MAVZU : TEXNIK IQTISODIY BOSHQARISH Reja: 1. Texnologik obyektlarni avtomatlashtirish ularning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2. Iqtisodiy samara 3. Boshqarish jarayoni

MAVZU : TEXNIK IQTISODIY BOSHQARISH Texnologik obyektlarni avtomatlashtirish ularning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini 3—5 % ga orttirib, maqsadga qaratilgan mahsulotni olishda ko‘p mehnat talab qilishlik darajasini ancha kamaytirishga (30— 40% ga) olib keladi. Ikkinchi tomondan, uni amalga oshirish uchun qo‘shimcha kapital mablag‘lar talab qilinadi. Masalan, kimyoviy va unga yaqin sanoat tarmoqlarida avtomatlashtirishga ketadigan xarajatlar TOB qurilmalari tannarxining 35 % ini tashkil etadi. Avtomatik tizimlar (AT) ni joriy qilish samaradorligining asosiy ko‘rsatkichi — ularning o ‘zini qoplay olish muddati hisoblanadi: T = (К + A) / E, (21.18) bu yerda: T — o ‘zini qoplash muddati, yil; К — AT ni joriy qilish uchun sarflanadigan kapital mablag‘lar (harajatlar), so‘m; A — joriy qilingan avto matlashtirish qurilmalari tannarxidan ajratilgan amortizatsiya toiovlari, so‘m; E — shartli — yillik iqtisodiy samara, so‘m/yil. Iqtisodiy samara avtomatlashtirish bo‘yicha aniqlanadi: E = ( S { — S2) /P , (21.19) bu yerda: S{, S2 — maqsadga qaratilgan mahsulot birligining avtomatlashtirishdan oldingi va keyingi tannarxi, so‘m; P — maqsadga qaratilgan mahsulotning avtomatlashtirishdan keyin yillik ishlab chiqarish. Kimyo korxonalari mahsuloti tannarxining asosiy bandi (50—80 %)

xomashyo tannarxi ekanini hisobga olib, asosiy e’tiborni maqsadga qaratilgan mahsulot birligiga to ‘g‘ri keladigan xomashyo solishtirma sarfini pasaytiruvchi avtomatlashtirish vositalarini joriy qilishga qaratish zarur. 0 ‘zini qoplash muddatining teskari kattaligi iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti E hisoblanadi: E = 1 / Т =(S{ - S2) ■ P /(K + A) (21.20) Keltirilgan form ulalar bo‘yicha aniqlangan samaradorlik k o ‘rsat- k ichining qiymatlari normativ qiymatlar bilan taqqoslanadi va natijaga asoslanib, AT ni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi haqida xulosa chiqariladi. Kimyoviy korxonalarda AT ning o ‘zini qoplashining normadagi muddati taxminan uch yilni tashkil etadi.Iqtisodiy samaradorlikning AT ni joriy qilishga ketadigan kapital xarajatlarga bog‘liqligi 21.19-rasmda keltirilgan.Bog‘lanishni tahUl qilish shuni ko‘rsatdiki, birinchi bosqichda (K0 — Kt) iqtisodiy vositalar majmuasiga ozgina xarajatlar qilinganda, iqtisodiy samaradorlik S { tannarxning ortishi va oddiy boshqarish funksiyalarining (nazorat, signalizatsiya va hokazo) avtomatlashtirilishining samaradorligi ju d a kichik b o ‘lganidan iqtisodiy sam aradorlik m anfiydir. K apital mablag‘larning m a’lum qiymatidan boshlab (Kt) boshqarish vazifalari va masalalarini kengaytirish AT ning samaradorligini keskin o ‘sishiga olib keladi, demak yanada takomillashgan texnik vositalar majmuasidan foydalanish hisobiga iqtisodiy samarani hamoshiradi.Takomillashtirishning bu bosqichida AT eng katta samara beradi. Bu bosqich uzoq davom etmaydi. U kapital harajatlaming K2 qiymatigacha davom etadi. Kapital xarajatlarning b undan keyingi ortishi ( K2 — K3) AT ni jo riy qilishning iqtisodiy samaradorligini bunchalik keskin oshirmaydi, kapital xarajatlarning m a’lum qiymatidan boshlab ( ^ 3), boshqarishning vazifalarini bundan keyingi kengaytirish juda oz darajada samara beradi, natijada tizimning iqtisodiy samaradorligi tusha

boshlaydi. Bu boshqaruvning funksiyalari va vazifa- larining takrorlanishi, xodimlarga beriladigan texnologik axborotning haddan tashqari ko‘pligi, AT ning murakkabligi, demak ishonchsizligi, boshqarish funksiyalarini avtomatlashtirish bilan tushuntiriladi, ularni fan va texnika rivojining erishilgan darajasida texnik personalga qoldirish maqsadga muvo- fiqdir. K4 qiymatdan boshlab, texnik vositalar m ajmuasini murak- kablashtirish, ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra, iqtisodiy samaraning manfiy qiymatiga olib keladi.Bog‘lanishni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, har bir BTO uchun eng ko‘p iqtisodiy samara beradigan AT tanlab olish mumkin. Bunda capital harajatlar K3 ni tashkil etadi.

XULOSA Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish faqat ishlab chiqarish texnikasini takomillashtirish hamda mehnat sharoitlarini yax- shilash bilangina emas, balki ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, birlik mahsulotga ketadigan moddiy va mehnat xarajatlarini pasaytirib, uning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini orttirish bilan bog‘liq.Iqtisodiy omillar avtomatlashtirish obyektini tanlab olishda asosiy omil hisoblanadi. Sanoatda avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligini o rtirish omillari juda ko‘p. Hozirgi sharoitda avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligiga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar sonini kamaytirish hisobi- gagina erishishga k o ‘p hollarda imkon b o ‘lmaydi, chunki zamonaviy zavodlar, korxonalar, bo‘linmalarga nisbatan kam miqdordagi odamlar bilan xizmat k o ‘rsatiladi.