Tasavvuf tarixida irfon bosqichi (X-XIII asrlarda tasavvuf adabiyoti ) Reja: 1. Irfon bosqichining shakllanish manbalari. 2. Ibn Sino va irfoniy ishq falsafasi. 3. Imom G‘azzoliy ta'limoti, Allohni bilish ma'rifati. 4. Tasavvuf adabiyotining shakllanishi. 5. Farididdin Attor va tavhid sirlari.

Tasavvuf davomli suratda rivojlanib bordi va tasavvuf tarixida irfon bosqichi (X-XIII) mumtoz davr sifatida qabul qilindi. Ilmiy jihatdan asoslaganda tasavvufning bilim jihati, inson anglashi mumkin bo‘lgan zohiriy jihatlari mana shu davrda shakllandi. Irfon bilim dyemak bo‘lib, g‘arb istilohi bilan aytganda tasavvufning gnyesyeologik asoslari ishlab chiqildi. Jahon olimlari islom ryenyessansi dyeb tushuntirgan fikrlar ham ma'lum ma'noda irfon bosqichi natijasida kyelib chiqqan holati hisoblanadi. XI-XII asrlarda Sharqda aniq fanlar rivojlanadi. Bu esa o‘z navbatida tasavvufiy qarashlarga ta'sirini o‘tkazadi. Natijada tasavvuf ta'limotida ilm-fanga yaqinlashish yuz byerdi. Ko‘plab mutasavvuflar nafaqat so‘fiylar orasidan, balki ilm-fan arboblari orasidan yetishib chiqdi. Abu Ali Ibn Sino buyuk tabobat olimi, faylasuf, ijodkor bo‘lish bilan birga tasavvufiy yo‘nalishda bir qancha ilmiy va adabiy asarlar yaratdi. Olimning "Al-ishorat vat-tanbihot" ("Ko‘rsatma va tanbyehlar") asarida so‘fiylar amaliyotining ruhiy asoslari ishlab chiqildi. Bundan tashqari Ibn Sinoning "Tayr qissasi", "Solomon va Ibsol", "Yusuf" singari badiiy asarlari zamiriga ham tasavvufiy qarashlar singdirildi. Tasavvufning ta'lmiy asoslariga ko‘proq e'tibor byerildi. Ollohni bilish ma'rfatini Imom G‘azzoliy ta'limiy jihatdan 3 bosqichga ajratib tushuntiradi: 1. Ilmul yaqin. 2. Aynul yaqin. 3.Haqqul yaqin. ("Mukoshafatu-l-qulub" asosida) Dastlabki bosqich ilmul yaqinda ishonchli kishilar, pir-murshid vositasida biru borligi eshitib bilinadi. Soliy ilmul yaqinga shariat talablarini bajarish orqali erishadi. Ikkinchi bosqichda u tariqat yo‘liga kirib, mushohada orqali Haq mavjudligini anglab yetadi, ya'ni ma'rifatga erishadi. Uchinchi bosqichda esa eshitib bilish, mushohada orqali bilishdan ko‘rib bilish darajasiga yetadi. Insonning ilohiy ruhga yaqinlashuvi sodir bo‘ladi. Ayni uchinchi bosqich Mansur Halloj ta'limoti bo‘yicha analhaq dyeb aytilgan.

Imom G‘azzoliy ya'ni "Hujjatu-l-islom" asarida irfon bosqichining asosiy yo‘nalishlari aks etgan. "Ihya al-ulum ad-din" ("Diniy ilmlarning barhayotligi") asarida ilm va madaniyat tarixida ilk bor botiniy va zohiriy ilmlarning tasnifi byerilgan. "Kimiyoi saodat" (ayrim manbalarda "Chahor" kitobi) asarining zohiriy tarjimasi "Dil haqiqati". Chunki bu asarda inson mavjudligining bosh asosi sifatida dil byeriladi va uning asosidagina inson taraqqiy etishi mumkin bo‘ladi. Asarda jon, ruh, dil tushunchalari va ularning tasavvuf amaliyotidagi o‘rni ko‘rsatiladi. So‘fiylar ruhning poklanish jarayonida dil haqiqatiga alohida e'tibor byeradilar. Tasavvufning ham, adabiyotning ham "vatani" dil bo‘lgani uchun tasavvuf va badiiy adabiyot tushunchalariga zidlik byelgisini qo‘yib bo‘lmaydi. Aksincha, adabiyotning taraqqiyotida tasavvufning, tasavvuf rivojida badiiy adabiyotning o‘rnini yoki ishtirokini inkor qilib bo‘lmaydi. Tasavvuf adabiyotining shakllanishida Abu Said ibn Abulxayr va uning "Samoviy majlislar"i alohida o‘rin tutadi. Fors ruboiynavisligiga tasavvufiy talqin olib kirgan shoir Boboko‘hiy Shyeroziy, so‘fiy dostonchiligining shakllanishida esa Abdulloh Ansoriyning "Taboqatu-s-so‘fiya" ("So‘fiylikning maqomlari"), "Anisu-l-mo‘ridin" ("Muridlar do‘sti") kabi asarlari alohida ahamiyatga ega. So‘nggi asar Qur'oni karimda tilga olingan "Qissasi Yusuf" syujyeti asosida yaratilgan bo‘lib, Ansoriy unga tasavvufiy talqin byergan. Tasavvuf adabiyotining va ilmining rivojlanishida Farididdin Attorning alohida o‘rni bor. Silsila nuqtai nazaridan Najmiddin Kubroga bog‘lanadigan "Attor" ta'limoti yaratilishida Shayx Majididdin Bog‘dodiy, Shayx Ruhniddin kabi allomalarning alohida o‘rni bor. Attor asarlari asosan uch yo‘nalishda yaratilgan. Birinchi yo‘nalish - ilmiy-ma'rifiy risolalar shaklida bo‘lib, bunga Attorning "Ilohiynoma" va "Javharu-z-zot" asarlari kiradi. Ikkinchi yo‘nalish

