bilan chuqur filologik bilim, tinimsiz lug‘aviy mehnat hamda o‘rinli ilmiy sharxning ko‘rishmasidan iborat na- zariy-ijodiy jarayondir»”. Zero, har qanday amaliy faoliyat singari tarjimachilik ham qonuniyatlar joriy qilinishiga va nazariy umumlashmalar yaratilishiga ehtiyoj sezadi. Bunday qonuniyat va umumlashmalar, o‘z navbatida, kengroq miqyosdagi 12 xulosalarga olib kelgani holda, ularni qator tarjimaviy hodisalarga tatbiq etishga da’vat etadi. Tarjima odatda tarixiy-madaniy, adabiyotshunoslik, lisoniy-uslubiy, ruxshunoslik yo‘nalishlarida tashkil etiladi. Ammo bu yo‘nalishlarning barchasi yo bevosita, yo bilvosita, mazkur sohalarning biri — lisoniy-uslubiy yo‘nalishida o‘z aksini topadi, chunki tarjima hamma vaqt til materiallari bilan ish ko‘rishni taqozo etadigan jarayondir. Binobarin, tarjima nazariyasida ikki til lingvistik- stilistik vositalari bilan bog‘lik lisoniy tadqiq yo‘nalishi alohida o‘rin tutadi. Demak. tarjima amaliyotini hatto adabiyotshunoslik yo‘nalishida o‘rganish ham, aksariyat hollarda, til hodisalarini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Shunday qilib, tarjimaviy umumlashmalar yaratish uchun turli juft tillar lisoniy-uslubiy vositalarini qiyosiy o‘rganish hamda badiiy matnning estetik o‘ziga xosligini tashkil etuvchi unsurlar tarkibida mujassamlashgan semantik-uslubiy va pragmatik (sharoitdan kelib chiqiladigan) xususiyatlarni muayyan qilish uslubiy asosga tayanishni taqozo etadi. Zero, shu narsa ayonki, tilning har bir vositasi, ayniqsa badiiy asar tili vositalari bevosita yoki bilvosita uslubiy vazifalar ifodasi uchun xizmat qiladi. Har bir til hodisasi, bayon etilgan fikrning ko‘lamidan qatiy nazar, ma’lum darajada uslubiy bo’yoq kasb etishi mumkin. Tarjima nazariyasini lingvotarjimaviy tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan qiyosiy uslubiyat bilan yaqinlashtiradi. Keyingi o‘n yilliklar mobaynida barcha mamlakatlardagi singari bizning yurtimizda ham tarjimachilik faoliyati izchil rivojlanib kelmoqda. Unga hamohang tarzda tarjimalarning sifati ham asta-sekin yaxshilanmoqda. Bunga sezilarli turtki berayotgan omillardan biri - tarjima nazariyasining so‘nggi paytlarda jiddiy ravishda oldinga siljib borayotganligidadir. Tarjima nazariyasi o‘z tadqiqotlarini boshqa qator an’anaviy filologik, ayniqsa lingvistik tadqiqot metodlaridan o‘rni bilan foydalangani holda, ko‘proq qiyosiy solishtirma metod bilan chambarchas bog‘liqlikda qo‘llaniladigan semantik-uslubiy metod asosida olib boradi. Shu bilan birga asliyat va tarjima tillari lisoniy vositalarini batafsil tahlil qilish zarurati lingvistik tadqiqotning boshqa ayrim maxsus metodlaridan ham, jumladan, 13 komponentlar tahlili metodidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday paytda qiyoslanayotgan ikki til birliklarining turli kontekstlarda qo‘shimcha ma’no va ma’no belgilari kasb etish holatlari tahlil etiladi. Bir-birlarini to‘ldirishga xizmat qiladigan mazkur metodlar amalga oshirilgan tarjimalarni har jihatdan puxta va xolis baholash imkoniyatini beradi. Shunday qilib, mamlakatimizda tarjimachilik hozirgi kunda o‘z tarixiga, rivojlanrsh xususiyatlariga, an’analariga, tadqiqot metodlariga hamda tamoyillariga ega bo‘lgan ijodiy jarayonga aylanib qoldi. Uning nazariy asoslari tadqiqotchilar tomonidan yanada chuqurroq o‘rganilmoqda. Inson jamiyatda yashaydi va tabiiyki, u mazkur jamiyatning boshqa a’zolari bilan muloqot qilishi lozim bo‘ladi. Kommunikatsiya termini ham lotincha communication, communis “umumiy” so‘zidan kelib chiqqan. Demak, so‘z insonlarni bir-biri bilan bog‘laydi, ularni muloqot vositasida birlashtiradi. Muloqotsiz jamiyat bo‘lmaydi, jamiyatsiz ijtimoiy inson, madaniy va ongli inson homo sapiens bo‘lmaydi. So‘z tilda mujassamlashib, insonni hayvonot dunyosidan ajratadi. Hech qaysi bir fan, hech qaysi bir ilm so‘zsiz mavjud bo‘lmaydi. Hech bo‘lmaganda, bilim va tajribalarni shakllantirish, ularni qayd qilib kelgusi avlodga qoldirish uchun ham so‘zlar kerak bo‘ladi. Xullas, muloqot insoniyat borligining tamali, sinchini tashkil qiladi. Muloqot masalalarini asosan til va madaniyatga e’tibor bergan holda tahlil qilishdan, farqli madaniyatlar orasidagi kommunikatsiyani osonlashtirish va to‘qnashuvlarni oldini olishdan iborat. Hozirgi kunda turli xalqlar, tillar, madaniyatlar aralashgan bir paytda, boshqa madaniyatlarga qiziqish, ularni hurmat qilish, ularni tushunishga harakat qilish, ularga sabr-toqat bilan yondashishni o‘rganish dolzarb masalalardan biridir. Aynan shu tufayli madaniyatlararo, xalqaro muloqot masalalari umume’tiborni tortdi. Qanday omillar kommunikatsiyaga yordam beradi, nimalar unga to‘sqinlik qiladi, turli madaniyat vakillari bilan muloqot qilishni nimalar qiyinlashtiradi? Til va madaniyat bir-biri bilan qanday munosabatda bo‘ladi? Tilning shaxsning shakllantirishidagi ta’siri qanday bo‘ladi? Tilda individual va jamoaviy mentalitet, mafkura, madaniyat qanday aks etadi va qay tarzda shakllanadi? Milliy xarakter 14 nima va u til bilan qanday shakllanadi? Chet tillarini o‘rganishda ijtimoiy-madaniy omilning roli qanday bo‘ladi? Ona tilidagi birlamchi dunyo manzarasi va boshqa 6 tillarni o‘rganish jarayonidagi ikkilamchi dunyo manzarasi til va madaniyatda qanday vujudga keladi? Nima uchun butun dunyoni madaniyatlararo muloqot va madaniyatlararo to‘qnashuv muammolari tashvishga solib qo‘ydi? Mashhur amerikalik siyosatshunos olim Samuel Xantingtonni uchinchi jahon urushi siyosiy yoki iqtisodiy emas, balki madaniyatlar va sivilizatsiyalar urushi bo‘ladi, deb bashorat qilishiga sabab nima edi? 1 . Demak, “Madaniyatlararo muloqot” fani yuqorida qayd etilgan savollarga javob beradi. Amerikalik tadqiqotchilar Judith Martin va Thomas Nakayamaning “Madaniyatlararo muloqot vaziyatlarida” (Intercultural communication in contexts) nomli asarida madaniyatlararo muloqot masalalarini ko‘rsatish uchun Muhammad va Aleksning quyidagi tajribalarini keltirishadi:[3.7] Muhammad va Aleksning tajribalari madaniyatlararo muloqotning imkoniyatlari va muammolarini ko‘rsatib beradi. Madaniyatlararo munosabatlar orqali ko‘plab xalqlar va madaniyatlar, shuningdek, o‘zimiz va madaniyatimiz haqida bilib olishimiz mumkin bo‘ladi. Ayni paytda, ko‘plab muammolar bilan ham duch kelinadi. Binobarin, madaniyatlararo muloqot stereotiplar va diskriminatsiya kabi to‘siqlarni ham o‘z ichiga oladi. Mazkur munosabatlar murakkab tarixiy va siyosiy vaziyatlardan o‘rin oladi 1. Shunday qilib, “Madaniyatlararo muloqot” fani kommunikatsiya turlari, verbal va noverbal muloqot, kommunikatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, kommunikatsiyadagi to‘siqlar va ularni bartaraf etish yo‘llari, til va madaniyat munosabati, mentalitet, milliy xarakter, mafkura, olam manzarasining madaniyat va tilda ifodalanishi, madaniyatlararo to‘qnashuvlar, diskriminatsiyalar, stereotiplar, turli madaniyatlardagi ramzlar, tabular va evfemizmlarning talqini, gender va h.k. masalalarni tadqiq etadi. Tarjima bosqichlari. “Tarjima jarayoni uch bosqichdan iborat: 1) asl nusxani idrok etish; 2) asl nusxa interpretatsiyasi; 3) asl nusxani qayta ifodalash. Asarni o‘z tiliga o‘girish maqsadida qo‘lga olgan tarjimonning asl nusxasini anglashi uch 15 bosqichda sodir bo‘ladi: birinchi bosqichda matn so‘zma-so‘z, ya’ni filologik tarzda idrok qilinadi. Bu bosqichda bir qancha tarjima qusurlari ro‘y berishi mumkin: boshka tildagi bir so‘zni xuddi shunday jaranglaydigan bo‘lak so‘z bilan qorishtirish; yaqin tillarda soxta ekvivalentlar domiga tushib qolish; kontekstni noto‘g‘ri o‘zlashtirish, ayrim xos so‘zlarning ma’nosiga tushunib yetmaslik; muallifning muddaosini anglamaslik; ikkinchi bosqichda uslubiy omillarga e’tibor qilinadi. Tekstni to‘g‘ri o‘qigan kitobxon lisoniy ifodaning uslubiy omillarini ham anglaydi, ya’ni kayfiyat, piching yoki fojiaviy ma’no, ohangdorlik yoxud voqeani quruq bayon kilishga moyillik va hokazo. Rosmana kitobxon barcha bu sifatlarni anglab yetishi shart emas, tarjimon esa avtor qanday qilib tegishli natijaga erishayotganini aniqlashi, tadqiq etishi lozim. Tarjima oddiy o‘qishga nisbatan kitobga ancha yuqori talab bilan ongli munosabatda bo‘lishni talab qiladi; uchinchi bosqich – ayrim til vositalarini uslubiy va ma’no-mazmunini anglashdan tarjimon asarning badiiy yaxlitligini, badiiy voqelik hodisasi, xarakterlar, ularning munosabati, avtorning g‘oyaviy niyatini anglashga o‘tadi. Tekstni anglashning bu yo‘li ancha murakkab va og‘ir – muallif yaratgan badiiy voqelikni to‘laligicha idrok etish uchun tarjimon keng mushohada quvvatiga ega bo‘lmog‘i darkor. Asl nusxani to‘laligicha qamrab olish, idrok etish uchnu, aytaylik, rejissyorga qanday tasavvur quvvati talab etilsa, tarjimonda ham ana shunday tasavvur qobiliyati bo‘lishi zarur”. [8.75] I BOB BO‘YICHA XULOSA Butun dunyo miqyosida turli xalqlarning o‘zaro siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy hamkorligi borgan sari kuchayib bormoqdaki, bu aloqalarni tarjimasiz tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Bugungi kunda tarjimaning ahamiyati haqida gapirish quyoshning ahamiyatini tushuntirishday gap bo‘lib qoldi. Ya’ni quyoshsiz yer yuzida hayot bo‘lmagani kabi, tarjimasiz turli xalqlarning o‘zaro aloqasi, o‘zaro aloqasiz esa taraqqiyot bo‘lmaydi. “Boshqa xalqlar hayotidan voqif bo‘lmaslik, g‘ofillik, milliy mahdudlikka olib keladi”. Shuning uchun ham tarjimaga xalqlarni bir-biriga bog‘lovchi halqa, fan va madaniyatni rivojlantiruvchi 16 va boyituvchi vosita, o‘zaro hamkorlik va hamjihatlikka asos soluvchi ko‘prik deb qaraladi. Demak, tarjima: – xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik o‘rnatilishi; – ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvchi; – madaniyat, san’at va adabiyotlarning bir-biriga ta’siri; – tillarning boyishida muhim rol o‘ynaydi Biror-bir xalq o‘z qobig‘ida, o‘z-o‘zicha rivojlanolmaydi. U boshqa xalqlarning yutuqlari, tajribalarini o‘zlashtirgan va rivojlantirgan holda yuksaladi. Ma’lumki, jahon tamaddunining beshigi Sharq hisoblanadi. Aleksandr Makedonskiy Sharqni istilo qilganda qadimgi Hindistonda rivojlangan tabiiy fanlarning yutuqlari, ko‘hna Eron madaniyati tajribalarini o‘zlashtirib, G‘arb ilm- fani va madaniyatini muvaffaqiyatlarini o‘zaro omuxta qilgan holda Yunonistonda antik davr uyg‘onishi sodir bo‘ldi. Keyin katta hududda o‘z saltanatini o‘rnatgan arablar fan va madaniyatini rivojlantirishga e’tibor berdilar. Ma’mun ar-Rashid IX asrning boshida Bag‘dodda Ma’mun akademiyasini tashkil qiladi. “Bayt ul-hikma” (“Bilimlar uyi”) deb atalgan bu ilmiy markazga turli joylardan iste’dodli kishilarni to‘plab, yunon, yahudiy, sanskrit, suryoniy, fors tillaridan ko‘plab ilmiy-adabiy, falsafiy-axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilinadi va ularga sharhlar yozilib, musulmon dunyosiga tarqatiladi. Beruniy ham yunon, sanskrit va suryoniy tillarini o‘rganib, bu tillardagi asarlardan bevosita foydalanganligi, hatto ularni tarjima qilganligi ma’lum. Yoki Ibn Sino Aristotelning “Metafizika” asarini bir necha marta o‘qisa-da tushunmaydi. Keyin unga Forobiy yozgan sharh orqali uni xatm qiladi. So‘ng XII-XIII asrlarda arablar tasarrufidagi Ispaniyaning Toledo va Kardova shaharlarida tarjima maktablari vujudga kelib, arab tilidagi barcha ilmiy, ba’zi adabiy kitoblar ham lotin tiliga tarjima qilinadi va ular orqali Yevropaga tarqaladi. 