logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Temuriylar_davrida_Movarounnahr_va_Xurosonda_zarb_qilingan_tangalar

Temuriylar_davrida_Movarounnahr_va_Xurosonda_zarb_qilingan_tangalar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda zarb qilingan tangalar Reja: 1.Amir Temur zarb etgan tangalarning xususiyatlari. 2.. Ulug’bek Mirzo davrida zarb qilingan tanga 3.. Ulug’bek Mirzodan keyingi Temuriylarning tangalari 3.Temuriylar tangalaridagi ramziy belgilar. Xulosa XIV asrning 60-yillarida Movarounnaxrda siyosiy,iqtisodiy vaziyat keskinlashib ketdi. dexkonchilik. xunarmandchilik. savdo-sotik ishlari inkirozga yuz tutdi. Bundan savdogarlar, xunarmandlar va dexkondar norozi edilar. Axolining bunday tabaqalari O`rtasida mavjud axvoldan kutulish, mamlakatni birlashtirish va kuchli davlat tashkil etish xarakati kuchayadi. Ana shunday sharoitda Temur, barlos kabilasining amirlaridan biri, 1370 yili Movorounnaxr noibi qilib tayinlanadi. Temur o`z zamonining bunday talabini yaxshi tushundi. o`z maqsadini amalga oshirishga ruxoniylar, savdogarlar, xunarmandlarga suyandi. U Movarounnaxrning yagona xukmdori bo`lib olgach, uz davlatini siyosiy va iqtisodiy jixatdan mustaxkamdashga kirishadi. Feodal tarqoqlik tugatilib: markazlashgan davlat tuzilganligi ijobiy xollarga olib keldi. Ayni vaqtda xo`jalikning asosi bo`lgan dexkonchilikda xam muayyan siljishlar ro`y berdi. Xunarmandchilik va savdo rivojlanadi, fan va madaniyat ravnak topdi. Savdo munosabatlarining davlat va jamiyat xayotida tashki siyosatda tutgan muxim urnini yaxshi anglagan Amir Temur bu borada qator tadbirlarni amalga oshirgan. Bozorlar qurish. eskilarini kengaytirish. ta`mirlash ishlarini jadal amalga oshirgan. Buning isboti uchun Samarqand bozorining bino etilishi orqali ko`rish mumkin. Amir Te mur buyrug’i bilan shaxarniig temir darvozasi qismidan boshlanib. janubiy garbiy yo`nalishda katta ko`cha quriladi. Uning ikki tomonida esa ikki qavatli. chorsi tim shaklida qurilgan dexkonlar.rastalar kad kutaradi. Ko`cha usti boshdan oxir gumbaz shaklida ishlangan tok bilan yopiladi. YOrug’lik tushib turishi uchun xar er-dan darchalar qoldirilgan. Bundan tashqari ma`lum masofada favvoralar qurilib. Omborxonalar qad ko`targan. Bu davrdagi pul muomalasiga to`xtalsak, Amir Temur zamonida 6 gr.og’irlikdagi kumush tangalar va uning turtdan biriga teng 1,5 gr.lik kumush pullar zarb qilinganligi ma`lum. 1,5 grammlik kumush pullar "miri" deyilgan. Mazkur nom Soxibkironning Amir unvoni bilan bog’liq. SHuningdek muomalada mis pullar chaqalar xam bo`lgan. Tangalar Samarqand, Buxoro, Ardabil, Astrobod. Darband, Damg’on, Tabriz, Sabeavor, SHeroz va boshqa qator shaxardarda zarb qilingan. Bundan tashqari Amir Temur xarbiy o`rdasining maxsus zarbxonasida (dor alzarbi urduyi oliy) bo`lgan. Temuriylar davrida xam ikki xil qiymatda kumush tanga zarb qilish davom etdi. Yirik kumush tangalar "tanga", maydalari «miri» Temur unvoni "amir"ning qisqa shakli deyilgan. Ulug’bek davridan ko`p mis tangalar bizgacha etib kelgan. Uning ilk mis tangalaridan biri diqqatga sazovor. Axsi, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz va Termiz tangalarida sher. orqasidan esa kuyosh chiqib kelayotgani tasvirlangan. Xijriy 832 yil (milodiy 1428-1429)larda Ulugbek ikki bosqichda muxim pul isloxoti o`tkazdi. Birinchi bosqichda bir xil mis tangalar bir kancha zarbxonalarda Andijon, SHoxruxiya, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz, Qarshi. Termizda chiqarildi. Ikkinchi bosqichda islox qilingan tangalar ishlab chiqarish Buxoroda markazlashtirildi va nusxasi xamda sanasi o`zgartirilmagan xolda Ulug’bek o`limiga qadar, undan keyin xam zarb etildi. Ulug’bekning pul isloxoti xazina va axoli manfaatlarini ma` lum tarzda uyg’unlashtirdi. Temur va Temuriylar davrida zarb qilingan tangalar qator xususiyatlar bilan boshqa davr tangalaridan farq qilali. Zarb etilgan tangalarga maxsus tamg’a bosish ana shunday xususiyatdardan biri edi. Bunday naqshlar CHigatoy davri tangalarida XIII asrda solinib. XU asrga kelganda keng qo`llanila boshladi. Ular dumaloq, to`rtburchak, gulga o`xshash va xokazo shakllarda bo`lgan. Xorazm o`ng qirg’og’i bilan CHig’atoy ulusi tarkibiga kirsada. chap kirg’og’i Urganch bilan birgalikda Jo`ji ulusi tarki biga kirgan bo`lib. Oltin O`rda xonlari tomonidan boshqarilar edi. XIV asrning ikkinchi yarmida 1360-1380 yillarda taxt uchun 25 xon urush olib bordi, markaziy xokimiyatning zaiflashganligidan ko`ng’irotlar qabilasining maxalliy "sufiylar" sulolasi ustalik bilan foydalandi. Ular taxminan 1360 yillardan Xorazmni mustaqil idora qila boshladilar. xatto Xorazmning o`ng qirg’oq erlarini qo`shib oldilar. 1372 yili Temur Xorazmga yurish qilib o`zita tobe qiladi. CHunki YUsuf Sufiy bir safar Amir Temurni tan olsa. bir safar Oltin O`rda xoni Tuxtamishni tan olar edi. SHuning uchun Amir Temur Xorazmga bir necha marta yurish qilgan. 1388 yil Urganchni egallaydi. Amir Temur vafotidan sung Xorazmda yana Oltin Urda xonlari xukmronlik qildi. 1412 yili Amir Temurning o`g’li SHoxrux Xorazmni qayta qo`lga kiritadi. Mo`g’ullar istibdodidan so`ng Xorazmda zarb qilingan tangalar bizgacha etib kelmagan. Temur xukmronligi davrida kichik oltin tangalar xam zarb etilgan. Xorazmda CHig’atoylar dinoriga o`xshash yirik kumush tangalar bo`lmagan, Xorazmni juld dirxamlari Movorounnaxr CHig’atoy dirxamlaridan farq qilgan. Birinchidan ularning qiymati turlicha bo`lib u asta-sekin kamayib borgan. XIII asr oxirlariga kelib xamma kumush tangalarning ogirligi 2,3 gramm bo`lsa, X1U asr boshlarida 1,9 gramm,1380 yilda 1,5gramm, XU asrning boshlarida esa 1,1 grammni tashkil qilgan. Oltin tangalarning og’irligi esa 1,10 gramm-1,15 va undan oz bo`lgan. XIII asrga doir Xorazmning birinchi dirxamlarida usha davr xokimiyatini boshqarayotgan xukmdor nomi aks etgan . Tanganing bir tomonida diniy oyatlar yoki Qur`ondan olingan kalima, ikkinchi tomonida tanga chiqarilgan sana, joy zarb qilingan. Tangalardagi yovuvlarda xatolar xam bo`lgan. xarflar tushib qolgan yoki qo`shilib ketgan. Temurning kumush tangalari uning nomidan soxta mo`g’ul xon lari Suyurgatmish va Sulton Maxmud nomlari bilan Movorounnaxr. Xuroson. eron. Ozarbayjon. Iroqning 40 dan ortiq shaxarlarida zarb etilgan. Movorounnaxr va Xurosonning bosh xukmdori sifatida SHoxrux Uirzo Astrobod, Buxoro, Damg’on. Isfaxon, Kirman, Qum, Nishopur. Marv, Samarqand, Sabzavor, Sultoniya, Tabriz, Xorazm, Xirot, SHeroz va boshqa shaxarlarda o`z nomi bilan kumush tangalar zarb qilib. pul zarbi va savdosini tartibga soldi. Bu davrda ichki chakana savdoda keng ko`lamda muomalada bo`lgan mayda mis chaqa "fulus"lar ko`proq maxalliy xokimlar tomonidan zarb qilinar edi. 1428 yili Ulugbek tomonidan o`tkazilgan fulusiy pullar isloxoti katta axamiyat kasb etdi. Axolining ichki savdo munosabatlariga ko`proq jalb etish maqsadida Ulugbek engil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni bekor qildi. Ichki savdoni mayda mis pullarga bo`lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o`zida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent. SHoxruxiya va Andijon shaxarlarida zarbxonalar tashkil qilinib bir xil vazndagi fuluslar zarb qilinib. muomalaga chiqarildi. Mis pullarni zarbini