- mashhur shayx va valiy tarixidan iborat bo‘lib, bu yo‘nalishda Attor "Tazkiratu-l-avliyo" asarini yaratgan. Uchinchi yo‘nalish - badiiy-ramziy dostonlar bo‘lib, ushbu yo‘nalishda Attorning o‘ndan ortiq dostonlari tilga olinadi: "Asrornoma", "Musibatnoma", "Haydarnoma", "Hayloj", "Muxtornoma", "Ushturnoma", "Mantiqu-t-tayr" va boshqalar. Farididdin Attor ta'limoti va dostonlari nafaqat tasavvuf tarixi, balki badiiy adabiyot taraqqiyotida ham muhim rol o‘ynaydi. Yassaviylik tariqati Xoja Ahmad Yassaviy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u jahriylik dyeb ham yuritiladi. Chunki tariqatning asosida oshkora tantanali ibodat va jahr majlislari asosida tariqat kyengaygan. Bu tariqatning nazariy manbalari sifatida muallifi ma'lum bo‘lmagan "Faqrnoma" va "Maslaku-l- orifin" kabi asarlar turadi yoki kyeltiriladi. Ularda yassaviylik yo‘li, tariqat odobi, shakllanish maqomlari, pir-murid munosabati tariqat maskanlari kabi masalalar aks etgan. Tariqat maskani sifatida xonaqoh va zoviya byelgilangan va ma'lum bo‘lishicha Sultoni Orifin tomonidan o‘z davrida xonaqoh qurdirgan. Kyeyinroq bu xonaqoh XIV asrda Amir Tyemurning yassiya ziyorati tufayli kyengaytirilib ta'minlangan. Xoja Ahmad Yassaviy tariqat sohibi sifatida xorijdayam mashhur bo‘lgan yassaviylik asosida, kyeyinroq byektoshiylik, abdorlik kabi silsila va tariqatlar vujudga kyelgan. Yassaviylik tariqati XX asr boshlariga qadar Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan, xorijda esa Sharqiy Trukiston (hozirgi Turkiya) hududlarida shu kunda ham amalda ekanini tasdiqlovchi manbalar bor. Yassaviylik nafaqat tariqat sifatida, balki adabiy maktab sifatida ham taraqqiy etgan. Bu yo‘nalishda o‘nlab ijodkorlarni, hikmat mualliflarini kyeltirish mumkin: Hakim Sulaymon ota, Qul Ubaydiy, Azim Xo‘ja Eshon dyevoni hikmat sohiblari sifatida adabiyotdan o‘rin olgan.

Xoja Ahmad Yassaviy ijodi dastlab uning shogirdlari tomonidan davom ettirilgan bo‘lsa, XVI asr boshlariga kyelib Yassaviy maktabi shoirlari saroyga qadar ko‘tariladi. XX asr boshlarida esa mustaqil adabiy maktab sohiblari sifatida o‘z faoliyatini davom ettirmoqda edilar. Bu haqda bizga yassaviylikdan tarixiy manbalar bo‘lgan. "Maslaku-l-orifin", "Javohiru-l-abror", "Samirotu-l- mashoiq" singari manbalarida xabar byerilgan. XX asr boshlarida Xoja Ahmad Yassaviy ijodi tariqat yo‘lini ilmiy jihatdan asoslanishga qaratilgan. Fuod Ko‘prulu, Abdurauf Fitrat, Abdurahmon Sa'diy singari olimlardan tadqiqot va maqolalari e'lon qilingan. Fitrat fikricha, 3 ta maktab yaratilgan: 1. Yassaviylik maktabi. 2. Navoiy maktabi. 3. Amir Umarxon maktabi. Adabiyotlarda hikmat janrning paydo bo‘lishini Yassaviy nomi bilan bog‘lash mumkin. Hikmatlar 4 baytli bo‘lgan. Ba'zilarda 1,2,3-misralari qofiyalangan, ba'zilarida 4 misra ham qofiyalangan bo‘ladi. Yassaviy 4 misrani tanlagan, chunki xalqqa yetishi oson bo‘lgan. Yassaviy ibodat adabiyoti yaratadi. "Maslaku-l-orifin" Yassaviy haqida ma'lumot byeruvchi yagona manba. "Dyevoni hikmat" muallifi Yassaviy ekanligi to‘liq ma'noda to‘g‘ri emas. Fitratning "Yassaviy maktabi shoirlari to‘g‘risida tyekshirishlar" nomli maqolasi bor. Yassaviylik to‘g‘risida so‘nggi manba hisoblanadi. Fuod Ko‘prulu 1918 yilda "Turk adabiyotida mutasavvif shoirlar" nomli asar yozadi. Bu asar: 1. Yassaviylikgacha bo‘lgan davrni o‘rganadi.