17 II BOB. MADANIYATLARARO MULOQOTNING ASOSIY TUSHUNCHALARI 2.1 “Til” tushunchasi Til – madaniyatning ko‘zgusi bo‘lib, unda nafaqat insonni o‘rab olgan real borliq, uning real yashash sharoitlari, balki xalqning ijtimoiy o‘zini o‘zi anglashi, uning mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar yig‘indisi va dunyoqarashi ham aks etadi. Til – madaniyat tashuvchisi bo‘lib, u ajdodlardan avlodlarga milliy madaniyat xazinasini meros qilib qoldiradi. Yosh avlod ona tili barobarida ajdodlarning boy madaniy tajribasini ham o‘zlashtiradi. Til – madaniyatning quroli, vositasidir. U xalq madaniyati vositasida inson shaxsiyatini, til sohibini shakllantiradi. Til – madaniyat xazinasi, sandig‘i, majmuyidir. U leksika, grammatika, iboralar, maqol va matallar, folklor, badiiy va ilmiy adabiyot, og‘zaki va yozma nutqda madaniy qadriyatlarni saqlab keladi. Agar tilga uning strukturasi, vazifalari va uni o‘zlashtirish jihatidan qaraladigan bo‘lsa, u holda ijtimoiy qatlam yoki madaniyatning komponenti tilning tarkibiy qismi bo‘ladi. Ayni paytda madaniyatning komponenti til orqali xabar qilinadigan qandaydir madaniy informatsiya emas. U tilning barcha sathlariga tegishli bo‘lgan tilga xos ajralmas xususiyatdir. Til – kishilar oqimini xalqqa aylantiradigan, mazkur nutq jamoasining o‘zini o‘zi anglashi, madaniyati, an’analarini saqlashi va ularni meros qilishi orqali millatni shakllantiradigan kuchli ijtimoiy vositadir. “Til madaniyatning milliy komponentlari orasida birinchi o‘rinda turadi. Til birinchi navbatda, madaniyatga kishilik jamiyatining ham muloqot vositasi, ham ushbu muloqotni uzib qo‘yuvchi vosita bo‘lishiga yordam beradi. Til – uning sohiblarining muayyan jamoaga tegishli ekanini ko‘rsatadi. Xalqning o‘ziga xos asosiy xususiyati bo‘lgan tilga “ichki” va “tashqi” jihatdan yondashish mumkin. Tilga “ichki” jihatdan yondashilganda, u etnik integratsiyaning bosh omili sifatida namoyon bo‘lsa, “tashqi” jihatdan yondashilganda, u xalqning etnik farqlarini ko‘rsatadi. Bu ikki qarama-qarshi funksiyani o‘zida dialektik birlashtirgan til bir tomondan xalqning o‘z-o‘zini saqlash vositasi, ikkinchi tomondan uni “o‘ziniki” 18 va “begona”ga ajratish vositasi bo‘lib xizmat qiladi”. [6.26.] Shubhasiz, til madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lib, insoniyatning ijtimoiy tarixidagi eng muhim yutuqlardan biri sanaladi. Lekin boshqa tomondan tilning materiyasida insonning biologik tabiati namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda ko‘p narsa nutqiy faoliyatning fiziologik va psixofiziologik imkoniyatlari bilan aniqlangan. Masalan, dunyoning barcha tillarida unli va undoshlar hamda ko‘plab tovushlar almashinuvi zanjirining mavjudligi madaniyat bilan emas, tabiat bilan bog‘liqdir. Binobarin, inson faqat unlilar yoki undoshlarning o‘zi bilan nutq hosil qila olmaydi. Tabiat til strukturasining teran xususiyatlarini hamda matnni hosil qilish va uni qabul qilish qonuniyatlarini aniqlaydi. Madaniyat esa tilning mazmun jihatini aniqlaydi. Mashhur rus tilshunosi G.O.Vinokurning “tilni o‘rganayotgan har qanday tilshunos, albatta, tanlagan tili uning mahsuloti bo‘lgan o‘sha madaniyatning tadqiqotchisiga aylanadi” degan tezisi tilshunoslikning shakllanishidan boshlab tasdiqlanib kelmoqda. V.Fon Gumboldtning ta’limotida (1985) til quyidagicha izohlanadi: 1) moddiy va ma’naviy madaniyat tilda mujassamlashadi; 2) tilga har bir xalq uchun o‘ziga xos bo‘lgan ichki shakl xosdir, tilning ichki shakli – “xalq ruhi” va uning madaniyatining ifodasi; 3) til inson va uning o‘rab olgan dunyo orasidagi halqa hisoblanadi. V.Fon Gumboldning “tilda xalq ruhi aks etadi” degan fikri o‘zbek tilshunosi N. Mahmudovning asarlarida o‘ziga xos tarzda davom ettirilganini ko‘rish mumkin: “...tilda xalqning urf-odati, yashash tarzi, iqtisodiy ahvoli, qisqasi, xalqning bor-budi, bo‘y-basti aks etadi. Muayyan xalqning tilini bilish uning butun borlig‘ini anglash demakdir. Muayyan xalq tilining mazmunu mohiyatini idrok etish shu xalqning tarixiyu kelajagini idrok etish demakdir. Til xalqning bebaho va muqaddas boyligidir, xalqning har bir asl farzandi o‘z tilida sobit va o‘z tiliga sodiq bo‘lmog‘i azal-abad ham qarz, ham farz” 4 . Tilning milliy dunyoqarash va milliy ruh ifodasi ekanligi haqida O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni qayd etganlar: “Inson tabiati, fe’l-atvori go‘dakligidan shakllanar ekan, milliy dunyoqarash ham bola vujudiga ona suti bilan kiradi. Mana shunga alohida e’tibor berishingizni iltimos qilmoqchiman: tabiiyki, Ona allasi faqat chaqaloqning orom olishi uchungina 19 aytilmaydi, balki uning vositasida bolaning ko‘ngil dunyosiga milliy ruh kiradi. Ona tilidagi mehr-muhabbat, nasliy tuyg‘ular va orzular go‘dakning jismu jonida ildiz qoldiradi”. [7.75.] Tilga ehtirom ko‘rsatish va unga e’tibor berish bobomiz Alisher Navoiyning “Tilga e’tiborsiz – elga e’tiborsiz” degan so‘zlarida o‘zining haqqoniy ifodasini topgan. Mazkur hikmatni o‘zbek tilshunosi N. Mahmudov quyidagicha talqin qiladi: “Til benihoya muqaddas va mo‘tabar ne’mat, u odam degan mavjudotga shakllantirilgan, qavmlar o‘laroq birlashtirgan, taraqqiyot bosqichlariga olib chiqqan, ruhiy takomilga boshlagan, tafakkur gulshanining darvozalarini ochgan bemisl bir robitadir. Shuning uchun ham tilga nopisandlik insoniyatning o‘zligiga nopisandlik demakdir. [8. 211] Tilga ehtirom va e’tibor esa bu dunyoda inson bolasi muhtaramligining e’tirofidir” Demak, til madaniyatning ko‘zgusi, xazinasi, sandig‘i, majmuyi, qurolidir. Til madaniyat tashuvchisi, u madaniyatning, kishilik jamiyatining muloqot vositasidir. Til muqaddas va mo‘tabar ne’matdir. 2.2 Madaniyat tushunchasi. Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining turli darajalari farqlanadi. O‘zaro ta’sirning etnik darajasi mahalliy xalqlar, tarixiy-etnografik, etnokonfessial va boshqa hamjamiyatlar o‘rtasidagi munosabatlarga xosdir. O‘zaro ta’sirning milliy darajasida boshqaruv vazifalari ko‘proq davlatning siyosiy strukturalari tomonidan bajariladi. O‘zaro ta’sirning sivilizatsiya darajasi o‘z- o‘zidan yuz beradigan tarixiy shakllarga ega bo‘ladi; biroq mazkur darajada ilgari bo‘lgani kabi hozirda ham ma’naviy, badiiy va ilmiy yutuqlarni almashish natijalari ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Dunyo mamlakatlari va xalqlarining kundalik muloqot amaliyotida ko‘pincha har uchchala darajaga ham xos bo‘lgan jarayonlar va munosabatlarning kesishishi kuzatiladi. Madaniyatlararo aloqalarda, ayniqsa, ko‘p millatli davlatlar ichida bir paytning o‘zida etnik tarkibni boshqaradigan ma’muriy-davlat shakllariga ega bo‘lgan va bunday shakllarga ega bo‘lmagan katta va mayda millatlar ishtirok etadi. Bunda son jihatdan ko‘pchilikni tashkil etadigan va madaniy jihatdan shakllangan xalqlar mayda millatlarga nisbatan o‘zaro aloqa jarayoniga ko‘proq ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega 20 bo‘ladi. Shunga ko‘ra, tadqiqotchilar donor-madaniyat (ko‘proq berib, kamroq oladigan) va retsipiyent- madaniyat (asosan qabul qiladigan madaniyat)ga ajratishadi. Tarixiy davrlarning muayyan bosqichida mazkur rollar o‘zgarishi mumkin. Madaniyatlarning o‘zaro ta’sirida uning strukturasi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zaro ta’sirning qadimiy va keng tarqalgan shakllaridan biri xo‘jalik texnologiyalari, mutaxassislar almashinuvidir; o‘zaro ta’sirning barqaror shakli davlatlararo munosabatlar, siyosiy va huquqiy aloqalar hisoblanadi. [5.7.] Madaniyatlarning o‘zaro ta’siri natijasida o‘zaro aloqadagi xalqlarning tilida, badiiy yoki diniy amaliyotida, shuningdek, urf-odatlarida o‘zgarishlar yuz berishi mumkin. Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining shakllari va tamoyillari farqlanadi. Tarixan o‘zaro ta’sirning do‘stona, ixtiyoriy (bunday holatlarda o‘zaro aloqa teng hamkorlikka asoslanadi) hamda zo‘rlash, mustamlakaga aylantirish, harbiy yo‘l bilan bosib olishga (bunday holatlarda o‘zaro aloqa bir tomonlama manfaatga asoslanadi) asoslangan shakllari ma’lum. Xalqaro aloqalar amaliyoti alohida ahamiyat kasb etadi. Turli mamlakatlar orasidagi madaniyatlararo aloqalarni boshqaradigan siyosiy shaklning faoliyati jarayonida maxsus tashkilotlar va uyushmalar (masalan: BMT, YUNESKO) tomonidan maqsadga yo‘naltirilgan o‘zaro aloqalar yo‘lga qo‘yiladi. Tilshunoslikka oid tadqiqotlarda “til va madaniyat” masalasiga katta e’tibor qaratiladi. Til – madaniyatning ko‘zgusi bo‘lib, unda nafaqat insonni o‘rab olgan real borliq, uning real yashash sharoitlari, balki xalqning ijtimoiy o‘zini o‘zi anglashi, uning mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar yig‘indisi va dunyoqarashi ham aks etadi. Agar tilga uning strukturasi, vazifalari va uni o‘zlashtirish jihatidan qaraladigan bo‘lsa, u holda ijtimoiy qatlam yoki madaniyatning komponenti tilning tarkibiy qismi bo‘ladi. Ayni paytda madaniyatning komponenti til orqali xabar qilinadigan qandaydir madaniy informatsiya emas. U tilning barcha sathlariga tegishli bo‘lgan tilga xos ajralmas xususiyatdir. Tilshunoslar madaniyatlararo aloqa masalalarida tilning ahamiyati va rolini tushunishda yordam berishadi. Ular tillarning botiniy va zohiriy strukturalari jihatidan farqlanishini, til va real borliq orasidagi o‘zaro aloqalarni yoritib beradilar. Shuningdek, tilshunoslar ikkinchi 21 yoki uchinchi tilni o‘rganish kishilarning boshqa madaniyatlar haqidagi bilimlarini kengaytirishi, ularning madaniyatlararo salohiyatini kuchaytirishiga xizmat qilishini uqtirishadi. Omillarning ikkinchi turiga biz madaniy vaziyatni kiritdik – ya’ni muloqotga kirishuvchilarning madaniyat darajalari, madaniyat xaqidagi tushunchalari, dunyoqarashlari va x.k.z. Omillarning uchinchi turiga predmet vaziyati kiradi, ya’ni muloqot sharoitlari va ma’lumotning ahamiyati, ma’lumot sifatida jo’natilayotgan matnning mazmuni. Kommunikasiya turlariga keladigan bo’lsak, ular 3 turga bo’linadi: verbal (ya’ni so’zlar orqali), noverbal (xatti-xarakat, mimka, tana xarakatlari), paraverbal (intonasiya, ovoz tembri, nutqning tezligi va b.). Tarjimaning tillararo muloqot vositasi sifatidagi modelini taniqli tarjimashunos olim Otto Kade ishlab chiqqan . [1.21] Uning modeli muloqot modeli o’xshab ketadi. Faqat ushbu modelda birlamchi va ikkilamchi vaziyat o’rtasida qaytadan kodlash jarayoni kiritiladi, tarjimon bir tilda kodlangan ma’lumotni qabul qilib uni qaytadan kodlab ikkinchi tildagi reseptorga jo’natadi. Tahlillar natijasi shuni ko’rsatmoqdaki, tarjima bu nafaqat ikki til orasidagi muloqot balki madaniyatlar o’rtasidagi muloqot vositasidir. Bir madaniyat muhitida yaratilgan matn ikkinchi madaniyat muhitida noto‘g‘ri talqin qilinishi yoki umuman tushunmasligi mumkin. Bu o’rinda yana predmetlilik vaziyati haqida gap yuritish lozim. Turli tilli xalqlar dunyoda ro’y berayotgan turli vaziyatlar va holatlarni o’z dunyoqarashlaridan kelib chiqib idrok etishadi, talqin qilishadi va tasvirlashadi. Masalan, rus tilida dengiz bo’yidagi terassalarni tasvirlash uchun terassalar dengiz bo’yiga qarab tushib ketmoqda deyiladi. Ingliz tilida so‘zlashuvchi xalqlar esa xuddi shu manzarani dengizdan yuqoriga qarab ko’tarilmoqda deyishadi. Yana bir misol rus tilida muloqot qiluvchi xalqlar dengizning sathidan ko’tarilishi va 22 pasayishini gorizontal tarzda idrok etishsa, ya’ni “otliv i priliv morya”, fransuz zabon xalqlar dengizning ko’tarilish va pasayishi deb tasvirlaydilar (marée haute - marée basse). 