markazlashtirish maqsadida boshqa shaxarlardagi zarbxonalarga barxam berilib.Buxoro zarbxonasi saqlab qolingan. Xalk orasida "Fulusi adliya" ya`ni, "adolatli chaqa" nomi bilan shuxrat topgan bu yangi mis fuluslar Movorounnaxrning bar cha shaxar va qishloqlarida keng muomalaga kirib davlatning ichki savdosini nakd pul bilan ta`minladi. Ulug’bekning bunday isloxoti mamlakatda xunarmandchilik maxsulotlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo`l ochib bergan edi. 1428-29 yillardagi isloxot pul muomalasini yaxshilash. Mis tangalar qadrini oshirish maqsadida amalga oshirilgan edi. Natijada u bir qancha samaralar berdi. Unga ko`ra 1420 yili zarb etil gan mis tangalar zarbxonalarga topshirilib. ularning o`rniga ogirligi 1,5-2 barobar ko`p bulgan tangalar zarb etilgan. Qulaylik uchun zarbxonalar Buxorodan tashqari Andijon. Qarshi. Samarqand, Termiz. SHoxruxiyada xam tashkil qilingan. Natijada pulning qadri kutarilgan. O`n beshinchi asr oxiriga kelib bo`shashib ketgan Temuriylar davlati xam iqtisodiy, xam siyosiy jixatidan inqirozga yuz tutishi natijasida SHayboniylar boshchiligidagi o`zbeklar tomonidan zabt etildi. Mamlakatda SHayboniylar sulolasiga asos solindi. By cylola XIV asrning oxiriga qadar davlatni idora qilganlar. XIV asrning 40-50 yillariga kelib SHayboniylar davlati tinimsiz o`zaro urush olib boradigan kichik-kichik xokimlik va viloyatlarga bo`linib ketdi. Faqat 70- 80 yillarda Abdulloxon butun mamlakatni birlashtirishga muvaffak bo`ldi. SHayboniylar xukmronligi davrida mamlakat iqtisodiyotiga ta`sir ko`rsatib, tangalar zarb qilishda ancha o`zgarishlar qilishdi. By davrda Temuriylar davridagi zarb qilingan kumush va mis tanga lar xam mavjud edi. SHayboniylar ularni tamg’alab, qiymatini kamaytirganlaridan so`ng mazkur tangalar savdo aloqasida yurgizila boshlandi. SHayboniylar nomi bilan yangi kumush va mis tangalar zarb qilishda. oz miqdorda oltin tangalar zarb qilindi, faqat Abdulloxon tomonidan. SHayboniylar zarb qilgan kumush tangalar Temuriylar davrida zarb kilingan tangalardan farq qilgan. Lekin mis tangalar Temu riylar davrida zarb qilingan mis tangalarga o`xshash edi. Ular ko`p xollarda chiroyli bezatilgan dinorlardan tashqari mayda mis pullar xam zarb qilganlar. Bip dinorga oltita mis pul to`g’ri kelgan. mis pullar etiborsizlik bilan zarb qilingan. Bizgacha etib kelgan mis pullar yozuvlari uchib ketganligi uchun yaxshi o`rganilmagan. SHayboniylar davri tangalaridagi yozuvlar ko`p xollarda nasx yoki kufiy uslubida bitilgan. Ba`zan tomonlardan biridagi yozuv o`rniga turli naqshlar yoki xayvon, qushlarning rasmi berilgan. Xayvonlar yomon tasvirlangan, xozir ularni ajratish xam qiyin. XV asrda bo`lganidek XVII asrda xam kumush va mis tangalar ni tamg’alash uslubi davom etgan. Tangalar ilgari nima maqsadda tamg’alangan bo`lsa, shayboniylar davrida xam tamg’alashni moxiyati xarakteri shundayligicha qolgan. By davlatda ko`plab zarbxonalar mavjud edi. Andijon, Axsi, Buxoro va boshqa shaxarlarda tangalar zarb qilingan. Faqat Toshkent, Samarqand, Buxoro va Balxda muntazam ravishda tangalar zarb qilingan. Xurosonni qo`lga kiritganda Xirot, Mashxad, Nishopur, Saraxs va boshqa shaxarlarda zarb qilingan. Bundan tashqari uncha katta bo`lmagan vaqtli zarbxonalar xam bo`lgan. XVI asrda bunday zarbxonalar mis dinorlarga tamg’a bosish ishi bilan shug’ullanganlar. mas,: Vobkani (Vobkent), SHavdaro va Miyonqol, Parak singari zarbxonalardir, ular shasharlarda emas, balki uncha katta bo`lmagan axoli yashaydigan joylarda ish yuritar edilar. Kumush tangalarga tamg’a bosish birinchidan oldin man etilgan tangalarni qaytadan savdo muomalasiga kiritishga imkon yaratsa, ikkinchidan xazina foyda ko`rar edi. Lekin mavjud kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`linar edi. O`nta eski tanga to`qqizta yangi tangaga to`g’ri kelar edi. By xol xazina uchun boylik xisoblanar edi. SHayboniylar davlati inqirozga yuz tutgan bir vaqtda ba`zi viloyat xukmdorlari o`z nomlari bilan kumush tan galar zarb qilganlar. Xullas, SHayboniyxon axoli turmush darajasini yaxshilash niyatida o`tkazilgan 1507-1509 yillardagi isloxoti natijasida u to shu vaqtgacha mavjud turli o`lchov va og’irliklardagi tangalar o`rniga bir xil og’irlik ulchovidagi (5,2gr.) kumush va mis tangalarni joriy etadi. bu albatta pul savdo munosabatlarini barqarorlashtiradi. Ammo Muxammad SHayboniyxon o`limidan keyin bir tomondan o`zaro qarama-qarshilik, ikkinchi tomondan Boburning Samarqandni olish niyatidagi xarbiy yurishlaridagi janglar mamlakat iqtisodiy xayotiga katta zarar bo`lib, pul qadrsizlangan. SHuning uchun xam Kuchkunchixon 1515 yildan boshlab pul isloxotiga kirishib, faqat 1527 yilga kelib axvolni to`g’rilashga erishadi. SHayboniylar davlati inqirozga uchragandan so`ng xokimiyat tepasiga joniylardan Muxammad Joniy taxtga o`tirdi-XUSH asr o`rtalariga qadar xukmronlik qilganlar. Bu davr mobaynida mamlakat iqtisodiy xayotida katta o`zgarishlar qilishgan. Ular XVII asrda kumush, mis tangalar zarb qilganlar, 1702 yildan oltin tangalar chiqarganlar. SHayboniylar dastlab tangalarning og’irligini bir misqol, ya`ni 4,8 gramm miqdorida zarb qilgan bo`lsalar. 17 asrga kelib tangalarni og’irligi 4,4 grammga tushib qoldi. Joniylarning zarb qilgan tangalari XVI asrdagi tangalardan farq qilmaydi. ular zarb qilgan kumush va oltin tangalardagi yozuvlar nasx uslubida berilgan. XVII asrda xam kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`lingan. bu davrdan boshlab kumush tangalar a`lo sifatli sof kumushdan tayyorlangan. Mazkur tangalar "eski" deb e`lon qilinganidan so`ng 10% qimmatini yo`qotgan, keyinchalik tangalarda kumush miqlori kamayib borgan. 17-asrning o`rtalarida tangalarning yarmi kumushdan iborat bo`lgan. SHunday bo`lsa xam zarb qilingan tangalar «yangi» xisoblanib ular yuz foiz kumushdan zarb qilingan tangalardek muomalada yuritilgan. Ammo davlat ularni «eski» tangalar deb e`lon qilishi bilanoq tangalar yarim qimmatini yo`qotar edi. Tangalarning 50% kumushdan zarb qilinayotganligiga qoniqmagan joniylar 17- asrning oxirida kumush miqdorini 25% ga tushirdi. Mazkur tangalar xatto ko`rinishidan xam kumush tangalarga o`xshamas edi. 18-asrning boshlariga kelib kumush tangalardagi kumush miqdori 9% ga tushib qoldi. «Eski» tangalarni qiymati tez-tez tushib turganiligi sababli yirik savdo ishlarini olib borish qiyinlashdi. Savdo ishlarini engillashtirish maqsadida 18- asrning boshlarida ashrafiy yoki tilla deb nom olgan oltin tangalar zarb qilina boshlagan. Ulug’bek Mirzo davrida zarb qilingan tanga Amir Temurning to’rt o’g’li bo’lib, katta va suyukli o’g’li Jahongir Mirzo 1356 yili tug’ilib 1376 yili 20 yoshida kasal bo’lib vafot etgan. Undan ikki o’g’il qolgan: birinchisi Muhammad Sulton, ikkinchisi Pirmuhammad Mirzodir. Muhammad Sulton Amir Temurning eng sevimli nabuirasi bo’lib, otasi Jahongir Mirzo vafot qilgandan keyin, uni o’zining taxt vorisi qilib tayinlagan edi. Amir Temurning ikkinchi o’g’li Umarshayx Mirzo 1356 yilda tug’ilib, 1394 yilda Fors viloyatining xokimi qilib tayinlangan. U Kurdistondan o’tib borayotgan, yo’l ustida Xarmotu nomli kichik bir qal’ani tomosha qilish maqsadida tepalikga chiqib kuzatayotgan paytda qal’a ichidan otilgan o’qdan 1394 yilda 38 yoshida xalok bo’lgan. Undan