2.3 “Kommunikatsiya” tushunchasi Kommunikatsiya ilmiy bilim tushunchasi sifatida uzoq tarixga ega bo‘lib, uning bir qancha talqinlari mavjud. Masalan, amerikalik psixolog Yu. Ryush (Jurgen Ruesch) kommunikatsiya tushunchasini antropologiya, sotsiologiya, siyosatshunoslik, psixologiya, tilshunoslik va h.k. sohalarda qirqdan ortiq talqini mavjud ekanligini qayd qilgan. Demak, kommunikatsiya muammolari bilan inson faoliyatining turli sohalaridagi mutaxassislarning to‘qnashishi tabiiy holdir. Bugungi kunda “kommunikatsiya” ijtimoiy-gumanitar bilimlarning asosiy tushunchalaridan biriga aylangan. Sotsiologiyada kommunikatsiyaning obyekti jamiyat va uning tarkibiy qismlari (ommaviy kommunikatsiya), psixologiyada shaxslararo kommunikatsiya, etnografiyada etnik guruhlararo kommunikatsiya tadqiq etiladi. San’at sohasida kommunikatsiya asar yarativchisi – rejissor, aktyor, shoir, rassom, bastakor va h.k. bilan tomoshabin, kitobxon, tinglovchi orasida, ta’lim sohasida o‘qituvchi va o‘quvchi orasida amalga oshadi. Kommunikatsiya (lot. communication, communis “umumiy”) – xabarni uzatish, fikr va ma’lumotlar almashinuvi , ya’ni muloqot qilishdir. Kommunikatsiya – muloqot akti, ikki yoki undan ortiq kishi o‘rtasidagi o‘zaro hamfikrlikka asoslangan aloqa. Kommunikatsiya – biron kishi tomonidan boshqa kishiga yoki kishilar guruhiga beriladigan axborot. Kommunikatsiya – xabar yoki muloqot. Xorijdagi tadqiqotlarda kommunikatsiya quyidagicha tushuniladi: Kommunikatsiya – tafakkurdagi ramzlar, ularni zamon va makonda uzatilishini o‘z ichiga olgan mexanizm bo‘lib, u inson munosabatlarini ta’minlanlashga va rivojlantirishga xizmat qiladi (Ch.Kuli). Kommunikatsiya – boshqalar bilan turli usullarda aniq amalga oshiriladigan hayot, inson turmushining universal sharti. [10.22] Kommunikatsiya – kishilar fe’l-atvoriga o‘zaro ko‘nikishni osonlashtiradigan faoliyat turi. Kommunikatsiya – hamkorlikdagi o‘zaro yordamni 23 ta’minlaydigan, murakkab harakatlarni boshqarishga imkoniyat yaratadigan almashinuvdir. Inson tabiati va ijtimoiy tartiblar kommunikatsiyaning mahsuloti hisoblanadi (T.Shibutani). Ko‘rinadiki, “kommunikatsiya” terminiga berilgan ta’riflar juda ko‘p va ularning aksariyati bir-biriga o‘xshashdir. Shunga ko‘ra, ularni quyidagicha umumlashtrish mumkin: Kommunikatsiya – xabarni uzatish, fikr va ma’lumotlar almashinuvi, ya’ni muloqot qilishdir. Kommunikatsiya ijtimoiy jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. U jamiyatda aloqa o‘rnatuvchi muhim vazifani bajarib, inson munosabatlarini ta’minlanlashga va rivojlantirishga xizmat qiladi. [11.528 ] Kommunikatsiyaning quyidagi turlari mavjud Asosiy Qo‘shimcha intrapersonal (ichki dialog, L. S. Vigotskiyning ichki nutq nazariyasiga kiradi) madaniyatlararo (turli madaniyat tashuvchilari kommunikatsiyasi; shaxslararo va guruhlararo bo‘lishi mumkin) shaxslararo (ikki yoki undan ortiq muloqotchilar ishtirok etadi; verbal va noverbal shakllarga ega bo‘lishi mumkin) xalqaro (xalqaro aloqalar, diplomatiya doirasida) guruhlar (muayyan guruh ichida yoki guruhlararo kommunkatsiya, shuningdek, “muloqotchi va guruh” ko‘rinishida, masalan, siyosat arbobi bilan suhbat bo‘lishi mumkin) tashkilotlar (ishlab chiqarish sohasidagi kommunikatsiya) va biznes kommunikatsiya ommaviy (yuboruvchi bir kommunikant bo‘lishi, oluvchi omma; matbuot, radio, televideniye kanallari vositasida amalga oshiriladi) jamoaviy (shaxslararo, masalan, ma’ruzachi, siyosiy (siyosiy faoliyatda; individlar o‘rtasida, shuningdek, boshqaruvchi va boshqariluvchilar o‘rtasida amalga oshiriladi) 24 jamoat arbobi – auditoriya) virtual (shaxslararo, guruhlararo, ommaviy bo‘lishi mumkin; kompyuter va kommunikatsiya texnologiyalariga asoslanadi) maishiy (ko‘proq shaxslar orasida kuzatiladi; yosh va gender komponentlarini o‘z ichiga oladi) Kommunikasiya deganda biz kommunikasiyaning bir ishtirokchisidan (manba, muallif, ma’lumotni jo’natuvchi) ikkinchi ishtirokchisiga (ma’lumotni qabul qiluvchi, adresat, reseptor) uzatilgan ma’lumotni tushunamiz. Ma’lumot manbasi og’zaki yoki yozma shaklda bo’lishi mumkin, ma’lumot qabul qilinishi ham audio (eshitish) yoki vizual (o’qish, ko’z bilan ko’rish) shakllarida bo’lishi mumkin. [2. 84] Ma’lumotni jo’natish uchun manba kod ishlatadi, ya’ni muloqot tili. Manbaning kommunikativ xarakatlari matn orqali (og’zaki yoki yozma) shakllantiriladi. Albatta bu borada muloqotga kirishuvchilarning muloqotlari tashqi dunyodan uzilgan holda amalga oshmaydi. Shu bois muloqot tashqi olamning turli ta’sir etuvchi omillari ostida turli ko’rinishlarda va vaziyatlarda o’tadi. Ushbu omillarni biz bir necha turlarga bo’lishga xarakat qildik. Birinchi turi bu muloqot o’tayotgan real voqeylik vaziyatlari. Real voqeylik muloqotga ham yordam beruvchi ham to’sqinlik qiluvchi vaziyatlardan iborat. Masalan, muloqotga yordam beruvchi real voqeylik omillari bular jimlik, yoqimli musiqa, yaxshi tabiiy ob-havo va sharoit, to’sqinlik qiluvchi omillar esa, shovqin, havoning haddan ortiq issiqligi yoki sovuqligi, muloqotga kirishuvchilarning salomatliklari, muloqotga nisbatan bo’lgan munosabatlari. Insonning rivojlanishini, ijtimoiylashishini, individning shaxs bo‘lib shakllanishini, uning jamiyat bilan aloqasini muloqotsiz aslo tasavvur etib bo‘lmaydi. Muloqot ham o‘ziga xos ehtiyoj. Polshalik olim E.Melibruda aytganidek, “shaxslararo munosabatlar biz uchun suv bilan havodek ahamiyatga egadir”. Muloqot o‘ta murakkab jarayon bo‘lganligi sababli unga yagona to‘g‘ri ta’rif berish oson emas. Shuning uchun odatda “muloqot” tushunchasining mazmuni uning ayrim tomonlariga urg‘u berish orqali ochib beriladi. Mashhur rus 25 psixologi A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida muloqotni ikki va undan ortiq kishilar o‘rtasidagi axborot ayirboshlash, o‘zaro ta’sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida talqin etilgan. O‘zbek psixologiya fanining oqsoqollaridan biri M.G.Davletshin muallifligidagi «Umumiy psixologiya» o‘quv qo‘llanmasida esa, muloqot “ikki yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv baholovchi xarakterda va bilish bo‘yicha ma’lumot almashinishdan iborat bo‘lgan o‘zaro ta’sir etishdir”- deb ta’kidlanadi. Sotsiologiyadan entsiklopedik lug‘atda muloqotga quyidagicha ta’rif beriladi: “Insonning boshqa kishilar bilan aloqaga kirishish ehtiyojini qondirish uchun individlar yoki ijtimoiy guruhlar o‘rtasida bevosita faoliyatlar, bilimlar, malakalar, tajribalar, axborotlar almashinuvidagi o‘zaro ta’sir”. [22.45] Demak, muloqot ikki va undan ortiq kishilarning bir-biri bilan aloqa qilish ehtiyojini qondiriga qaratilgan o‘zaro ta’sir jarayoni bo‘lib, bunda axborotlar almashiniladi, munosabatlar o‘rnatiladi va rivojlantiriladi. " Madaniyatlararo muloqot " turli xil madaniyatlarning ikki yoki undan ortiq vakillari o'rtasidagi aloqaning maxsus shakli bo'lib, uning davomida o'zaro aloqada bo'lgan madaniyatlarning axborot almashinuvi va madaniy qadriyatlari mavjud. Madaniyatlararo muloqot jarayoni - bu faqat chet tillarini bilish bilan cheklanib qolmasdan, balki boshqa millatning moddiy va ma'naviy madaniyati, dini, qadriyatlari, axloqiy munosabatlari, dunyoqarashi va boshqalarni bilishni talab qiladigan faoliyatning o'ziga xos shakli, umumiy holda, aloqa sheriklarining xulq-atvor modelini belgilaydi. Xorijiy tillarni o'rganish va ularni xalqaro aloqa vositasi sifatida ishlatish bugungi kunda ushbu tillarda so'zlashuvchilarning madaniyati, mentaliteti, milliy xarakteri, turmush tarzi, dunyoqarashi, urf-odatlari, an'analari va boshqalarni chuqur va ko'p qirrali bilmasdan imkonsizdir. Faqatgina ushbu ikki turdagi bilimlarning - til va madaniyatning kombinatsiyasi samarali va samarali muloqotni ta'minlaydi" Madaniyatlararo aloqa guruh darajasida ham, individual darajada ham amalga oshirilishi mumkin. Ammo har ikki darajada ham madaniyatlararo muloqotning asosiy sub'ekti shaxsdir. Shu bilan birga, har bir insonning xulq-atvori 26 u kiritilgan madaniyatning qadriyatlari va me'yorlari bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan, madaniyatlararo muloqotning har bir ishtirokchisi o'zining ijtimoiy-madaniy aloqasi tufayli o'ziga xos qoidalar tizimiga ega. Shu sababli, to'g'ridan-to'g'ri muloqotda turli xil madaniyat vakillari nafaqat lisoniy farqlarni, balki ijtimoiy-madaniy va etnik tabiatdagi farqlarni ham yengib o'tish zarurati bilan duch kelmoqdalar. Hozirgi vaqtda gumanitar fanlarning butun bir guruhi madaniyatlararo aloqani o'rganish bilan shug'ullanadi: madaniyatshunoslik, aloqashunoslik, madaniy sotsiologiya, madaniy tilshunoslik, etnopsixologiya va boshqalar. Turli xil va ko'p darajadagi aloqalarni va aloqa shakllarini saqlab qolish uchun nafaqat tegishli tilni bilish, balki chet tili madaniyati me'yorlari va qoidalarini ham bilish zarur. Xalqaro aloqalarning har bir ishtirokchisi chet el tilini bilish to'liq madaniyatlararo tushunish uchun etarli emasligini, sheriklarning noto'g'ri tushunchasini taxmin qilish va undan qochish uchun aloqa jarayonining o'zi zarurligini tezda anglaydi. Inson tushunchasi rivojlanishning eng muhim jihatlaridan biriga aylanmoqda. Zamonaviy jamiyat uchun zamonaviy odam to'liq muloqotga bo'lgan ehtiyojning ortishi, "boshqalar tomonidan eng yaxshi tushunilishi va qadrlanishi" istagi bilan tavsiflanadi. Odamlar o'rtasida o'zaro tushunishga erishishning asosiy vositasi - bu ularning muloqotidir, uning davomida odamlar o'zini namoyon qiladi, barcha fazilatlarini ochib beradi. Muloqotda inson umumiy insoniy tajribani, tarixiy shakllangan ijtimoiy me'yorlarni, qadriyatlarni, bilimlarni, faoliyat usullarini o'zlashtiradi, shu bilan shaxs sifatida, madaniyat tashuvchisi sifatida shakllanadi. II BOB UCHUN XULOSA Xulosa qilib aytganda, muloqotning hamkorlikda harakat qilish va faoliyat ko‘rsatish jarayonida odamlarni birlashtiradigan vosita til bo‘lib, u muloqotga kirishuvchilar o‘rtasida aloqa bog‘lanishini ta’minlaydi. Axborotni boshqaga yo‘llayotgan kishi (kommunikator) va uni qabul qilayotgan kishi (retsepient) 27 munosabat va birgalikdagi faoliyat maqsadlariga erishish uchun mohiyatlarni kodlashtirish va kodini ochishning bitta tizimidan foydalanishlari, ya’ni «bitta tilda» so‘zlashishlari kerak. Agar kommunikator va retsepiyent turlicha «til»da so‘zlashsalar, ular o‘zaro hamjihatlikka va birgalikda faoliyat borasida muvaffaqiyatga erisha olmaydilar. Qo‘llanadigan belgilar (so‘zlar, imo-ishoralar va boshqalar) zamiridagi mohiyat muloqotda ishtirok etayotganlarga tanish bo‘lgan taqdirdagina axborot almashish imkoni bo‘ladi. 