olti o’g’il – Pirmuhammad Mirzo, Rustam Mirzo, Iskandar Mirzo, Ahmad Mirzo, Said Ahmad Mirzo va Boyqaro mirzolar qoldilar. Amir Temurning uchinchi o’g’li Mironshoh Mirzo bo’lib 1366 yilda tug’ilgan, unga avval Huroson keyinchalik 1393 yilda shimoliy Eron, Bag’dod, Ozarbayjon, Armaniston va Gurjistonlar berilgan edi. U 1408 yili Tabriz yaqinida Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda o’ldiriladi. Undan besh o’g’il – Abibakr Mirzo, Umar Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Iyjal Mirzo va Syurg’atmish Mirzolar qoldilar. Amir Temurning to’rtinchi o’g’li Shoxruh Mirzo bo’lib, u 1377 yilda tug’ilgan. Shohruh Mirzo 1396 yili Xuroson hokimi etib tayinlangan. Amir temur vafot qilgan davrda uning yetti o’g’li – Ulug’bek Mirzo, Ibrihim Mirzo, Boysung’ur Mirzo, Syurg’atmish Mirzo, Muhammad Juki Miro, Jon O’g’lon Mirzo va Muhammad Yordi Mirzolar bor edi. Garchi Amir Temur o’z olimi oldida uning eng kichik o’g’li Shohruh Mirzo hayot bo’lsa-da, biroq saltanatni uning qo’liga topshirmagan, taxtni avvaldan Jahongir Mirzoning 1376 yilda tug’ilgan o’g’li Muhammad Sultonga vasiyat qilgan edi. Muhammad Sulton 24yoshida 40 ming lashkarga boshchilik qilib, xozirgi Qirg’izistondagi Ashpara shahri uchun bo’lgan janglarda qatnashib, g’olib chiqqan. 1399 yili Amir Temur Hindistonga yurish qilgan vaqtda, Muhammad Sultonni Samarqand hokimi etib tayinlagan. 1401 – 1402 yillardagi harbiy yurishlarda shimoliy g’arbiy Eron va Kichik Osiyodagi urushlarda Turkiya sultoni Boyazidga qarshi janglarda qatnashib qaytib kelayotgan vaqtda to’satdan kasalga chalinib, 1403 yili 13 martda vafot etgan. Shahzodaning jasadi Samarqandda dafn qilingan bo’lib, xozirgi Go’ri Amir maqbarasi Sohibqironning ardoqli nabirasi Muhammad Sulton nomi bilan bog’liqdir, maqbara dastavval unga atab qurilgan edi. 1405 yili 18 fevralda Amir Temur vafot etgandan so’ng uni shu yerga dafn etdilar. Bu maqbara qurilishi faqat Ulug’bek davriga kelibgina tamomlandi va temuriylar avlodining xilxonasiga aylantirildi. Shohruh va Ulug’bek Mirzolar ham shu joyga dafn qilingan. Amir Temur o’zining bu nabirasidan bevaqt judo bo’lganligiga juda qattiq qayg’urib, uning nomini mangu yod etish maqsadida Muhammad Sulton nomi bilan tangalar zarb ettirgan. Bu tangalarning old tomoniga iymon keltirish kalimasi va uning to’rt burchagiga chahoryorlar, ya’ni to’rt halifaning nomi, boshqa burchaklariga esa tangalarni zarb qilgan shahar va yillar yozilgan. Masalan: Samarqand, 805/1402-03 yil.- Sulton Mahmud Amir Temur Ko’ragon Amir Muhammad Sulton. Muhammad Sulton Amir Temurdan oldin vafot etganligidan, Amir Temur to’ng’ich o’g’li Jahongir Mirzoning ikkinchi o’g’li Pirmuhammad Mirzoni o’z taztiga tayinladi va uni vafotidan ilgari o’z qarorgohiga hozir bo’lgan barcha shahzodalar, malikalar va arkoni davlatga e’lon qildi va ularni saltanatni boshqarishda Pirmuhammad Mirzoga ko’maklashishga da’vat etdi. Jahongir Mirzoning o’g’li Pirmuhammad o’sha paytlarda, Qobul, Qunduz, Bomiyon va Qandahor viloyatlarining hamda Hindistonga oliob o’tuvchi mashhur dovonlar, jumladan Haybar dovoni joylashgan mintaqalarni o’z ichiga olgan “kichik Hindiston”ning noibi edi. Soxibqiron Amir Temur vafotidan so’ng shahzodalar harbiy boshliqlar va arkoni davlat o’rtasida parokandalik boshlandi. Shaxzodalar toju-taxt talashib o’zaro qonli janglarga kirishdilar. 1406 yil taxtning haqiqiy merosho’ri bo’lgan Pirmuhammad Mirzo Hurosonda Shoxruh Mirzo qo’shinlari bilan o’zaro birlashib Xalil Sultonga qarshi kurash boshlaydi. Jang paytida Pirmuhammad Mirzoning amirlari hiyonat qilib jang maydinini tashlab ketadilar. Natijada Xalil Sulton jangda g’olib chiqib, Pirmuhammad Mirzo Balhga, Shohruh Mirzo qo’shinlari esa Hurosonga qochadi. Xalil Sdulton hokimiyat tepasiga chiqgandan so’ng, zarb qilingan kumush va mis pullarga o’z nomi bilan birga Muhammad Jahongirning nomiga “xon” so’zini qo’shmay zarb qildirdi. Tangalarning old tomoniga: iymon keltirish kalimasi va uning to’rt burchagiga birinchi halifa nomi va tanga (miri)larni zarb qilgan shahar, sanalar yozildi. Xalil Sulton hokimiyatga kelishi bilan Amir Temurning kenja o’g’li va nabiralari o’rtasida hokimiyat uchun bo’lgan kurash tinchimadi bu kurash ba’zan yashirin ba’zan oshkora tus oldi. 149 yilda Shohruh Mirzo Samarqand taxtini Mopvarounnahr hukmronligini katta o’g’li Ulug’bek Mirzoga inom qildi. Shohruh Mirzo o’z akalari Johongir Mirzo va Umarshayx Mirzo avlodlarini o’z atrofiga birlashtirib Movarounnahr Huroson va shimoliy Avg’onistondan iborat katta davlat chirog’ini qo’lida saqlab qoldi. Shohruh Mirzo Turon va Hurosonning bosh humdori sifatida bu joylardagi hamma shaharlarda, jumladan, Astrobod, Buhoro, Domg’on, Isfahon, Kushon, Kirmon, Qum, Nishopur, Marv, Xirot, Sheroz va boshqa shaharlarda o’zining kumush tanga pullarini zarb qildirdi. Bu tangalarning old tomoniga iymon kalimasi yozilgan bo’lsa, to’rt burchagiga to’rt halifa – Abu Bakr, Umar Usmon va Alilarning ismi yozilgan. Orqa tomoniga esa asosan Sulton Al-A’zam Shohruh Bahodir xaldolloh mulkihu va sultanahu degan so’zlar bilan birga bu kumush tangalar zarb qilingan sana va shaharlarning nomi qayd etilgan. Ulug’bek Mirzo Amir Temurning nabirasi va Shohruh Mirzoning o’g’li bo’lib, u 1394 yil 22 martda G’arbiy Erondagi Sultoniya shahrida tug’ilgan. Onasi Gavharshod oqa turk amirlaridan G’iyosiddin Tarxonning qizi edi. Ulug’bekning asl ismi Muhammad Tarag’ay bo’lib, bu nom Amir Temur padari buzrukvorining nomi edi, xali temuriy shaxzodalardan hech biriga berilmagandi. Lekin ko’p o’tmay, chaqaloqning haqiqiy ismi tildan tushib, uning o’rniga Ulug’bek deb atala boshlangan. Buning sababi nimada? Bu haqda manbalarda hech qanday ma’lumot uchramaydi. Fikrimizcha, (Amir) Temur xuzurida yosh bolani Muhammad Tarag’ay deb chaqirishga istihola qilishgan, - chunki Tarag’ay bobosining oti, Sharq xalqlari udumida esa kattani ulug’lash odat bo’lgan. Harholda, (Amir) Temurni “bek”deb otasi Muhammad Tarag’ay Bahodirni hurmat yuzasidan “kata bek”, ya’ni “ulug’ bek”, deb atashgan. “Ulug’bek” nomi berilgan bolani mazkur ramziy ism bilan, beklar ulug’i deb atashgan bo’lsalar ajab emas.Shunday qilib, Muhammad Tarag’ay Ulug’bekka mubaddal bo’lib, abadiylashib ketgan bo’lishi kerak, degan fikrga keladi temurshunos olim Turg’un Fayziyev. Mirzo Ulug’bek Samarqand saltanatida 40 yil (1409-1449)kukmronlik qilgan. Bu davrda Turon mamlakatida ilm fan va madaniyat gulladi, savdo-sotiq ravnaq topdi. Mirzo Ulug’bek davrida garchi Samarqand va Buhoroda kuymush tangalar zarb qilingan bo’lsa ham, ular o’z nomi bilan emas, balki padaribuzrukvori Shohruh Mirzoning nomi bilan chiqarildi. Ulug’bek Mirzo otasi Shohruh Mirzo bafotidan keyingina o’z nomidan kumush pullarni zarb qilishga kirishdi. Bunday kumush pullarni zarb qilish ishlari Samarqand va Xirotda ikki yilu yetti oygina davom etdi. Shuning uchun ham Ulug’bek Mirzo nomi bilan zarb qilingan kumush tangalar kam uchraydi va noyob hisoblanadi. Shohruh Mirzoning kumush tangalarida Amir Temur tangalariga hos tamg’a va Sohibqironning nomi yo’q. Ulug’bek Mirzo tangalarida esa Amir Temur davlatining tamg’asi bilan uning nomi esga olinadi. Maslan: tangada “Xazrat Temur Ko’ragon himmatidin Ulug’bek Ko’ragon So’zim; zarb Samarqand deb