28 III BOB. TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYADA TARJIMANING O‘RNI 3.1 “Madaniyatlararo muloqot” tushunchasining mohiyati va o‘ziga xos xususiyati . “Dunyoni pul boshqardi. Dunyoda kuchli, qudratli bo‘lishning birdan - bir yo‘li bu iqtisodiy maqomga ega bo‘lishdir. Iqtisodiy maqomni qo‘lga kiritishning asosi esa turli madaniyat vakillari bilan muzokara olib borish va hamkorlik qilish hisoblanadi. Hozirgi kundagi mavjud texnologiyalar bu vazifani osonlashtiradi” (Aleks). “Amerika Qo‘shma Shtatlarida kollejni tamomlab Quvaytga qaytganimda madaniyatimiz va dinimiz haqida hamma narsani bilib olgandim. Biroq men boshqa dunyo (AQSh)dagi kishilarning Yaqin Sharq yoki musulmonlar haqida qanday o‘ylashlarini bilmasdim. Shunday qilib, bu mamlakatda nafaqat mening irqimga qarshi, balki boshqa guruhlarga ham qarshi bo‘lgan ko‘plab diskriminatsiya holatlarining guvohi bo‘ldim. Shunday bo‘lsa-da, amerikaliklarning hammasi ham bizdan nafratlanmasligini tushundim, men bilan hamkorlik qilgan, menga mehr va xayrxohlik ko‘rsatgan juda ko‘p amerikaliklar bilan tanishdim” (Muhammad). Inson boshqa odamlardan ayro holda yashay olmaganidek, bironta ham madanyat boshqa xalqlarning madaniy yutuqlaridan ayro holda to‘laqonli mavjud bo‘la olmaydi. Kishilar hayot faoliyati davomida muntazam ravishda o‘z o‘tmishiga yoki boshqa madaniyatlarning tajribasiga murojaat qiladilar. Hozirgi kunda Yer kurrasining chekka joylarida qolib ketgan ayrim kichik mahalliy qabilalarni istisno qilganda, dunyodan mutlaqo uzilgan madaniy hamjamiyatlar mavjud emas. Bugungi kunda har qanday xalq o‘zga madaniyat tajribasini qabul qilishga va o‘z madaniyati mahsulini boshqa xalqlar bilan bo‘lishishga tayyorligi tabiiydir. Boshqa xalqlar madaniyatiga bo‘lgan bunday munosabat “madaniyatlararo muloqot” yoki “madaniyatlarning o‘zaro aloqasi” deb nomlanadi . Madaniyatlarning o‘zaro aloqasi haqida so‘z yuritilganda, yirik guruhlar (madaniyatlar va submadaniyatlar) orasidagi munosabatlar nazarda tutiladi. Zamonaviy rivojlanish sharoitida madaniy aloqalar inson hayotining turli 29 sohalarida – turizm, sport, shaxsiy aloqalar va h.k.da amalga oshadi. Bundan tashqari, keying yillarda dunyoda yuz bergan ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar xalqlarning katta miqyosdagi migratsiyasiga, ko‘chishiga va ularning aralashuviga olib keldi. Ushbu jarayonlar natijasida aksariyat kishilar ilgari ularni ajratib turgan madaniy to‘siqlarni yengib bormoqda. Madaniyatlararo muloqot guruh bosqichida yoki individual darajada amalga oshirilishi va o'rganilishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, turli xil madaniy guruhlar o'rtasidagi (katta va kichik) yoki o'rtasidagi aloqa jarayonlarini o'rganish . Guruh darajasida olib borilgan tadqiqotlarning aksariyati madaniy-antropologik va sotsiologik tadqiqotlar tabiatida bo'lib, ular madaniy guruhni jamoaviy birlik (butun) deb hisoblaydi va uni yaxlit tushunishga harakat qiladi. Muloqotning shaxslararo darajasi. Madaniyatlararo muloqotning yakuniy mavzusi insonning o'zi. Bu bir-biri bilan bevosita aloqada bo'lgan odamlardir. Shu bilan birga, ixtiyoriy ravishda yoki xohlamasdan, bu odamlar o'zlarining madaniy xususiyatlariga ega bo'lgan ma'lum ijtimoiy guruhlarning a'zolari. Har bir insonning xatti-harakati tizim tomonidan belgilanadi . Madaniy aloqaning har bir ishtirokchisi o'ziga xos qoidalar tizimiga ega, ammo bu qoidalar uning ijtimoiy- madaniy aloqasi bilan belgilanadi. Ushbu qoidalardagi farqlar madaniyatlararo muloqotning o'ziga xos sharoitida og'zaki va og'zaki bo'lmagan kodlarning farqi sifatida qaralishi mumkin. Shu sababli, to'g'ridan-to'g'ri muloqotda turli xil madaniyat vakillari nafaqat lisoniy to'siqlarni, balki lisoniy bo'lmagan tabiatni o'z ichiga olgan va atrofdagi dunyoni anglashning etnonatsional va ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini aks ettiradigan, milliy tafakkur xususiyatlari, turli lingvokultural jamoalar tashuvchilar tomonidan qo'llaniladigan o'ziga xos mimik va pantomimik (kinik) kodlarni yengib o'tishlari kerak. 3.2 Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining darajalari. Ular o‘zga madaniyatlar bilan tanishishga, ular bilan aralashib ketishga majbur bo‘lmoqda. Shuning uchun madaniyatlarning o‘zaro aloqasi alohida kishilar orasidagi munosabatlar orqali amalga oshmoqda. Ma’lumki, madaniyatlararo muloqot “xabar yuboruvchi” va 30 “xabarni qabul qilivchi” turli madaniyatlarga mansub bo‘lganda, shuningdek, kommunikatsiya ishtirokchilari bir-birining madaniy farqlarini tushunib yetganda amalga oshadi. Madaniyatlararo muloqot – muayyan madaniyat va til sohiblarining o‘zga madaniyat va til vakillari bilan verbal (nutqli) va noverbal (nutqsiz) muloqot vositasidagi o‘zaro aloqa jarayonidir. Bunday muloqotning har bir ishtirokchisi o‘zining shaxsiy qoidalari tizimiga ega bo‘ladi. Madaniyatlararo muloqot – turli madaniyat vakillari orasidagi o‘zaro aloqa, muloqot bo‘lib, unda kishilar o‘rtasidagi bilvosita aloqa, shuningdek, kommunikatsiyaning bilvosita shakli (til, nutq, yozuv, elektron muoqot) nazarda tutiladi. Madaniyatlararo muloqot mohiyatan maxsus vaziyatdagi shaxslararo kommunikatsiya bo‘lib, u bir ishtirokchi boshqa ishtirokchining madaniy farqini sezganda yuzaga chiqadi. Bunday muloqot turli madaniyatlardagi har qanday insonga xos bo‘lgan farqli umidlar va ishonchlar bilan bog‘liq ko‘plab muammolarni keltirib chiqaradi. Madaniyatlararo muloqot madaniyat farqlari ko‘rinib turgan individlar va guruhlar orasidagi ramziy o‘zaro munosabat jarayoniga asoslanadi. Ushbu farqlarning qabul qilinishi va ularga munosabat bildirilishi muloqotning ko‘rinishi, shakli va natijasiga ta’sir ko‘rsatadi. Madaniyatlararo muloqot jarayoniga madaniyat farqlari bilan birga, muloqotchilarning yoshi, jinsi, kasbi va ijtimoiy maqomi, shuningdek, uning sabr-bardoshi, uddaburonligi va shaxsiy tajribasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Demak, madaniyatlararo muloqot turli madaniyat vakillari orasidagi o‘zaro aloqa, muloqotdir. Madaniyatlararo muloqot kommunikativ aktning farqli madaniyatlarga tegishli bo‘lgan ikki ishtirokchisining o‘zaro bir-birini tushunishidir. III BOB BO‘YICHA XULOSA Bu bobdan xulosa shundan iboratki, Tillararo va madaniyatlararo kommunikatsiyada tarjimaning o‘rni deganda, barcha o‘rganilayotgan tillar orqali shu xalqning madaniyati, milliy urf-odatlarini ko‘rsatib berishda tarjimaning o‘rnini beqiyosligini tushunishimiz mumkin. Tarjimonning mahorati ham o‘sha tildagi asarlarda aks etgan his tuyg‘uni, ma’no mazmunni to‘laligacha yoritib berish, o‘quvchilariga boricha ko‘rsatishdan iborat. Tarjima qilingan asarni o‘qish 31 orqali insonlar o‘zga xalq kechinmalarini anglab yetadi. Kommunikatsiya – kishilarning bir-biri bilan aloqa o‘rnatish va hissiyotlarini tushunish vositasi. Til muloqot vazifasini bajaradi, muloqot orqali madaniyatlararo aloqalar o‘rnatiladi. 32 Xulosa O‘zga tilda bitilgan badiiy yodgorlikning davr talabi darajasida tasavvur beradigan tarjima matnini yaratish san’atkorning bu sohadagi amaliy va nazariy bilimlar bilan puxta qurollanishi zaruratini tug‘diradi. Chunki badiiy mahorat sir- larini har tomonlama mukammal egallab olgan qalamkashgina mazkur ijod mahsuli bo‘lmish fikrni aslimonand tarzda ifoda etish san’atini o‘zida puxta singdirib olgan iste’dod sohibi sifatida to‘laqonli badiiy tarjimalar yaratishdek o‘ta mas’uliyatli ishning uddasidan chiqishi mumkin. Har qanday barkamol tarjima ilmiy umumlashtirishga ehtiyoj sezgani xolda, san’atkorning asliyatga aloqador barcha manbalarni to‘la-to‘kis ilmiy idrok etishini hamda ularga asoslangan jami omillarni o‘z tilida ongli ravishda bekami-ko‘st aks ettirishini nazarda tutadi. Bu hol tarjimon zimmasiga badiiy yodgorlikning asosiy mazmun chizig‘ini tasvir etadigan lisoniy xususiyatidan tashqari, asar sohibi bo‘lmish xalq ijtimoiy-iq- tisodiy va tarixiy-madaniy hayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog‘lik g‘ayrilisoniy jihatlarni ham qayta yaratish mas’uliyatini yuklaydi. Zero, asliyat mansub bo‘lgan xalq turmush tarzini, urf-odatlarini, adabiyoti va madaniyati tarixini, diniy va mil liy qarashlarini, mamlakati siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumini puxta o‘zlashtirib olmasdan turib, asarda tasvirlangan voqea hodisalar to‘g‘risida batafsil tasavvur hosil qilish va natijada, shakl va mazmunning uyg‘unligidan iborat to‘laqonli tarjima yaratish amri mahol. Negaki, har qanday asliymonand tarjima zaminini shakl va mazmunning dialektik birligi tashkil etadiki, mazmunning yetakchi ahamiyatini pesh qilgan holda, unga ortiqcha imtiyoz beradi. Tarjimada shakl va mazmun munosabatini bejirim talqin etish zarurati san’atkor oldiga asarning badiiy nafosati va milliy xususiyatini yuzaga keltiruvchi barcha lisoniy- uslubiy vositalar vazifalarini ijodiy aks ettira oladigan muqobil va nutq birliklari tanlash vazifasini qo‘yadi. Zero, mohir va bilimdon san’atkorlar tomonidan amalga oshirilgan mukammal tarjimalar asosida yuzaga kelgan holisona nazariy umumlashmalar, ilmiy xulosalar shu soxa amaliyoti rivoji va istiqbolini ta’minlaydigan yetakchi omillardandir. Badiiy ijod turlari orasida tarjima ko‘proq 33 ilmiy asoslidir. Tarjima barcha tillar madaniyatlarni, urf odatlarini o‘rganishga, his tuyg‘ularini his qilishga yordam beradi. Savdo sotiqda ham til va tarjimaning o‘rni beqiyos. Inson qiziqarli adabiyotlarini o‘qishga ham mohir tarjimonning mahorati kerak. Albatta bu o’rinda tarjimonning hissasi katta bo’ladi. Bir madaniyatga oid bo’lgan matnni original matnning maqsadi, mazmuni va mohiyatini saqlab qolgan holda ikki madaniyatga mos holda tarjima qilish tarjimondan ulkan mahoratni, chuqur bilim va ko’nikmalarni talab qiladi. 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Mirziyoyev Sh. M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017. –B. 14. 2. Salomov. Tarjima tashvishlari. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1983, 149-150 betlar. 3. 1 Ter-Minasova S. G. Yaz ы k i mejkulturnaya kommunikasiya. –M.: Slovo, 2000. –C. 8-9. 7 4. 1 Judith Martin, Thomas Nakayama. Intercultural communication in contexts. - 5th ed. –New York: McGraw-Hill , 2010. –P. 4. 5. 1 Falkova Ye.G. Mejkulturnaya kommunikasiya v osnovn ы x ponyatiyax i opredeleniyax. Metodicheskoye posobiye. SPb.: F-t filologii i iskusstv SPbGU, 2007. –C. 7. 6. 1 Robins R. N. General Linguistics. An Introductory Survey. –London: Routledge, 1989. –R. 27; Vere щ agin Ye. M., Kostomarov V. G. Yaz ы k i kultura. – M.: Russkiy yaz ы k, 1990. –S. 26. 8. Mechkovskaya N. B. Sosialnaya lingvistika. I. 2 izd. –M.: Aspekt Press, 2000. –207 s. 3 Vinokur G. O. Izbrann ы ye rabot ы po russkomu yaz ы ku. –M.: Uchpedgiz, 1959. –C. 211. 9. Mirtojiyev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. –Toshkent: O’zbekiston, 1992. –B. 82-83. 5 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. Oila farovonligi – millat farovonligi. 6 T. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. – B. 217. 21 10. (K.Yaspers). 1 Mahmudov N. Til. –Toshkent: Yozuvchi, 1998. –B. 3. 22 11. Judith Martin, Thomas Nakayama. Intercultural communication in contexts. - 5th ed. –New York: McGraw-Hill , 2010. -528 p. 35 12. Qoraboyev U., Soatov G‘. O‘zbekiston madaniyati. –Toshkent: “Tafakkur bo‘stoni”, 2011. -196 b. 13. Robins R. N. General Linguistics. An Introductory Survey. –London: Routledge, 1989. -470 p. 14. Sapir E. Language: An introduction to the study of speech. -New York: Harcourt, Brace and company , 1921. -258 p. 15. Antipov G. A., Donskix O. A., Markovina I. Yu., Sorokin Yu. A. Tekst kak yavleniye kultur ы . –Novosibirsk: Nauka; Sib. otd-niye, 1989. -197 c. 1 6. Vere щ agin Ye. M., Kostomarov V. G. Yaz ы k i kultura. –M.: Russkiy yaz ы k, 1990. -246 s. 17. Vinokur G. O. Izbrann ы ye rabot ы po russkomu yaz ы ku. –M.: Uchpedgiz, 1959. -492 s. 18. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. Oila farovonligi – millat farovonligi. 6T. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. -233 b. 19. Mahmudov N. Til. –Toshkent: Yozuvchi, 1998. -40 b. 20. Mechkovskaya N. B. Sosialnaya lingvistika. I. 2 izd. –M.: Aspekt Press, 2000. -207 s. 21. Mirtojiyev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. –Toshkent: O’zbekiston, 1992. -110 b. 12. Xonigman Dj. Ponyatiya // Lichnost, kultura, etnos: sovremennaya psixologicheskaya antropologiya. –M., 2001. 22. Kade O. Problem ы perevoda v svete teorii kommunikasii // Vopros ы teorii perevoda v zarubejnoy lingvistike: Sbornik statey. - M.: Mejdunarodn ы ye otnosheniya, 2006. - S.69-90. 23. Yakobson, R. Izbrann ы ye rabot ы / R. Yakobson. – M.: Progress, 1985. – 454 s. 36 24.Sosiologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. V russkom, angliyskom, nemeskom, fransuzskom i cheshskom yaz ы kax. Redaktor – koordinator – akademik RAN G.V.Osipov. – Moskva: Izdatelskaya gruppa INFRA . Moskva: NORMA, 1998. – S. 210. 25. Lomov B.F. Metodologicheskie i teoreticheskiye problem ы psixologii. Moskva, 1984, S.242-271 26. Viner Norbert Kibernetika i ob щ yestvo; Taydeks Ko — , 2011. — S. 27. Veber M. O nekotor ы x kategoriyax ponimayu щ yey sosiologii // Veber M. Izbrann ы ye proizvedeniya. Moskva: Progress,1990.-C.49 28.M.S.Kogan. Chelovecheskaya deyatelnost : op ы t sistemnogo analiza – Moskva : Izdatelstvo politicheskoy literatur ы , 1974. – S.45 29.M.S.Kogan. Chelovecheskaya deyatelnost : op ы t sistemnogo analiza – Moskva : Izdatelstvo politicheskoy literatur ы , 1974. – S.46 30.Kagan M.S. Mir ob щ yeniya. Moskva, 1988. – S. 143-146. 31.Andreyeva , G. M. Sosialnaya psixologiya: Uchebnik dlya v ы ssh. shk. — Moskva : Aspekt-Press, 1999. 375 s 32.Sokolov, A.V. Za щ ita informasii v raspredelenn ы x korporativn ы x setyax i sistemax / A.V. Sokolov, V.F. Shangin. — Moskva: DMK Press, 2017. – 656 s. 33. www.ziyouz.com 34.www.arxiv.uz 37 Ilova GLOSSA RIY   ASSIMILY ATSIY A     –     madaniyatga     moslashishning     varianti     bo‘lib ,     bunda   kishi     o‘z     madaniyatining     qadriyat     va     me’yorlaridan     voz     kechib,     o‘zga   madaniyatning   qadriyat   va   me’yorlarini   to‘laligicha   qabul   qil adi.     A UDITORIY A     –axborotni     qabul     qilish     va     qayta     ishlashiga     ko‘ra     ijtimoiy   guruhlar va   ularning   psixofiziologik   xususiyatlari   jihatidan   farqlanish.   BIX EV IORIZM     (ingl.     behavior     –     fe’l-atvor)     nazariyasi     XX     asrning   boshlarida     AQShda     vujudga     keldi.     Mazkur     nazariyaga     ko‘ra,     ps ixologiyaning   predmeti   tafakkur   emas,   balki   insonning   fe’l-atvoridir.   Chunki,   bix evioristlarning   nazdida     tafakkurni     bevosita     kuzatib     yoki     o‘lchab     bo‘lmaydi.     Bix eviorizm   psixikaga     kishining     hayoti     va     faoliyati     kontekstini     kiritadi     va     u ni     tashqi     ta’sirlar   hamda   organizmning   fiziologik   xususiyatlari   bilan   bog‘laydi.   Bixevi orizm   nuqtayi   nazaricha,     mahluqqa     (bu     odam     yoki     jonivor     bo‘lishi     mumkin     v a     h.k.)     ta’sir   qiladigan   qandaydir   stimul   (S)   va   ushbu   stimulga   qandaydir   reaksi ya   (R)   bor   (S   ->   R).     DISKURS   –   (fransuz   tilidan   “discours”)   matnning   og‘zaki   so‘zlashuv   shakli,   dialog,   bir-biriga   ma’no   jihatidan   bog‘langan   mulohazalar   yig‘indis i,     nutqiy   asar.     Diskurs     shaxsning     ruhiy     holati,   ichki     kechinmalari,   tafakkur     mal 38 akasi     kabi     ruhiy- idrokiy     xususiyatlar     bilan     uzviy     aloqador     bo‘ladi.     Shu     bilan     bir ga,     shaxsning   muayyan     ijtimoiy     guruhga     mansubligi,     ijtimoiy     mavqeyi,     savod xonlik,     tafakkur,   madaniyat   darajasi   va   h.k.   diskursning   tuzilishiga   katta   ta’sir   ko‘rsa tadi.   ETN IK     GURUHLA RA RO     KOMMUN IKA TSIY A     –     turli     xalq     (etnik   guruhlar)     vakillari     o‘rtasidagi     muloqot.     Ko‘pincha     jamiyat     o‘zini ng     farqli   submadaniyatini     yaratadigan     son     jihatidan     turlicha     bo‘lgan     etn ik     guruhlardan   tarkib     topadi.     Etnik     guruhlar     o‘z     submadaniyatl arini     avloddan-avlodga     meros   qilib     qoldiradi.     Bu     esa     mazkur     s ubmadaniyatning     hukmron     madaniyat     ichida   o‘zligini   saqlab   qolishini   ta’minlaydi.     EV FEMIZM       (yun.     “euphemism”   <     “eu”     –     “yaxshi”     va   “phemism”   “nutq”,     “so‘zlashuv”dan     kelib     chiqqan     bo‘lib,   so‘zma-so‘z     tarjima     qilganda   “yaxshi   alomatli   so‘z”   ma’nosini   ifodalaydi.   Evfemizm –   narsa-hodisaning   ancha   yumshoq     shakldagi     ifodasi;     qo‘pol     be adab     so‘z,     ibora     va     tabu     o‘rnida     qo‘pol   bo‘tmaydigan     so‘z     (ibor a)ni     qo‘llash.     Masalan,     ikkiqat ,     bo‘g‘oz     so‘zlari     o‘rnida   homilador ,     og‘ir     oyoqli     so‘zlarini     qo‘llash.     Yoki     chayon     so‘zi     tabuga     uchrag an,   qo‘llanishi   man   qilingan   bo‘lib,     uning   ma’nosi   eshak   so‘zida ifoda topgan.   FUN KSION A L     Y O‘N DASHUV     –     shaxs     va     kommunikatsiyani   o‘rganishdagi     nazariyalardan     biri.     Bu     yo‘ndashuvga     ko‘ra,     shax sni     bir     tomondan   o‘zlik,   ikkinchi   tomondan   jamoa   a’zoligi   yaratadi .     O‘zlik   bir   qancha   shaxslardan   tarkib   topadi   va   bu   shaxslar   tushu nchasi   madaniyat   bilan   bog‘liq   bo‘ladi.   Xalqning   madaniyatini     turli     metodlar     yordamida     tasvirlash     mumkin.     Shuningdek,   madaniya 39 tdagi     har     qanday     o‘zgarishni     ham     tasvirlash     va     o‘lchash     mum kin.   Madaniyat   insonning   fe’l-atvori   va   muomalasini   belgilaydi.   Shunin g   uchun   ularni   ham   tasvirlash   va   oldindan   aytish   mumkin   bo‘ladi.           GEN DER     –     sotsio-madaniy     kategoriya     bo‘lib,     jinslar     rolini     an’an aviy   o‘rganishni   nazarda   tutmaydi.   Gender   –   ijtimoiy   va   psixologik   jaray onlarning   yirik   majmuyi,     shuningdek,     jamiyatda     vujudga     keladig an     va     milliy     lisoniy     shaxsning   axloqiga   ta’sir   ko‘rsatadigan   madaniy   ko‘rsatmalar,   qoidalardir.   GEN DER   X USUSIY A T   –     maskulinizm     va     feminizm     madaniy   tushunchalari   hamda ayollik   yoki   erkaklikning   o‘ziga xos   xususiyatlari.       GURUHLA RA RO     KOMMUN IKA TSIY A     –     muayyan     guruh     ichidagi   yoki     guruhlararo     muloqot.     Shuningdek,     “muloqotchi     va     guruh”     ko‘rinishida,   masalan,   siyosat   arbobi   bilan   suhbat   bo‘lishi   mumkin.     HOKIMIY A T   MASOFA SI   –   madaniyat   o‘lchovlaridan   biri.   Bu   o‘lcho vga   ko‘ra,     jamiyatlar     hokimiyat     masofa     darajasi     yuqori   va     hoki miyat     masofa     darajasi   past     turlarga     ajratiladi.     Hokimiyat     masofa     darajasi     yuqori     bo‘lg an     jamiyatlarda   ierarxiya     (pog‘ona)     me’yoriy     hodisa     hisoblanadi.     Jamiyatning     har     bir     a’zosi   jamiyatda,     oilada     va     kasbiy     faoliyatd a     ma’lum     mavqega     ega     bo‘ladi.     Hokimiyat   masofa   darajasi   past   bo‘lgan   mamlakatlar   sifatida   Angliya,   AQSh   va   Skandinaviya   davlat larini     ko‘rsatish     mumkin.     Yaponiya,     Koreya,     jumladan,     O‘zbekist on     ham   xizmat   ierarxiyasi   va   katta   yoshlilarning   obro‘si   yuqori   ko‘ rsatkich   hisoblanadigan   davlatlar qatoriga   kiradi.       HUDUDIY     X A RAKTER     –     shaxsning     muayyan     geografik     hududg a     xos   bo‘lgan     xususiyatlari.         Dunyoning     turli     hududlarida     alohi da,     o‘ziga     xos     muhim   madaniy     xususiyatlar     mavjud.     Shimoliy     Shotlandiyadagi     tog‘lik     40 hududi   Shotlandiyaning     pasttekisliklaridan     mutlaqo     farq     qiladi     va     tog‘liklar     juda     kuchli   hududiy     harakteri     bilan     ajralib     turadi.     Hududiy         xarakter         kundalik-madaniy   turmushdagi   bir-biridan   fa rq   qiladigan   milliy   taomlar,   kiyim-kechaklar,   xulq-atvor   va tilning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   namoyon   etadi.     HUDUDLA RA RO   KOMMUN IKA TSIY A   –   turli   viloyatlarda   yashovchi lar   orasida     yuzaga     keladi.     Binobarin,     muayyan     vaziyatda     turli     v iloyat     vakillarining   fe’l-atvoridagi     farqlar     ko‘zga     tashlanadi.     Mas alan,     toshkentliklar     va     vodiyliklar   muloqot     chog‘ida     o‘ziga     xos     qiyinchiliklarga     duch     kelishi     mumkin.     Jumladan,   Toshkentda     o‘zi dan     kichiklarni     sensirab     gapirish     (bu     toshkentliklar     uchun   sami miylik     belgisi,     vodiyliklar     uchun     qo‘pollik     belgisini     ifodalaydi),     v odiyning   aksariyat   hududlarida   o‘zidan   kichiklarni   sizlab   gapirish   o datiy   hol   sanaladi.   IJ TIMOIY -KOMMUN IKA TIV   TIZIM   –   muayyan   lisoniy   hamjamiyat da   qo‘llaniladigan,   funksional   jihatdan   bir-birini   to‘ldiradigan,   o‘zar o   aloqada   bo‘lgan   kodlar yoki   subkodlar   majmuyi.     IN TEGRA TSIY A     –     ham     eski,     ham     yangi     madaniyatlarning     o‘zig a     xos   xususiyatlarini   namoyon   etadi.     IN TERFEREN SIY A     –     keng     ma’noda     ikki     tillilik     sharoitida     til   sistemalarining   o‘zaro   ta’sirini;   ikki   tilli   shaxslar   nutqida   u   yoki   bu   t il   me’yorining   buzilishini   ifodalaydi.   Tor   ma’noda   ikki   tilli   shaxsning   og‘zaki   va   yozma   nutqida   ona     tili     ta’sirida     ikkinchi     til     me’yorlarin ing     buzilishini     anglatadi.     Umuman,     ikki   tilni   biladigan   shaxsning   bir   tilining   ikkinchi   tilga   ko‘rsatgan   har   qanday   ta’siri   va   bu   ta’sirni ng   natijasi   interferensiya   deyiladi.       IN TRA PERSON A L     KOMMUN IKA TSIY A     –     ichki     dialog.     L.     S.     