yozilgan. Ulug’bek Mirzodan boshqa bironta avlodi o’z nomi bilan Amir Temurning nomini qo’shib tanga zarb qilmagan. Ulug’bek Mirzo huddi anashunday tangalarni 851/1447 yili Xorazmda, 852/1448 yili esa xirotda zarb ettirgan. Ulug’bek Mirzo Turonda savdo-sotiq ishlarini rivojlantirsh va bozorda savdo muomalasida yuritilgan mis pullarni tartibga keltirish maqsadida 1428-1429 yillari pul islohoti o’tkazib, mis pullarni yangi ko’rinishdagi shaklda zarb qildi. Bizda ma’lum bo’lgan sharq manbalari ichida Ulug’bek Mirzoning pul islohoti o’tkazilganligi haqida hech qanday ma’lumot uchramaydi. Lekin uning davrida movarounnahrda zarb qilingan mis pullarni chuqur o’rganish bu davrda pul islohoti o’tkazilganligini tasdiqlaydi. Padarko’sh Adullatif Mirzo o’z inisi Abdulaziz Mirzoni ham qatl ettiradi. Lekin ko’p o’tmay Abdulatif Mirzo Ulug’bek Mirzoning amirlaridan biri Bobo Husayn bahodir tomonidan o’ldirildi. Padarko’shning jazosi anashunday bo’ladi, deb uning boshini Ulug’bek madrasining peshtoqiga osib qo’ydilar. Abdulatif Mirzo otasidan do’ng Samarqand saltanatida 6 oy hukmronlik qilgan bo’lsa ham u o’z nomidan pul chiqarishga ulgurdi. Bu tangalarga o’z nomi bilan birga bobosi Shohruh Mirzo nomini ham qo’shib zarb qildirdi. Abdullo Mirzo Samarqand taxtida bor-yo’g’i bir yil hukmronlik qildi va shu vaqt ichida o’z nomidan tanga pullar zarb qilib ulgurdi. Bu tanga pullarning old tomoniga odatdagiday iymon keltirish kalimasi va dastlabki to’rt halifaning nomi yozilgan bo’lsa, uning orqa tomoniga (as-Sulton al-azam al-hoqon al-odil Mirshid ad-din Sulton Abdullo bahodir holdolloh Mulikihu va Sultanahu); zarb Samarqand fi sanati 854/1451 deb yozilgan Abdusaid Mirzo 1451-1469 yillari Movarounnahr va Hurosonda, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud, Sulton Boyso’ng’ur va Sulton Ali Mirzolar Movarounnahr shaharlarida, Samarqandda o’z nomlaridan kumush tangalar zarb qildirganlar. Abdusaid Mirzo tangalarining orqa tomoniga: (zarb al-sulton al-azam Sulton Ahmad Ko’ragon xaldalloh mulikihu va sultanahu) deb yozilgan. Abdusaid vafotidan so’ng o’g’li Sulton Ahmad Samarqandda 1469-1494 yillari hukmronlik qilib, o’z nomidan tanga pullar zarb qildi. Bu tangalarning orqa tomoniga (al-Sulton al-azam Sulton Ahmad Ko’ragon haldolloh taolo mulikihu va sultanahu; zarb Samarqand) deb yozdirgan. 1495 yili uning ikkinchi o’g’li boyso’ng’ur 18 yoshida Samarqand toju taxtiga ega bo’ldi va 1497 yilga qadar hukmronlik qilib o’z nomidan tanga pullar chiqardi. Boyso’ng’ur pullarining orqa tomoniga (as-Sulton al-azam haldolloh mulikihu va sultanahu) deb yozdirgan. Tanganing markaziy qismida doira ichida Sulton Boyso’ng’ur g’ozi;(901/1495-86)deb yozilgan bo’lsa, tangalarning old tomoniga: (la ilaha illollohu Muhammadu Rasulilloh), atrofiga esa to’rt halifaning nomi va sifatlari – Abu Bakr as-Siddiq, Umar al-Farrux, Usmon zun- nurayn, Ali al-Murtazoi – deb yozilgan. Sulton Ali tangalarining orqa tomoniga: (as-Sulton al-azam al- Muzaffar Sulton Ali bahodirhon haldolloh taolo mulikihu va sultanahu); zarb Samarqand. 904/1498 deb yozilgan. 1405 yilda Amir Temur vafotidan so’ng uning yirik davlati parchalana boshladi. Temuriy shahzodalarning taxt uchun o’z kurashlari qudratli davlatning bo’linishiga asosiy sabablardan biri bo’ldi. Sohibqiron taxtiga valiaxd qilib nabirasi Pirmuhammadni qoldirgan bo’lsada, ko’pgina amirlar va amaldorlar uning hukmronligini tan olmadilar. 1405 yil mart oyida Temurning boshqa bir nabirasi Xalil Sulton Samarqand taxtini egalladi. Undan tashqari, Xurosonda Shohrux; Balh, G’azna va Kandahorda Pirmuhammad; g’arbiy Eron va Ozarbayjonda Mirzo Umar va Abu Bakr Mirzo; Turkiston, Sabron, O’tror, Sayramda Amir Berdibek; O’ratepa va Farg’onada amir Xudoydod, Xorazmda amir Idiku o’zlarini xukmdor deb e’lon qildilar. Mamlakatdagi parokandalik va o’zaro urushlarga barham berish uchun Shohruh Mirzo ko’p sa’yi-harakatlar qildi, XVasrning 20-yillariga kelib Amir Temur mulklarining qariyb hammasi Shohruh va uning oila a’zolari qo’l ostida edi. soxibqiron Movarounnahr yerlarini 1409 yildan boshlab Shohruhiing o’g’li Mirzo Ulutbek boshqara boshladi. Ulug’bek hukmronlik davri (1409-1449 yy.) asosan, Movarounnahr ijtimoiy-iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi bilan izohlanadi. Ulug’bek bobosi Amir Temur kabi harbiy iste’dodli emas edi. U mamlakat ichidagi va atrofidagi osoyishta saqlab turish maqsadida ayrim harbiy yurishlar qilib turdi xolos. 1447 yilda Shohruh Mirzo vafotidan so’ng Temuriyzodalar o’rtasida kurash boshlanib ketdi. Oqil va dono hukmdor Ulug’bek bu kurashlarga barxdm berishga xarchand harakat qilmasin buning uddasidan chiqolmadi, Aksincha, o’g’li Abdulatifning bevosita ishtiroki tufayli o’zi bu kurashlarining qurboni bo’ldi. Xullas, XV asrning o’rtalariga kelib, Mirzo Ulug’bek vafotidan keyin (1449 y.) Temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun kurash yana avj oldi. Abduqosim (1452-1457) va Abdusaid Mirzolarning (1458-1468) faoliyati ham o’zaro urushlarga barham bera olmadi. 1469 yilga kelganda Xurosonda Xusayn Boyqaro hokimiyatni egallab, bu hududlarda tinchlik o’rnatdi. Uning do’sti - buyuk shoir Alisher Navoiy (1441-1501) muhrdor, vazir, Astrobod hokimi lavozimlarida ishlab, Xuroson ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o’ynaydi. Navoiyning sa’y-harakatlari bilan Hirotda ilm-fan, madaniyat gurkirab rivojlandi. O’zaro urushlarga nisbatan barham berildi. Movarounnahrda esa bu davrga kelib siyosiy tarqoqlik avjiga chiqdi. Har bir viloyat, har bir shaharlarda temuriy shahzodalar o’zlarining mustaqil hukmronligini o’rnatishga harakat qildilar. Ular hokimiyat uchun o’zaro kurashlarda Dashti Qipchoq qabilalari kuchlaridan foydalanishar edilar. Masalan: 1451 yilda Urusxonning nabiralari Abdusaidga hokimiyatni egallash uchun yordam bergan bo’lsa, oradan uch yil o’tgach Abulhayron Muhammad Juqiyga hokimiyatni egallashga ko’maklashdi. Bu o’zaro kurashlar Movarounnahr ahlining ahvolini yomonlashishiga olib keldi. XV asr oxirlariga kelib, Movarounnahrda Temuriylarning bir-biridan o’zaro mustaqil bo’lgan uchta hokimiyat vujudga kelda. 1. Samarqandda Sulton Ahmad Mirzo hukmroiliga (1468-1503); 2. Toshkentda Sulton Mahmud Mirzo hukmronligi (1468-1498); 3. Andijonda Umarshayx I Mirzo hukmronligi (1468-1494). Bu uchala davlatning o’zaro urushlari Movarounnahr ahlining temuriylardan noroziligini yanada avj oldirdi. Ayniqsa, yuqori tabaqa vakillari markazlashgan davlat tarafida turdilar. Bu temuriyzodalarning davlat boshqaruvida mustahkam tayanchga ega emasligidan dalolat berardi. Bu vaqtda temuriylar huzurida ta’lim olgan Abulxayrxonning nevarasi Muxammad Shohbaxt Dashti Qipchoqda dasht urug’larini birlashtirib o’z hokimiyatini mustahkamlamoqda edi. Shayboniyxon harbiy harakatlar olib borib markazlashgan davlat tuzish maqsadida goh temuriylar, goh shimoldan mo’gullar bilan ittifoq tuzdi. U 1487- 88 yillarda O’tror, Sayram, Yassa (Turkiston), Sig’noq shaharlarini bosib olib, 1499 yilda Movarounnahr hududlarida jiddiy harbiy harakatlar boshladi. Mahalliy hukmdorlar o’rtasidagi o’zaro kurashlar avj olgan Samarqand shahrini Shayboniyxon 1500 yilning boshlarida egalladi. Dasht ulug’lari bir necha oy shaharni shafqatsiz talon-taroj qildilar. Bu esa mahalliy feodallar noroziligiga sabab bo’ldi. Bundan foydalangan Temuriy shahzoda Zaxiriddin Muhammad Bobur o’sha yili (1500 yil) Samarqand taxtini ikkinchi marta egalladi. Ammo mahalliy zodagonlar ko’pchiligi Boburni qo’llab-quvvatlamadilar. 1501 yilning bahorida Bobur Shayboniyxon bilan bo’lgan jangda yengiladi va Samarqandni unga toshpiradi. Dashti Qipchoqliklar qisqa muddat ichida Buxoro (1500), Samarqand (1501), Toshkent (1503), Hisor (1504), Urganch (1505), Hirot (1507) kabi shahar va viloyatlarni egallab, Sharqiy Turkiston chegaralaridan Markaziy Afg’oniston hududlarigacha cho’zilgan yerlarda markazlashgan shayboniylar davlatiga asos soldilar. Temuriylar davlatidagi siyosiy tarqoqlik, ayrim hukmdorlarning ajralib mustaqillikka intilishi bu davlat yemirilishiga olib kelgan bo’lsa, Shayboniyxon bunday tarqoqlikka chek qo’yib mamlakatning birligini mustahkamlay oldi. Shayboniyxonning janubga tomon yurishlari Eron shohi Ismoil I tomonidan to’xtatildi. 1510 yil Marv atroflarda bo’lgan jangda dasht qo’shinlari tor-mor etildi va Shayboniyxon halok bo’ldi. Eroniylar tomonidan qo’llab-quvvatlangan Bobur 1511 yilda Hisor, Ko’lob, Qunduz, Badaxshon va Samarqandni egalladi. Ammo 1512 yilda shayboniylardan bo’lgan Ubaydulla Sulton qo’shinlari G’ijduvon yaqinida Bobur va shoh Ismoilning birlashgan kuchlarini mag’lubiyatga uchratdi. Shundan so’ng Bobur avval Qobulda, keyin esa Hindistonda hokimiyatini o’rnatdi. Dashti qipchoq qabilalari esa Movarounnahrda o’rnashib qoldilar. XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi Dashti Qipchoq, Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar to’g’risida yozilgan muallifi noma’lum «Tarixi guzidai Nusratnoma» Muhammad Solihning «Shayboniynoma», Boburning «Boburnoma» asarlari muxim manbalar hisoblanadi. Temuriyzodalar o’rtasidagi o’zaro urushlar, birodarkushliklar nafaqat quyi tabaqa ahlining, balki yirik zodagonlarning ham norozliklariga sabab bo’ldi. Natijada Amir Temur asos solgan ulkan saltanat tanazzulga yuz tutdi va tugatildi. Temuriylardan keyin hokimiyat tepasiga kelgan shayboniylar sulolasi davrida ham markaziy hokimiyat unchalik mustahkam emas edi (bu o’rinda Abdullaxon II hukmronligi davri (1583-1598) birmuncha diqqatga sazovordir). Bu holat o’sha davr Vatanimiz hududlarining parchalanib, alohida davlatlarga bo’linib ketishi va zaiflashuvi uchun zamin yaratdi. Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o‘zbek madaniyatining butungi huquqiy joylashuvida asos bo‘lib xizmat qildi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir. Amir Temur davrida O‘rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san'at, hunarmandchilik va me'morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning obodonchiligi yo‘lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko‘plab fan va san'at ahllarini, hunarmand me'morlarni va musavvirlarni to‘pladi. Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq xo‘jaligiga alohida e'tibor berdi. O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun'iy sug‘orishga bog‘liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va Murg‘ob vodiysida sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘ydi. Samarqand va Shahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta'minlavchi- Lalmikor yerlarda ariklar qazildi. Dehqonchiliqda donli ekinlar, paxga, zig‘ir ekilgan. Bo‘yoq uchun ro‘yan o‘simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko‘p ekilgan. Uzum, limon yetishgirshgan. Ulug‘bek davrida Bog‘i maydonda turli o‘simliklar ekilib, Bog‘cha nomli bog‘ barpo etytgan. Temur Samarqand atrofida Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur va Ulug‘bek davrida qo‘ychilik va yilqichilikka alohida e'tibor berilgan. Tog‘-kon ishlari yo‘lga qo‘yilib, turli ma'danlar qazib olinishi tufayli hunarmandchilik rivojlangan. Obodonchilik, sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy hayotda muhim soha-hunarmandchilik, savdo va tovar pul munosabatlarining taraqqiyotiga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi hunarmandchilik tarmoqlarining ko‘payishi tufayli shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari, tim va toqlar qurildi. To‘qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik sohalari asosiy o‘rin tuggan. Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Karshi shaharlarida yangi hunarmandchilik mahalalari qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar to‘qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob. banoras, duhoba, horo, debo kabi gazmollar to‘qilgan. XV asrda metall buyumlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob uskunalar, qurol- yarog‘lar ko‘plab ishlab chiqarilgan. Samarkand qurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar mahallasi qurigan. Shaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish, sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar. Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari yetti xil madan qotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin , kumush va jez qotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar ishlangan. O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san'at sohalarida kamolot bosqichiga kutarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me'morchilikda namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko‘rmoq istasang - binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko‘chalar, me'moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi. Ilk o‘rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan «Shahriston»dan ko‘lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand Shaxrisabzda kuzatish mumkin. Qadamjolar me'morchiligi ham o‘ziga xos tuzilishga ega. Temur Buxoroda Chashmai Ayub (1380y.) yodgorligini qurdiradi. Shunigdek, Temur Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun «hazira»- «Dor us-Siyozat» (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O‘g‘li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda maqbara (hazrati Imom) qurdirgan. Unda Xorazm me'morchiligi ananalarini ko‘rish mumkin. Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me'moriy san'atining noyob yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo‘lib, uch qavatlidir. Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo‘lgan. Birinchisi-ma'muriy- siyosiy maqsadda bo‘lib, qal'a yoki shahar ichida qurilgan. Ikkinchisi-shahar tashqarisidagi bog‘larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar o‘tkazilgan va xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diametri 22 metr bo‘lib, toq va ravoqlari beqiyos bo‘lgan. Temur va Ulug‘bekning asosiy, qarorgohi Samarqanddagi Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy deyiladi. Shuningdek, shahar tashqarisida Temur o‘n ikkita bog‘ va saroylar bunyod etgirgan. Temur darvrida qurilgan Shirinbeka opa, Bibixonim, Tuman opa obidalarida naqqoshlik va xatgotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham mavjuddir. Shirinbeka opa maqbarasida tasvir ko‘p ranglarda, qolgan ichki bino devorlarida oq va moviy rangdagi tabiat manzaralari tasvirlanadi. Xattotlik san'ati taraqqiyotiga XV asrda an'anaviy nasxi, kufiy, devoriy xatlari bilan birga peshtoqlarni bezovchi suls va tezkor-nasta'liq noyob qulyozma asarlar ko‘chiriladigan maxsus ustaxonalar kitobotchilikning ravnaqiga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi. Tarixiy shaxslarning qiyofalari ham miniatyuralarda aks etgan. Amir Temur qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan miniatyuralar hali topilmagan. Asl holatiga yaqin suratlar «Zafarnoma»ning dastlabki ko‘chirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorqinroq qiyofasi Hirotda (1467 y.) ko‘chirilgan «Zafarnoma»da keltiriladi. Dastlab Mirak Naqqosh boshlagan va Behzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy kompozitsiya va serjilo bo‘yoqlarning uyg‘unligi ajralib turadi. XV asr miniatyuralarining aksariyatida sharq she'riyatining qahramonlari-Layli va Majnun, Xusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman miniatyura san'ati Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Temuriylar bilan bog‘liq bo‘lib, temuriylarning Bag‘dod, Sheroz, Tabriz, Hirot, Samarqand, Dehli kabi markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi. Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning shogirdlari Shayx Mahmud Taliliy, Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, Muhammad bin Mahmudshoh Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, bo‘yoqlar ustalik bilan qo‘llangan. Ularning miniatyuralari temuriylar dazriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan. 1420 yildan keyin Boysunqur Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi tashkil qilgach bu rassomlarning ayrimlari Hirotga ko‘chib o‘tadi. Abul hayya tarixiy asarlariga ishlangan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli holatlarda tasvirlanadi. Xalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar grafik tarzda, badiiy jihatdan o‘ziga xos «siyohi qalam» uslubida ishlangan. Temur hayotlik davrida uning saroy devorlarida shox va shahzodalar bor bo‘yida tasvirlanib, haqiqiy portret janrini Kamoliddin Behzod shakllatirdi. Umuman, Temur va temuriylarning qiyofalari tasvirlangan ko‘plab miniatyuralar dunyoning turli kutubxonalarida saqlanmoqda. Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki rassom, joy, maktab ko‘rsatilmagan. Biroq, bu miniatyuralarda nur sochib turgan quyoshsimon sherning boshi tasvirlangan tug‘ Temurning gerbi-uning saroyi peshtoqida , Xalil Sulton va Ulug‘bek zarb qilgan tangalarda uchraydi. Samarqand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya yaratish va manzara tasvirida mahoratlidirlar. Temuriylar davrida madaniyatning yuksalishi badiiy hunarmandchilikning turli shakllarida namoyon bo‘ldi. Badiiy hunarmandchilik asosan me'morchilik bilan bog‘liq bo‘lmay, koshinkorlik kulolchiligi, yog‘och va tosh o‘ymakorligi bilan ham bog‘liq edi. Qabr toshlariga qisman o‘simliksimon, asosan geometrik nazmlarda xattotlik namunalari bilan so‘zlar bigilgan. Bu yozuvlar chuqur, qusha o‘yiqlarida bitilgan. Qabrtoshlar sag‘ana yoki suna shaklida bo‘lib, bo‘z rangli marmardan, ayrim xollarda o‘ta noyob toshlardan tantana idishlar ishlangan. Yog‘och uymakarligida Go‘ri Amirda, Shohi Zinda, Yassaviy maqbaralari, eshiklari, shuningdek XV asrga oid uy ustunlari naqshlar bilan ishlangan. Temur va Ulug‘bek davrlarida metall o‘ymakorligi taraqqiy etadi. Buyum va idishlar oltinsimon bronza, latun, qizil misdan ishlangan. Naqshlar o‘yib, bo‘rtma usulda, qimmatbaho toshlar qadalib tayyorlangan. Amaliy san'atning kulolchilik turi uchun yashil, zangori tusdagi yorqin sir ustiga sodda o‘simliknoma naqshlarni qora bo‘yoqlar bilan tushurishga yoki uyurma gullar ishlanishi, bu davrda paydo bo‘lgan oppoq idishlarga sir ustidan kobalt yordamida naqsh berilishi yangilik edi. Sopol buyumlardagi naqshlar mo‘yqalamda chizilgan. Oldingi asrlarda sopol buyumlariga chiziq naqshlar chizishgan, temuriylar davriga mansub chikkisimon sopol buyumlarda kulol- rassom turli uslubda och havorangdan to lojuvardga qadar ranglarni qo‘llaydi. Temur va temuriylar davrining amaliy san'at turlaridan to‘qimachilik, gilamdo‘zlik, kashtachilik yuksak san'at darajasiga ko‘tarildi. Amir Temur ilm-fan rivoji uchun g‘amxo‘rlik qilishi tufayli Samarqand dunyoning ma'rifiy markaziga aylandi. Mashhur olimlar Samarqandga keldi. Masalan, Qozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin Kermoniy, falaqiyotshunos Mavlono Ahmad, Ulug‘bek davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortiq olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat ko‘rsatgan. Temur va temuriylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar sohasida buyuk olimlar yetishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa qo‘shdi. Falokiyotshunoslik fanida Ulugbek, Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Tarix ilmida Sharofiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abro‘, Abdurazzoq Samarqanday, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar yaratdi. Badiiy ijod va tilshunoslikda Jomiy, Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoullo Husayniy , Koshifiy singari ijodkorlar yuksak san'at asarlari bilan mashhur bo‘ldi. Temur va Temuriylar davridagi madaniy yuksalishning umumiy omillarini aniqlash shuni ko‘rsatadiki, ular o‘zaro uzviy bog‘langan va yaxlit bir butun holdagina qisqa vaqt ichidagi madaniy-ma'naviy yuksakligini yuzaga keltira olgan. Bulardan birinchi navbatda siyosiy- ijtimoiy omilni ko‘rsatish mumkin. Movarounnahr va Xurosonda tarqoq, o‘zaro nizo va urushlar natijasida turli viloyat, amirliklarga bo‘linib ketgan va kelgindi hukmronlar - mo‘g‘illar tomonidan ayovsiz ezilgan xalqning mustamlakachiliqdan qutulishi, mamlakatda yagona birlashgan davlatning barpo etilishi, yagona davlatchilik asosida boshqarish qoidalarining joriy etilishi, zo‘ravonliklar, o‘zboshimchaliklar kabi illatlarning tugatilishi ijtimoiy yuksalishni ta'minladi. Ikkinchi - iqtisodiy omil - Movarounnahr va Xurosonda yagona idora tizimining joriy etilishi iqtisodiy osoyishtalik, ishlab chiqarishni jadal rivojlanishga olib keldi. Davlat tomonidan dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiqning rivojiga e'tibor berilishi va bu sohada kator tadbirlarning amalga oshirilishi mamlakatning ma'naviy-madaniy taraqqiyoti uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etdi. Uchinchi - ma'naviy omil - avvalgi madaniy meros, ma'naviy qadriyatlar, boyliklardan keng foydalanish, ular asosida rivojlanishini amalga oshirishdan iborat bo‘ldi. Markatiy Osiyoda avvalgi asrlarda, xususan IX-XIII asrlarda yaratilgan madaniy – ma'naviy boyliklardan, Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Chag‘miniylar merosidan; arab, fors va turkiy tillarda yaratilgan Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Rumii, Tusiy, Attor kabi allomalar merosidan: Musulmon Sharqi ma'naviy merosida keng ahamiyat kasb etgan qadimgi yunon ilmiy-ma'naviy, boyliklaridan keng foydalanildi. To‘rtinchi -g‘oyaviy omil bu omil ma'naviy omilning uzviy davomi bo‘lsa-da, uning muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi va o‘z davri ma'naviy hayotida katta rol o‘ynaganligi uchun alohida ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Bu XV asrga kelib Movarounnahr va Xurosonda keng tarqalgan tasavvuf - xususan Naqshbandiya ta'limotidir. Markaziy Osiyoda Yusuf Hamadoniy, Abdu Xoliq G‘ijduvoniy ta'limotlarini rivojlantirish asosida shakllangan Naqshbandiya ta'limoti va uning yirik vakillari XIV-XV asrlardaga siyosiy-ijtimoiy hamda madaniy hayotda nihoyatda muhim rol o‘ynadi, ma'naviy o‘zgarishlar ma'lum erkinlik uchun g‘oyaviy asos, omil bo‘lib xizmat qildi. Temur va temuriy shahzodalar, ko‘p olim- fozillar, hunarmandlar naqshbandiya ta'limotidan ozuka oldilar , o‘z faoliyatlari, ijodlari bilan uni har tomonlama boyitdilar. Temuriylar ma'naviy madaniyati to'g'risida gap borganda, dastawal, ona yurtimizda Uyg'onish davrining ikkinchi bosqichi bo'lgan bu oltin asrda ilm- fanning nechog'lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfoni taraqqiyotiga qo'shgan bebaho hissasi haqida har qancha g'ururlansak arziydi. Bu davrning yana bir muhim yutug'i—bu ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo'lgan. Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug'bekning «To'rt ulus tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta'sir ko'rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida salmoqli iz qoldirgan alloma olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning «Zafarnoma», Xofiz Abruning «Zubdat at-tavorix», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa'dayn» va «Majma' ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish o'rni va ikki azim daryoning quyilish joyi»), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning yetti jildli «Ravzat ul-safo» («Poklik bog'i»), Xondamirning «Makorimul axloq» («Yaxshi fazilatlar»), «Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o'sha zamon tarixshunoslik ilmining yuksaklik darajasini o'zida ifoda etadi. Ularning har birida nafaqat u yoki bu hukmdorlarning davlat siyosati yohud harbiy yurishlari yohud shaxsiyatlariga oid ma'lumotlar aks etib qolmay, balki shu bilan birga o'sha davrning barcha murakkab, ziddiyatli jarayonlari, tarixiy voqealar, hodisalar silsilasi ham ishonarli tarzda yoritilganligi ayon bo'ladi. Badiiy adabiyot. Amir Temur va temuriylar davri madaniy muhitining yorqin sahifasini turkiy (eski o'zbek) adabiyotining ravnaqisiz tasawur etib bo'lmaydi. Negaki, sarchashmalari ancha olis davrlardan boshlangan bu adabiyot bu vaqtga kelib yanada sayqal topib, uning badiiy imkoniyatlari yangi ufqlar kashf etib, yuksak rivojlanishga erishdi. Buning natijasida yangi-yangi nomdor shoiru adiblar ijod maydoniga kirib kelib, o'z betakror, umrboqiy asarlari bilan badiiy tafakkur xazinasiga salmoqli hissa qo'shdilar. Sakkokiy singari zabardast turkigo'y shoirlar ijodining ravnaqi tufayli mumtoz adabiyotimiz yangi marralarga ko'tarildi va uning xilma-xil janrlarida bir-biridan go'zal va nafis badiiy asarlar yaratildi. Lutfiiyning turkiy devoni, Xorazmiyning «Mahzanul asror» (Sirlar xazinasi), Durbekning «Yusuf va Zulayxo» asarlari yohud Gadoiy va Atoiylarning ishq-muhabbat, hayot nash'u namosini, inson shaxsi va uning yuksak orzu-armonlari, intilishlarini kuylagan otashnafas she'r- g'azallari, qasidalari - bular mumtoz o'zbek adabi-yoti rivojining muhim yutug'idir. Mazkur asarlarda o'zbek tilining jarangdorligi, uning badiiy imkoniyatlarining benihoyaligi, qolaversa, uning halqchilligi, yuksak estetik qudrati va ta'sirchanligi to'la kuch bilan ifodalanganligi ko'zga tashlanib turadi. O'zbek adabiyotning yanada yuksak darajaga ko'tarilib, keng e'tirof topishida ulug' o'zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy (1441-1501) ijodi alohida o'rin tutadi. Negaki she'riyat mulkining sultoni Navoiy o'ziga qadar bo'lgan turkigo'y shoirlar ijodi erishgan yutuqlarni o'zida mujassamlashtiribgina qolmay , balki ayni zamonda o'zining serqirra ijodi bilan bu adabiyotning yuksak kamol topishi va dovrug'ini ko'tarilishiga mislsiz ulush qo'shdi. Navoiy «Xamsa»siga kirgan «Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sabbayi sayyor», «Saddi Iskandariy» doston-larining har biri o'zining bebaho ma'naviy qudrati, badiiy yuksakligi, til boyligining mukammalligi bilan ajrafib turadi. Eng muhimi, o'zbek tilida ilk bor «Xamsa» bitishdek g'oyatda mashaqqatli vazifani sharaf bilan ado etgan Navoiy dahosi har qancha tahsinga sazovordir. Ulug' mutafakkir asarlarini mutolaa qilar ekanmiz, ularda aks etgan, ilgari surilgan chin insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnat-sevarlik, hayotga oshuftalik, keng ma'nodagi ishq-rnuhabbat g'oyalari vujudimizni qamrab oladi, o'ziga maftun etadi. Bit ham Navoiy ijo dining umrboqiyligidan, umumbashariy qadriyatlar ruhi bilan chuqur sug'orilganligidan yaqqol dalolatdir. Adabiyotlar: Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil

Mavzu:Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda zarb qilingan tangalar Reja: 1.Amir Temur zarb etgan tangalarning xususiyatlari. 2.. Ulug’bek Mirzo davrida zarb qilingan tanga 3.. Ulug’bek Mirzodan keyingi Temuriylarning tangalari 3.Temuriylar tangalaridagi ramziy belgilar. Xulosa XIV asrning 60-yillarida Movarounnaxrda siyosiy,iqtisodiy vaziyat keskinlashib ketdi. dexkonchilik. xunarmandchilik. savdo-sotik ishlari inkirozga yuz tutdi. Bundan savdogarlar, xunarmandlar va dexkondar norozi edilar. Axolining bunday tabaqalari O`rtasida mavjud axvoldan kutulish, mamlakatni birlashtirish va kuchli davlat tashkil etish xarakati kuchayadi.

Ana shunday sharoitda Temur, barlos kabilasining amirlaridan biri, 1370 yili Movorounnaxr noibi qilib tayinlanadi. Temur o`z zamonining bunday talabini yaxshi tushundi. o`z maqsadini amalga oshirishga ruxoniylar, savdogarlar, xunarmandlarga suyandi. U Movarounnaxrning yagona xukmdori bo`lib olgach, uz davlatini siyosiy va iqtisodiy jixatdan mustaxkamdashga kirishadi. Feodal tarqoqlik tugatilib: markazlashgan davlat tuzilganligi ijobiy xollarga olib keldi. Ayni vaqtda xo`jalikning asosi bo`lgan dexkonchilikda xam muayyan siljishlar ro`y berdi. Xunarmandchilik va savdo rivojlanadi, fan va madaniyat ravnak topdi. Savdo munosabatlarining davlat va jamiyat xayotida tashki siyosatda tutgan muxim urnini yaxshi anglagan Amir Temur bu borada qator tadbirlarni amalga oshirgan. Bozorlar qurish. eskilarini kengaytirish. ta`mirlash ishlarini jadal amalga oshirgan. Buning isboti uchun Samarqand bozorining bino etilishi orqali ko`rish mumkin. Amir Te mur buyrug’i bilan shaxarniig temir darvozasi qismidan boshlanib. janubiy garbiy yo`nalishda katta ko`cha quriladi. Uning ikki tomonida esa ikki qavatli. chorsi tim shaklida qurilgan dexkonlar.rastalar kad kutaradi. Ko`cha usti boshdan oxir gumbaz shaklida ishlangan tok bilan yopiladi. YOrug’lik tushib turishi uchun xar er-dan darchalar qoldirilgan. Bundan tashqari ma`lum masofada favvoralar qurilib. Omborxonalar qad ko`targan. Bu davrdagi pul muomalasiga to`xtalsak, Amir Temur zamonida 6 gr.og’irlikdagi kumush tangalar va uning turtdan biriga teng 1,5 gr.lik kumush pullar zarb qilinganligi ma`lum. 1,5 grammlik kumush pullar "miri" deyilgan. Mazkur nom Soxibkironning Amir unvoni bilan bog’liq. SHuningdek muomalada mis pullar chaqalar xam bo`lgan. Tangalar Samarqand, Buxoro, Ardabil, Astrobod. Darband, Damg’on, Tabriz, Sabeavor, SHeroz va boshqa qator shaxardarda zarb qilingan. Bundan tashqari Amir Temur xarbiy o`rdasining maxsus zarbxonasida (dor alzarbi urduyi oliy) bo`lgan.