Vigotskiyning   ichki   nutq   nazariyasiga kiradi.     IZOHLOVCHI   Y ON DA SHUV   –   shaxsning   dinamik   tabiati,   uning   bo shqa   kishilar     bilan     xabar     almashishi,     muhokama     qilishi,     muloq ot     qilishi     orqali   shakllanishiga   asoslanadi       Bu   kishining   o‘z   shaxsi   haqidagi   tasavvurlarining   oddiy   emasligini     bildiradi.     Izohlovchi     y ondashuvning     maqsadi     inson     fe’l-atvorini   oldindan   aytib   berish   emas,   balki   uni   tushunish   va   tasvirlashdan   ib orat.     Tushunish   41 –     individlarning     o‘zlarini     tavsiflash     jarayoni     bo‘lsa,         tasvirlash     –     boshqalar   tomonidan   shaxsga   beriladigan   tavsif jarayonidir.         J A MOA V IY     KOMMUN IKA TSIY A     –     shaxslararo     muloqot     turi,     un da       ma’ruzachi,   jamoat   arbobi   bilan   auditoriya ishtirok   etadi.     J ESTLA R     –     kommunikatsiya     jarayonida     inson     nutqining     tana,     q o‘l     yoki   barmoqlarning     harakatlari     bilan     birga     kechadigan     va     kishining     bevosita   suhbatdoshiga     qaratilgan,     qandaydir     hodisaga,     qanda ydir     shaxsga,     qandaydir   narsaga   bo‘lgan   munosabatini   ifodalaydi gan   turli   harakatlaridir.   Kishilarning   biron   hodisa     yoki     holatni     tus huntirish     maqsadida     ishlatadigan     qo‘l     harakatlari     turli   madaniy atlarda   turlicha   ma’no   kasb   etadi.   Buning   sababi   madaniyatlararo   ramzlar   va tushunchalarning   farqlanishidadir.   KOD     –     muloqot     vositasi     bo‘lib,     u     tabiiy     tillar     (o‘zbek,     rus,     ingli z     va     h.k.)   hamda   sun’iy   tillar:   esperanto   yoki   zamonaviy   mashina   tillari,   mor ze   alifbosi,   turli   signallar     va     boshqalarni     o‘z     ichiga     oladi.     Tilshu noslikda     kod     deganda     lisoniy   shakllar:   til,   hududiy   yoki   ijtimoiy   dialekt,   shahar   koynesi   tushunila di.     KODLA R     ARA LA SHUV I     (yoki     bir     kod     tasarrufidan     ikkinchi     kod   tasarrufiga     o‘tish )     –     nutqiy     muloqot     chog‘ida     so‘zlovchining     ko mmunikatsiya   sharoitidan     kelib     chiqqan     holda,     bir     tildan     (yoki     til     variantlarid an,     dialektdan,   uslubdan) boshqa   bir   til   ko‘rinishiga o‘tishi.   KOMMUN IKA TIV     VA ZIY A T     –     ikki     yoki     undan     ortiq     kishilar     nut qiy   muloqotining   vaziyati.       KOMMUN IKA TSIY A     –         (lot.     communication,     communis     “umumi y”)     –   xabarni     uzatish,     fikr     va     ma’lumotlar     almashinuvi,     ya’ni     muloqo t     qilishdir.     Kommunikatsiya     –     muloqot     akti,     ikki     yoki     undan     or tiq     kishi     o‘rtasidagi     o‘zaro   hamfikrlikka   asoslangan   aloqa.   Kommunikatsiya   –   kishilarning   bir- 42 biri   bilan   aloqa   o‘rnatish     va         hissiyotlarini     tushunish     vositasi.     Ko mmunikatsiya     –     tafakkurdagi   ramzlar,   ularni   zamon   va   makonda   uzatilishini   o‘z ichiga olgan   mexanizm   bo‘lib,   u   inson   munosabatlarini   ta’minlanlashga   v a rivojlantirishga xizmat   qiladi.   KOMMUN IKA TSIY A     MA NBA SI     –     ijtimoiy     jihatdan     ahamiyatli   axborotni     keng     tarqatish     bilan     shug‘ullanadigan     tashkilotlar:     o mmaviy   kommunikatsiya     sohasini     qo‘llab-quvvatlashga     javobgar     institutlar;         bu     sohani   texnik     ta’minotiga     javobgar     institutlar     (d avlat     qo‘mitalari,     davlat     va     xususiy   teleradiokompaniyalar,   ommaviy   matbuot   agentligi,   nashriyotlar va h.k     KONSEPT   –   lotin   tilidagi   conceptus   «tushuncha»   so‘zining   kalkasid ir.   Rus   tilshunosligida     konsept     tushunchasi     XX     asrning     birinchi     chorag ida     faylasuf     S.   Askoldov     tomonidan     ilmiy     muomalaga     kiritiladi.     Ushbu     termin     tilshunoslikda   o‘tgan     asrning     80-yillariga     qadar     tushuncha     so‘zi ga     sinonim     sifatida     ishlatilgan   bo‘lsa,     bugungi     kunga     kelib     uning     izohi     tushuncha     terminiga     nisbatan   kengayganini     ko‘rish     mumkin.     Konsept     ikki     tomonli     x ususiyatga     egadir.     Bir   tomondan,     madaniyat     konsept     ko‘rinishi da     insonning     mental     dunyosiga     kirsa,   boshqa     tomondan,     inso n     konsept     yordamida     madaniyatga     kiradi     va     ba’zan     unga   ta’sir   ko‘rsatadi.       LINGV OKULTUROLOGIY A     (lot.     lingua     “til”;     cultus     “hurmat     qilis h,   ta’zim   qilish”;   yunon.   “ilm,   fan”)   –   madaniyatshunoslik   va   tilshunosl ik   kesishgan   nuqtada     shakllangan     til     tadqiqining     yangi     sohasi.     Lingvokulturologiya     madaniyat   va     tilning     o‘zaro     aloqasini,     o‘zar o     ta’sirini,     tilda     o‘z     aksini     topgan     xalq   madaniyatining   ko‘rinishlarini   tadqiq     etadi.       Lingvokulturologiya     tilshunoslikning   mustaqil     yo‘nalishi     sifatida     XX     asrning     90- yillarida     vujudga     kelgan.   Lingvokulturologiya   etnolingvistika,   sots iolingvistika   lingvomamlakatshunoslik   va   etnopsixolingvistika     bila 43 n     chambarchas     aloqadadir.         Lingvokulturologiyaning   obyekti   –   madaniyat     va   tilning   o‘zaro   aloqasi,   o‘zaro   ta’sirini   bir   but unlikda   tadqiq   qilishdir.         Lingvokulturologiyaning     predmeti     –   ma daniyatda     ramziy,     obrazli,   metaforik   ma’no   kasb   etgan   va   natijalari   inson   ongida   umumlashti rilib   mif,   afsona,   folklore va   diniy   diskurslarda,   poetik   va   prozaik   badiiy   matnlarda,   frazeologizmlarda,   metaforalarda va ramzlarda aks   etadigan   til   birliklari   sanaladi.   LISON IY     SHA X S     –     obyektiv     voqelikni     o‘z     ko‘rishiga     muvofiq     ta svirlash   va     ma’lum     maqsadga     erishish     uchun     muayyan     tilning     tizimli     v ositalaridan   foydalangan     holda     ularni     matnlarda     aks     ettirishi     n uqtayi     nazaridan     tavsiflangan     u   yoki   bu   til   sohibidir.   Lisoniy   shax s   –   muayyan   bilimlar   va   tasavvurlar   majmuyiga   ega   bo‘lgan   nutqiy   faoliyatni   namoyon   qiluvchi   shaxsdir.     LINGV ISTIK     SHOK     –     ona     tili     uchun     kulgili,     g‘alati     va     odobdan     tashqari   hisoblangan     lisoniy     birliklar     qo‘llanilgan     xorijiy     nutqni     eshitgan     insonning   hayratlanishi,   kulishi   yoki   xijolat   bo‘lishidir.     MA DA N IY AT     –     muayyan     xalqqa   xos   bo‘lgan   borliqdagi     hayot     va     faoliyat,   shuningdek,     insonlar     orasidagi     o‘zaro     munosabat     (urf-odatlar,     rasm-rusumlar,   muloqot     xususiyatlari)     va     dunyoni     ko‘rish,     tush unish     va     yaratish     usullari.   “Madaniyat”   tushunchasi   muayyan   tari xiy   davr   (antik   madaniyat),   konkret   jamiyat,   elat     va     millat     (o’zbek     madaniyati),   shuningdek,     inson     faoliyati     yoki     turmushining   o‘zig a     xos     sohalari     (masalan,     mehnat     madaniyati,     badiiy     madaniyat ,     turmush   madaniyati)ni     izohlash     uchun     qo‘llaniladi.     Tor     ma’noda     “madan iyat”     termini   kishilarning     faqat     ma’naviy     hayoti     sohasiga     nisbat an     ishlatiladi.     Madaniyat     –   me’yorlar,     qadriyatlar,     ideallar,     nam unalarning     yo‘l-yo‘riqlari     va     ko‘rsatmalari   tizimiga     asoslangan     s ubyektlar     faoliyatining     barcha     shakllari     majmuyi,     u     boshqa   ma daniyatlar     bilan     o‘zaro     aloqada     yashaydigan         jamoaning     mero 44 s     qilib     olgan   xotirasi.         MA DA N IY ATGA     MOSLASHISH     –     madaniyatlarning     o‘zaro     ta’sir   jarayoni   bo‘lib,   u   biron   bir   xalq   yoki   biron   bir   xalq   vakili   tomonidan   boshqa   xalq   madaniyatining     to‘liq     yoki     qisman     qabul     qilinishini     ifodalaydi.     Madaniy   moslashish     boshlang‘ich,     ko‘nikish,     moslash uv,     osoyishtalik,     uyga     ketish   arafasidagi   moslashuv   va   so‘nggi   bo sqichlarga ajraladi.         MA DA N IY ATLA RA RO   MULOQOT   –   turli   madaniyat   vakillari   orasid agi   o‘zaro   aloqa,   muloqot   bo‘lib,   unda   kishilar   o‘rtasidagi   bilvosita   aloqa,   shuningdek,   kommunikatsiyaning     bilvosita     shakli     (til,     nut q,     yozuv,     elektron     muoqot)     nazarda   tutiladi.     Ba’zan     madaniyatl araro     muloqot     “madaniyatlar     kesishuvi”     (“cross- cultural)ni   ham   ifodalaydi.   Madaniyatlararo   muloqot   –   muayyan   m adaniyat   va   til   sohiblarining     o‘zga     madaniyat     va     til     vakillari     bila n     verbal     (nutqli)     va     noverbal   (nutqsiz)   muloqot   vositasidagi   o‘zar o   aloqa   jarayonidir.   Bunday   muloqotning   har   bir   ishtirokchisi   o‘zini ng   shaxsiy   qoidalari   tizimiga ega bo‘ladi.     MA DA N IY AT     TILI     –     mavjud     bo‘lgan     yoki     qaytadan     hosil     bo‘lga n   tasavvurlar,     tushunchalar,     obrazlar     va     boshqa     ma’noviy     kons truksiyalar   tuzilishining   belgilar   va ularning   munosabatlari   tizimi   vositasida shakllanishi.     MA DA N IY     SA V ODX ON LIK     –     “jamoaviy     hamkorlik     ruhi”ni     yarati sh   bo‘lib,     u     bizni     dunyoni     bilish     hamda     muluqotning     standart     vositasiga     egalik   qilishimizga   va   shu   tariqa   zamon   va   makonga   ko ‘ra   yozma   va   og‘zaki   murakkab   axborotlarni     qabul     qilish     va     uzatishimizga     imkon     beradi.     Biroq     madaniy   savodxonlik     faqat     madaniy     o‘ziga     xos     axborotgina     bo‘ lib     qolmay,     balki     borliq   haqidagi     yaxlit     axborot     hamdir.     Madan iy     savodxonlik     –     joriy     madaniy     axborotni   doimiy     to‘ldirib     borish ni     talab     qiladigan     madaniyatlararo     qobiliyatning     dinamik   komp onentidir.   MA DA N IY     SHOK     –     madaniyatlararo     to‘qnashuvlarning     ko‘rinish laridan   45 biri     bo‘lib,     u     xorijiy     tilni     o‘rganuvchining     ajablanish,     hayron     bo‘ lish     yoki     tili   o‘rganilayotgan     madaniyat     omillarining     qabul     qilm aslik     holatini     ifodalaydi.   Madaniy   shok   til   o‘rganuvchining   madani yatga   noto‘liq   moslashuvi   yoki   u   uchun   yangi   bo‘lgan   madaniyat   m e’yorlarini   bilmasligi,   tushunmasligidir.     MA RGIN A LIZA TSIY A     –     bir     tarafdan     o‘z     madaniyati     xususiyatlar ini   yo‘qotish   va   boshqa   tarafdan   ko‘pchilik,   ya’ni   o‘zga   madanayat   xususiyatlarining   mavjud     emasligini     anglaatadi.     