Temuriylar davrida xam ikki xil qiymatda kumush tanga zarb qilish davom etdi. Yirik kumush tangalar "tanga", maydalari «miri» Temur unvoni "amir"ning qisqa shakli deyilgan. Ulug’bek davridan ko`p mis tangalar bizgacha etib kelgan. Uning ilk mis tangalaridan biri diqqatga sazovor. Axsi, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz va Termiz tangalarida sher. orqasidan esa kuyosh chiqib kelayotgani tasvirlangan. Xijriy 832 yil (milodiy 1428-1429)larda Ulugbek ikki bosqichda muxim pul isloxoti o`tkazdi. Birinchi bosqichda bir xil mis tangalar bir kancha zarbxonalarda Andijon, SHoxruxiya, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz, Qarshi. Termizda chiqarildi. Ikkinchi bosqichda islox qilingan tangalar ishlab chiqarish Buxoroda markazlashtirildi va nusxasi xamda sanasi o`zgartirilmagan xolda Ulug’bek o`limiga qadar, undan keyin xam zarb etildi. Ulug’bekning pul isloxoti xazina va axoli manfaatlarini ma` lum tarzda uyg’unlashtirdi. Temur va Temuriylar davrida zarb qilingan tangalar qator xususiyatlar bilan boshqa davr tangalaridan farq qilali. Zarb etilgan tangalarga maxsus tamg’a bosish ana shunday xususiyatdardan biri edi. Bunday naqshlar CHigatoy davri tangalarida XIII asrda solinib. XU asrga kelganda keng qo`llanila boshladi. Ular dumaloq, to`rtburchak, gulga o`xshash va xokazo shakllarda bo`lgan. Xorazm o`ng qirg’og’i bilan CHig’atoy ulusi tarkibiga kirsada. chap kirg’og’i Urganch bilan birgalikda Jo`ji ulusi tarki biga kirgan bo`lib. Oltin O`rda xonlari tomonidan boshqarilar edi. XIV asrning ikkinchi yarmida 1360-1380 yillarda taxt uchun 25 xon urush olib bordi, markaziy xokimiyatning zaiflashganligidan ko`ng’irotlar qabilasining maxalliy "sufiylar" sulolasi ustalik bilan foydalandi. Ular taxminan 1360 yillardan Xorazmni mustaqil idora qila boshladilar. xatto Xorazmning o`ng qirg’oq erlarini qo`shib oldilar.

1372 yili Temur Xorazmga yurish qilib o`zita tobe qiladi. CHunki YUsuf Sufiy bir safar Amir Temurni tan olsa. bir safar Oltin O`rda xoni Tuxtamishni tan olar edi. SHuning uchun Amir Temur Xorazmga bir necha marta yurish qilgan. 1388 yil Urganchni egallaydi. Amir Temur vafotidan sung Xorazmda yana Oltin Urda xonlari xukmronlik qildi. 1412 yili Amir Temurning o`g’li SHoxrux Xorazmni qayta qo`lga kiritadi. Mo`g’ullar istibdodidan so`ng Xorazmda zarb qilingan tangalar bizgacha etib kelmagan. Temur xukmronligi davrida kichik oltin tangalar xam zarb etilgan. Xorazmda CHig’atoylar dinoriga o`xshash yirik kumush tangalar bo`lmagan, Xorazmni juld dirxamlari Movorounnaxr CHig’atoy dirxamlaridan farq qilgan. Birinchidan ularning qiymati turlicha bo`lib u asta-sekin kamayib borgan. XIII asr oxirlariga kelib xamma kumush tangalarning ogirligi 2,3 gramm bo`lsa, X1U asr boshlarida 1,9 gramm,1380 yilda 1,5gramm, XU asrning boshlarida esa 1,1 grammni tashkil qilgan. Oltin tangalarning og’irligi esa 1,10 gramm-1,15 va undan oz bo`lgan. XIII asrga doir Xorazmning birinchi dirxamlarida usha davr xokimiyatini boshqarayotgan xukmdor nomi aks etgan . Tanganing bir tomonida diniy oyatlar yoki Qur`ondan olingan kalima, ikkinchi tomonida tanga chiqarilgan sana, joy zarb qilingan. Tangalardagi yovuvlarda xatolar xam bo`lgan. xarflar tushib qolgan yoki qo`shilib ketgan. Temurning kumush tangalari uning nomidan soxta mo`g’ul xon lari Suyurgatmish va Sulton Maxmud nomlari bilan Movorounnaxr. Xuroson. eron. Ozarbayjon. Iroqning 40 dan ortiq shaxarlarida zarb etilgan. Movorounnaxr va Xurosonning bosh xukmdori sifatida SHoxrux Uirzo Astrobod, Buxoro, Damg’on. Isfaxon, Kirman, Qum, Nishopur. Marv, Samarqand, Sabzavor, Sultoniya, Tabriz, Xorazm, Xirot, SHeroz va boshqa shaxarlarda o`z nomi bilan

kumush tangalar zarb qilib. pul zarbi va savdosini tartibga soldi. Bu davrda ichki chakana savdoda keng ko`lamda muomalada bo`lgan mayda mis chaqa "fulus"lar ko`proq maxalliy xokimlar tomonidan zarb qilinar edi. 1428 yili Ulugbek tomonidan o`tkazilgan fulusiy pullar isloxoti katta axamiyat kasb etdi. Axolining ichki savdo munosabatlariga ko`proq jalb etish maqsadida Ulugbek engil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni bekor qildi. Ichki savdoni mayda mis pullarga bo`lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o`zida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent. SHoxruxiya va Andijon shaxarlarida zarbxonalar tashkil qilinib bir xil vazndagi fuluslar zarb qilinib. muomalaga chiqarildi. Mis pullarni zarbini markazlashtirish maqsadida boshqa shaxarlardagi zarbxonalarga barxam berilib.Buxoro zarbxonasi saqlab qolingan. Xalk orasida "Fulusi adliya" ya`ni, "adolatli chaqa" nomi bilan shuxrat topgan bu yangi mis fuluslar Movorounnaxrning bar cha shaxar va qishloqlarida keng muomalaga kirib davlatning ichki savdosini nakd pul bilan ta`minladi. Ulug’bekning bunday isloxoti mamlakatda xunarmandchilik maxsulotlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo`l ochib bergan edi. 1428-29 yillardagi isloxot pul muomalasini yaxshilash. Mis tangalar qadrini oshirish maqsadida amalga oshirilgan edi. Natijada u bir qancha samaralar berdi. Unga ko`ra 1420 yili zarb etil gan mis tangalar zarbxonalarga topshirilib. ularning o`rniga ogirligi 1,5-2 barobar ko`p bulgan tangalar zarb etilgan. Qulaylik uchun zarbxonalar Buxorodan tashqari Andijon. Qarshi. Samarqand, Termiz. SHoxruxiyada xam tashkil qilingan. Natijada pulning qadri kutarilgan. O`n beshinchi asr oxiriga kelib bo`shashib ketgan Temuriylar davlati xam iqtisodiy, xam siyosiy jixatidan inqirozga yuz tutishi natijasida SHayboniylar boshchiligidagi o`zbeklar tomonidan zabt etildi. Mamlakatda SHayboniylar sulolasiga asos solindi. By cylola XIV asrning oxiriga qadar davlatni idora

O'xshashlar

KOMPYUTER TARMOQLARI VA TIZIMLARINING HIMOYALANGANLIK DARAJASINI ANIQLASH VOSITALARI.
МИКРОНЕЗИЯ ХАЛҚЛАРИ
Bolalarni tabiiy oziqlantirish. Ona sutining miqdoriy va sifat tarkibi. Ayol sutining immunobiologik xususiyatlari
Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni
YILQILAR GIGIYENASI