Bunday     vaziyat     o‘ziga     xos     xususiyatlarni     saqlab   qolish     imkoniyati     bo‘lmagan     (odatda     qandaydir     tashqi     ta’sirlar     sababli)     va     yangi   xususiyatlarni   o‘zlashtirshga   qiziqishning   yo‘qlig i   tufayli   yuzaga   chiqadi.             MEN TA LITET         (nem.     mentalität     <     lot.     mens,     mentis     –     aql,     idr ok)     –     jamiyat,     millat,     jamoa     yoki     alohida     shaxsning     tarixiy     tarkib     top gan     tafakkur   darajasi,     madaniy     salohiyati,     ularning     hayot     qonu nlarini     tahlil     etish     kuchi,   muayyan     ijtimoiy     sharoitlardagi     aqliy     qobiliyati,     ruhiy     quvvati.     Mentalitet     –     xalq   mentalligini,   uning   aq liy   va   ruhiy   quvvatining     ichki     tuzilishini     va   differensiatsiyasini     aks     ettiradiga n     kategoriya.     Mentalitetlar     turli     masshtablardagi   lingvomadaniy     jamoalarning     psixolingvo-intellektlarini   namoyon   qiladi.       Jamiyat,   millat     yoki     shaxsning     mentaliteti     ularning     o‘ziga     xos     an’analari,     rasm-rusmlari,   urf-odatlari, diniy   e’tiqod   va   irimlarini   ham   qamrab   oladi.       META FORA   (yun.   metaphora   -   ko‘chirish)   –   hosila   ma’no   yuzaga   ke lishi,   u     biron     predmet     nomini     boshqa     predmetga     o‘xshashligini     e’tiborga     olib   ko‘chirishdir.     Metafora     –     o‘xshatishning     qisqarga n     shakli.     Metafora     nafaqat   qisqargan   o‘xshatish,   shu   bilan   birga,   qisqargan   qarama-qarshilik   hamdir.   Metafora   tildagi     universal     hodisa     bo‘lib,     uning     universa lligi     makonda     va     zamonda,     til   strukturasida     hamda     uning     vazif alarida     namoyon     bo‘ladi.     Metafora     o‘zida   fundamental   madaniy   qadriyatlarni   aks   ettiradi.       MILLIY     X A RAKTER     –     u     yoki   bu     millat     vakiliga     oid     bo‘lgan     o‘zig 46 a   xos   jismoniy     va     ma’naviy     xususiyatlar     majmuyi,     xulq-atvor     va     faoliyat     me’yoridir.   Milliy   xarakter   xalqning   dini,   siyosati,   urf- odatlari,   ijtimoiy   qatlami,   turmush   tarzi,   tarixi   va   hatto   geografik   o‘ rni   bilan   ham   chambarchas   bog‘liq.     MON OX RON     MODEL     –     madaniyatlar     tipologiyasining     vaqtga     b o‘lgan   o‘lchovlaridan   biri.   Unda vaqt   inson   uchun   kesimlarga ajralgan   yo‘l   sifatida   obrazli   gavdalanadi.   Vaqtning   bunday   qismlarga   bo‘lininshi   tufayli   ushbu   madaniyatdagi   inson     vaqtni     muayyan     darjada     boshqarish     mum kin     deb     o‘ylaydi:     u     faqat     bir     ish   bilan     shug‘ullanadi,     shuningde k,     vaqtni     ish     uchun     va     hissiy     aloqalar     uchun   taqsimlaydi.   Mono xron   madaniyatlarda   10-15   daqiqaga   kech   qolish   mumkin,   biroq   b unday   holatlarda kechirim   so‘rash   kerak   bo‘ladi.     N OV ERBA L     KOMMUN IKA TSIY A     –     noverbal     vositalar     yordamid a   amalga     oshiriladigan     muloqot.     Noverbal     vositalar     deganda     je stlar     (tana,     qo‘l   harakatlari),     imo-ishoralar     (mimika),         tegish     (qo ‘l     tegizish,     quchoqlash,     silash,   o‘pish     va     h.k.),     tana     holati,     kishilar     orasidagi     masofa     kabilar     t ushuniladi.       Noverbal   (so‘zsiz,   nutqsiz)   kommunikatsiya   muloqot   q ilayotgan   individlarning   bir-biriga   o‘zaro   ta’siri   va   emotsional   holat i   haqida   signal   beruvchi   muloqot   shaklidir.     Noverbal     kommunika tsiya     kishilar     o‘rtasidagi     noverbal     xabarlar     almashinuvi     va   ularn ing     talqinini     bildiradi.     Har     bir     madaniyat     borliqni     o‘ziga     xos     b elgilar     va   ramzlar   yordamida aks   ettirgani   uchun   ham   noverbal   muloqot   yuzaga chiqadi.       N UTQ     ETIKETI     –   insonlarning   rasmiy   va   norasmiy   vaziyatlardagi   o‘zaro   muloqotida     ularning     ijtimoiy     va     psixologik     roliga     mos     ravishda     amal     qilinadigan   ijtimoiy     va     madaniy     o‘ziga     xos     nutqiy     muom ala     qoidalari.     Nutq     etiketi     –     bu   “ijtimoiy   silliqlangan” hudud,   muloqotning   milliy-madaniy   komponenti.     N UTQIY     X ULQ-ATV OR     –     kommunikativ     vaziyat     ishtirokchilari,     y a’ni   so‘zlovchi     yoki     tinglovchining     nutqi     yoki     nutqiy     reaksiyasini   ko‘rsatuvchi   o‘ziga   xos   xususiyatlar.     OMMA V IY     KOMMUN IKA TSIY A     –     matbuot,     radio,     televideniye   47 kanallari     vositasida     amalga     oshiriladi.     Unda     yuboruvchi     bir     ko mmunikant     hamda   oluvchi   omma bo‘ladi.         OMMA V IY     AX BOROT     KA NA LLA RI     –     ma’lumotlarning     sifat     va   miqdoriy     xususiyatlari     xarakteristikasi,     ularni     adekvat     uzatishni ng     texnik   imkoniyatlari     va     auditoriya     mosligini     ta’minlaydigan     k itob,     gazeta,     jurnallar   nashriyoti,   teleradio   tarmoqlari.     POLIX RON     MODEL     –     madaniyatlar     tipologiyasining     vaqtga     bo‘l gan   o‘lchovlaridan     biri     bo‘lib,     unda     qat’iy     jadval     bo‘lmaydi,     bir     vaqt ning     o‘zida     bir   qancha   hodisalar   yuz berishi   va inson   bir paytda   bir   qancha ish   bilan   shug‘ullanishi   mumkin.     Bu     yerda     vaqt     chatishgan     chizi q     ko‘rinishida     tushuniladi.     Mazkur   madaniyat     vakillari     uchun     va qt     “moddiylik”dan     kamroq     hisoblanadi,     shuning   uchun     vaqtni     b ehudaga     sarflash     tushunchasi     ular     uchun     begonadir.     Tilda     vaq t   tushunchasini   ifodalaydigan   bironta   ham   so‘z   bo‘lmagan   madani yatlarda   (masalan,   Shimoliy     Amerikaning     ayrim     hindu     qabilalarida)     40-60     daqiqag a     kechikish     va   buning   uchun   kechirim   so‘ramaslik   me’yoriy   hol   hi soblanadi.   RA MZ     –     tashqi     dunyoning     turli     madaniyat     vakillari     ichki     dunyo si,     ongi,   tafakkuri   va   ruhidagi   aksi.   Ramz   belgi   bo‘lib,   uning   dastlabki   ma’n osidan   boshqa   ma’no     uchun     shakl     sifatida     foydalaniladi.     Agarda     oddiy     belgi     insonga   ma’nolarning     predmetlar     olamiga     kirish     i mkoniyatini     bersa,     ramz     ma’noviy   munosabatlarning     predmetla r     mavjud     bo‘lmagan     olamiga     kirish     imkoniyatini   beradi.     Ramz     i nsonning     anglab     bo‘lmaydigan     botiniy     tomoniga     murojaat     qila di.   Ramzni     o‘z     predmeti     bilan     aloqasini     yo‘qotgan     ma’no     sifatid a     tasavvur     qilish   mumkin.   Ijtimoiy   muloqot   tizimida   muayyan   oby ektlar,   masalan,   predmet,   harakat,   hodisa,     matn,     tasvir,     hayvon,     o‘simlik,     rang,     raqam     va     h.k.     ramz     bo‘lib         xizmat   qiladi.   Ramzla r   moddiy   (buyum,   predmet),   tushunchaviy,   so‘zli,   tasviriy   va   ovozli   bo‘lishi   mumkin.     SEPA RATSIY A     –     o‘z     madaniyatining     xususiyatlarini     saqlagani     h 48 olda,   o‘zga   madaniyatni   rad   etishi.   Bunday   holatlarda   hukmron   bo‘lmag an   guruhlarning   vakillari     hukmron     madaniyatdan     u     yoki     bu     dar jada     uzoqroq     turishni     ma’qul   ko‘rishadi.   SOTSIOLIN GV ISTIKA     –     tilshunoslikning     tilni     va     uning     mavjud     bo‘lgan   ijtimoiy     sharoitlar     bilan     bog‘liqligini     o‘rganadigan     sohas i.     Ijtimoiy     sharoitlar   deganda,     amaldagi     til     rivojlanayotgan     tashqi     shart-sharoitlar     majmuyi:     mazkur   tildan     foydalanayotgan     kishilar     jamiyati,     bu     j amiyatning     ijtimoiy     strukturasi,     til   egalarining     yoshi,     ijtimoiy     m avqeyi,     madaniyat     va     bilim     darajasi,     yashash     joyi     orasidagi     farqlari,     shuningdek,     ularning     muloqot     vaziyatiga     bo g‘liq     nutqiy   muomalasidagi     farqlar     tushuniladi.     Demak,     sotsioli ngvistika     tilning     jamiyat   hayotidagi     roli,     uning     ijtimoiy     tabiati,     i jtimoiy     funksiyalari,     ijtimoiy     omillarning   tilga   bo‘lgan   ta’sir   mexa nizmi   bilan   bog‘liq   masalalarni   o‘rganadigan   tilshunoslik   sohasidir.   STEREOTIP   –     muayyan     guruh     yoki     jamoaning     soddalashgan,   sxemalashgan ,   emotsional   bo‘yoqdor   va   favqulodda   barqaror   bo‘lgan   obrazi,   tur li   madaniyat     vakillarining     tili     va     tafakkurining     o‘ziga     xosligi.     Har     qanday     shaxs   muayyan   madaniyatlar   bilan   bog‘langan   stereotipla r   olamida   yashaydi.   Stereotiplar   ijtimoiy     stereotiplar,     muloqot     st ereotiplari,     mental     stereotiplar,     madaniy   stereotiplar,     etnomada niy     stereotiplar     va     h.k.     ga     ajratiladi.         Masalan,     ijtimoiy   stereoti plar     shaxsning     tafakkuri     va     muomalasini     ko‘rsatadi.     Etnomada niy   stereotiplar     biron     bir     xalqqa     xos     bo‘lgan     umumiy     xususiyat larni     ifodalaydi.   Masalan,     o‘zbeklar     mehmondo‘stligi,     ruslar     tava kkalchiligi,     qozoqlar     qaysarligi,   turklar     hissiyotliligi,     xitoyliklar     se rtakallufligi,     yaponlar     xushmuomalaligi,   italyanlar     qiziqqonligi,     e stonlar     sustkashligi,     nemislar     tartibga     aniq     rioya     qilishi   bilan   b utun   xalq   haqidagi   stereotip   tasavvurlarni   yuzaga chiqargan.   SUBKOD     –     funksional     darajasi     va     hajmi     “kod”dan     kichik     bo‘lga n   49 kommunikativ     osttizim,     tilning     turi.     Masalan,     hozirgi     o‘zbek     mil liy     tilining   subkodlari   bu   –   adabiy   til,   hududiy   dialektlar,   ijtimoiy   ja rgonlar,   shahar (Toshkent)   koynesi   hisoblanadi.       SUBMA DA N IY A T     –     ikkinchi     darajali,     tobe     madaniyat     tizimi     (ma salan,   yoshlar submadaniyati   va   h.k.).   TA BU     –     madaniy,   diniy,   irim   yoki   noxushlik   uyg‘otishi   nuqtayi   naz aridan   muayyan     xatti-harakatlar     yoki     ayrim     so‘zlar     qo‘llanishini     taqiqla sh.     Tabu     so‘zi   tonga     tilidagi     <     tapu     <     ta     –     “belgilamoq”,         “ajratmoq”     va         pu     –     “butunlay”   so‘zlaridan     kelib     chiqqan     bo‘lib,     “butunlay     ajratilga n”,     “alohida     belgilangan”,   ya’ni   “man   etmoq,   taqiqlamoq” ma’nosini   anglatadi.     TA MA DDUN     (“sivilizatsiya”     <     lot.     civilis     –     fuqaro)     termini     XVII     asrda   vujudga     kelgan.         Har     bir     madaniyatning     o‘limi     bo‘lgan     o‘ z     tamadduni     mavjud.   Tamaddun   har   qanday   ijtimoiy-madaniy   du nyo   rivojlanishining   oxirgi   bosqichidir.   Madaniyat     milliy,     tamaddun     xalqarodir.     Ingliz-amerika     an’anala rida     har     qanday   alohida     ijtimoiy-madaniy     dunyo     sivilizatsiyadir.     Madaniyat     yangi ni     yaratadi,     tamaddun   faqat   ma’lum   narsani   tarqatadi.     TA N QIDIY     Y ON DA SHUV     –     shaxs     va     kommunikatsiyani     o‘rganis hdagi   nazariyalardan     biri.     Bu     yondashuv     tarafdorlari,     avvalo,     k ommunikatsiyaning   tarixiy   vaziyati   bilan   qiziqishadi.     Mazkur   nuqt ayi   nazarga   ko‘ra,   madaniyat   jang   maydoni     sifatida     talqin     etildi.     Ya’ni,     madaniy     hodisalarning     ko‘ plab     izoh     va   talqinlari     bir     joyga     yig‘iladi,     har     doim     madaniy     far qlarni     belgilovchi     va     uning   xarakterini     tushuntiruvchi     hukmron     kuch     mavjud     bo‘ladi.         Tanqidiy     yondashuv   tarafdorlarining     fikri cha,     madaniy     vaziyatlardagi     hukmron     kuchlarni     tadqiq     etish   va     tasvirlash     kishilarni     qarshi     tura     olishga     va     boshqa     madaniyat     vakillari     bilan   yanada samaraliroq   muloqotni   yo‘lga   qo‘yishga   o‘rgatadi.         50 TA SV IRIY     RA MZLA R     biron     bir     belgi,     alomat,     ko‘rinish     yoki     tasv irni   ifodalovchi     timsollardir.     Turli     tasvirlar,     oddiy     va     murakkab     geometrik     figuralar,   osmon     jismlari,     ierogliflar,     harflar,     hatto     ti nish     belgilari     tasviriy     ramzlarni   ifodalashga   xizmat   qiladi.           TIL     –     kishilar     oqimini     xalqqa     aylantiradigan,     mazkur     nutq     jam oasining   o‘zini   o‘zi   anglashi,   madaniyati,   an’analarini   saqlashi   va   ularni   mer os   qilishi   orqali   millatni   shakllantiradigan   kuchli   ijtimoiy   vositadir.     Til   –     madaniyatning   ko‘zgusi   bo‘lib,   unda   nafaqat   insonni   o‘rab   olg an   real   borliq,   uning   real   yashash   sharoitlari,   balki         xalqning     ijtim oiy     o‘zini     o‘zi     anglashi,     uning     mentaliteti,     milliy     xarakteri,   hayot   tarzi,   an’analari,   urf-odatlari,   axloqi,   qadriyatlar   yig‘indisi   va   dunyo qarashi   ham   aks   etadi.       VERBAL     KOMMUN IKA TSIY A     –     (lot.     verbalis     –     og‘zaki     va     lot.   communicatio   –   muloqot)   verbal   vositalar   yordamida   amalga   oshi riladigan,     so‘zli,     nutq     ishtirokidagi     muloqotdir.         Verbal     vositalarga     insoniyat     ta biiy     tillarining     turli   belgilari   (ularning   og‘zaki   va yozma shakllari)   kiradi.           V IRTUA L     KOMMUN IKA TSIY A     –     kompyuter     va     kommunikatsiya   texnologiyalariga     asoslanadigan     muloqot     turi.     Shaxslararo,     gur uhlararo,     ommaviy   bo‘lishi   mumkin.     Y OSH     X USUSIY A TLA RI     –     kishining     yoshiga     muvofiq     qarashlari,     xatti- harakatlari     hamda     o‘zini     qanday     tutishini     madaniy-me’yoriy     qoi dalarga     ko‘ra   aniqlanishi.   SHA X SLA RA RO   KOMMUN IKA TSIY A   –   ikki   yoki   andan   ortiq   shaxsl ar   ishtirok   etadigan   muloqot.   Verbal   va   noverbal   shakllarga ega bo‘lishi   mumkin.       51

KURS ISHI Mavzu : TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA SAMARQAND- 2021 1

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………..…………….….3 I BOB. Tarjima, uning maqsadi va vazifalari 1.1 Tarjima tarixi va uning rivojlanishi, taraqqiyoti ………………………….…....8 1.2 Tarjima nazariyasining vazifasi , tarjima bosqichlari……………..………..….12 I bob uchun xulosa………………………………………………………………16 II Bob. Madaniyatlararo muloqotning asosiy tushunchalari 2.1“Til” tushunchasi …………….……………………………….……………...18 2.2 “Madaniyat” tushunchasi …………………………………………………….20 2.3. “Kommunikatsiya” tushunchasi……………………………………….….…23 IIbob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………….27 III Bob. Tillararo va madaniyatlararo kommunikatsiyada tarjimaning o‘rni 3.1 “Madaniyatlararo muloqot” tushunchasining mohiyati va o‘ziga xos Xususiyati………………………..………………………………………..………29 3.2 Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining darajalari …………………………..………..30 III bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………...31 Xulosa ……………………………………………………………………............33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ………………..…….….35 Ilova ……………………………………………………………………..…….....38 2

KIRISH «Biz raqobatdosh davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bundan buyon maktab, litsey, kollej va oliygoh bitiruvchilari kamida 2 ta chet tilini mukammal bilishlari shart. Bu qat’iy talab har bir ta’lim muassasasi rahbari faoliyatining asosiy mezoniga aylanishi lozim», Shavkat Mirziyoyev Turli xalqlar, tillar va madaniyatlar yaqinlashgan bugungi kunda, xorijiy tillarni o‘rganish bilan birga, boshqa madaniyatlarga ham qiziqish ortib bormoqda. Madaniyatlararo, xalqaro muloqot masalalari umume’tiborni tortmoqda. Madaniyatlararo muloqot muammolari bilan shug‘ullangan aksariyat xorijlik tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, chet elliklar bilan muomalada bo‘lganda grammatik, leksik va uslubiy xatolar kechiriladi, chunki bu ulardagi til bilimining yetarli emasligi bilan izohlanadi. Biroq muloqot jarayonida ijtimoiy-madaniy me’yorlarning, odob-axloq qoidalarining buzilishi salbiy qabul qilinadi. Chunki bunday me’yorlarning buzilishi muayyan madaniyat vakilining haqoratlanishi yoki kamsitilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Kurs ishining dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, bugungi kunda kommunikativ xatolar madaniy shok holatini yuzaga chiqarib, shaxslararo va millatlararo muloqotning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga, hatto jiddiy to‘qnashuv, geosiyosiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan xulosa qilib, globallashuv, standartlashuv, integratsiyalashuv va madaniyatlarning aralashuvi yuz berayotgan bugungi kunda madaniyatlararo muloqot muammolarini o‘rganish, ularni tadqiq etish dolzarb masalalardan biridir. Hozirgi kunda til bilishning o‘zi kommunikatsiya ishtirokchilari bir-birini tushunishlari uchun yetarli bo‘lmaydi. Kurs ishining ob’ekti. Tarjima tillararo madaniyatlarni barcha munosabatlarning muvaffaqiyatli va samarali bo‘lishi uchun asosiy o‘rinni 3

egallaydi, nutq ishtirok etgan va ishtirok etmagan muloqotning milliy-madaniy xususiyatlari, ijtimoiy-madaniy me’yorlar, odob-axloq qoidalari, kommunikatsiyadagi ustuvor xususiyatlar hamda xushmuomalalikning milliy tizimi haqida bilimga ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Zero, yoshlarimizning Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning ta’kidlaganidek: “mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib dunyo miqiyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi” o‘ta muhim vazifalardan birdir. Kurs ishining predmeti. Predmeti sifatida tarjimaning har bir so‘zdagi o‘rnini beqiyosligi, so‘zma - so‘z tarjima qilgan bilan uning mohiyati, mazmuni yoritilmasligi alohida o‘rin kasb etadi. Talabalarni barcha tarjima qilinayotgan tillar, madaniyatlararo muloqot masalalaridan xabardor etish, ularga kommunikatsiya turlari, verbal va noverbal muloqot vositalaridan foydalanish, kommunikatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, til va madaniyatning o‘zaro aloqasi, shaxs va uni shakllantiruvchi omillar, milliy xarakter, madaniyatlararo to‘siqlar va to‘qnashuvlarni bartaraf etish yo‘llarini o‘rgatish, diskursning milliy-madaniy xususiyatlarini tahlil etish asosiy vazifalarimizdan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi . Shuning bilan birga, tili o‘rganilayotgan xalqlarning milliy urf odatlari, dunyoqarashlari, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarini to’liq anglash, muloqot jarayonida ijtimoiy madaniy me’yorlarini o’rniga qo’yishdan iborat. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganishdan oldin, tarjima modelini shakllantirish lozim deb topdik. Inson faoliyatining asosiy shakli bu muloqotdir. Inson ongli mavjudot bo’libdiki, doimiy ravishda muloqotga kirishishiga xarakat qiladi. Ammo tarjimani muloqot modelini yaratishdan oldin umuman olganda nutq aktini ya’ni bir tilli muloqot modelini tuzish maqsadga muvofiqdir. Kurs ishining vazifasi. Insoniyat faoliyatining murakkab shakli bo‘lmish tarjima - bir tilda yaratilgan nutqiy ifodani, uning shakl va mazmun birligini saqlagan holda, o‘zga til vositalari asosida qayta yaratishdan iborat ijodiy 4

jarayondir. Demak, asliyatga mansub bo‘lgan til vositalari yordamida yaratilgan nutqiy ifoda (matn) tarjima tili qonuniyatlari asosida vujudga kelgan shunday ifoda bilan almashtiriladi. Shu yo‘l bilan asliyat va tarjima tillari matnlarining mazmuniy uslubiy adekvatligi yuzaga keltiriladi. Mazkur ta’rif tillararo amalga oshiriladigan jarayonga aloqador bo‘lib, insoniyat faoliyatining ko‘proq qi smi mazkur amaliyot bilan bog‘liqdir. Shu tufayli “tarjima” deganda aksariyat kishilar ko‘z oldiga, birinchi navbatda, bir tildagi matnni ikkinchi tilga o‘girish faoliyati namoyon bo‘ladi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Lingvistik tarjimashunoslik bo‘yicha yaratilayotgan ko‘pchilik tadqiqotlarda tarjima nazariyasi va amaliyotining juz’iy masalalari bilan bir qatorda mazkur soxaning mohiyatini aks ettiradigan umumnazariy muammolar ustida ham keng ko‘lamda bosh qotirilmoqda. Bu hol lingvistik tarjimashunoslikning tadqiqotchilar e’tiborini borgan sari ko‘proq o‘ziga tortayotganligidan dalolat beradi. Tarjimaga lingvistik tarjimashunoslik nuqtai nazaridan yondashib, quyidagicha ta’rif berish mumkin. Tarjima insoniyat faoliyatining eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, u tufayli biz insoniyat taraqqiyoti tarixini barcha tafsilotlari bilan ochiq - oydin tasavvur etamiz. Tarjima xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik, qardoshlik va hamkorlik manfaatlariga, ular o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy, ilmiy, madaniy va adabiy aloqalarning kengayishiga xizmat qiluvchi qudratli quroldir. Kurs ishining o‘ganilganlik darajasi . Lingvistik tarjima nazariyasi tarjimani tillararo va madaniyatlararo doirada qamrovli o’rganadi. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish bilan bir qatorda tarjimonning tarjima jarayonida bajarauvchi funksiyalarini aniqlashga xarakat qiladi. Xorijiy mutaxassislarning ilmiy izlanishlari shuni aniqladiki, komunikativ muloqotning xarakteri shakli va uslubi, muloqotning birinchi daqiqasi ba’zan esa soniyalaridanoq ma’lum bo’ladi. Binobarin, kommunikasiyada har qanday vaziyatni yumshatishga qodir bo’lgan murojaat turlari mavjud. Masalan, 5

O'xshashlar

Futbol sport turi sifatida
NUTQIY FAOLIYAT INSON FAOLIYATINING MAXSUS TURI SIFATIDA
ETNOPSIXOLINGVISTIKA
Samarqand gastronomik turizm turi va resurslari tahlili
Inson, uning hayoti va erkinligi qadriyat sifatida.