TEXNIKA GNOSEOLOGIYASI VA DUNYONING TEXNIK MANZARASI Reja: 1.Texnika gnoseologiyasi va epistemologiyasi: ta’rifi va tavsifi 2. Dunyoning texnikaviy manzarasi. Texnika rivojlanishining asosiy ko‘rsatgichlari 3. Texnika rivojlanishining asosiy qonunlari. 4. Texnikaning rivojlanish qonuniyatlari

Inson o‘zining olamdagi narsa va hodisalarni bilish,o‘zining ehtiyoj va manfaatlaridan kelib chiqqan holda ularni o‘zgartirish qobiliyatiga aga bo‘lgan eng aqlli mavjudod hisoblanadi. Shuning uchun ham inson mavjud reallikni qanday tarzda biladi va o‘zgartiradi, degan savol asrlar davomida barcha olimu-fozillarni qiziqtirib kelgan. Shu borada olib borilgan kuzatuvlar,ilmiy-amaliy tajribalar,keng miqyosda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida bu savolga javob topishga harakat qilinib kelingan. Bunday harakatlarning natijasida falsafa ilmida bilish masalalari va muammolari bilan shug‘ullanuvchi maxsus soha – gnoseologiya paydo bo‘lgan. “Gnoseologiya” yunoncha so‘z bo‘lib ”gnosis” – bilish,”logos” – nazariya,ya’ni bilish nazariyasi degan ma’noni anglatadi. Shunga ko‘ra, gnoseologiya deb bilish jarayonining paydo bo‘lishi,shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlarini o‘rganuvchi falsafa ilmining nazariy ahamiyatga molik bo‘lgan maxsus sohasiga aytiladi. Gnoseologiya masalasi “Olam va odam” munosabatlari tizimida yuz beradigan o‘zgarishlarga qarab doimiy sur’atda o‘zgarib turadi. Bugungi kunda inson mavjud real borliqdagi narsalarni o‘zlashtirishda texnika va texnologiyalardan foydalanishi zaruriy holatga aylanib qoldi. Bu esa ularning gnoseologiyasini nazariy va amaliy jihatdan bilishni-o‘rganishni taqozo etadi. Texnika gnoseologiyasi – bu texnika va texnologiyalarning paydo bo‘lishi,shakllanishi va rivojlanishini hissiy va aqliy jihatdan idrok etish ,ular to‘g‘risida muayyan bilimlarni hosil qilish jarayonlarini aks ettiruvchi faoliyatlar tizimidir . Bu bilimlar o‘zlarining darajalariga qarab har xil bo‘ladi. Masalan,gnoseologik jihatdan texnika va texnologiyalar sohasida tadqiqot olib borayotgan ilmiy izlanuvchining ilmiy bilim hosil qilish uchun texnosferaga qaratilgan faoliyati bilish ob’ektini,ilmiy izlanuvchining o‘zi esa bilish sub’ektini tashkil qiladi. Texnik gnoseologiya ana shu qoidaga asoslangan holda,ob’ektsiz sub’ekt va aksincha sub’ektsiz bilish ob’ekti bo‘lmasligini e’tirof etgan holda faoliyat olib borish kerakligini ta’kidlaydi. Texnikaviy epistemologiya – bu texnika va texnologiyalar to‘g‘risidagi umumiy bilish emas,balki ilmiy bilish to‘g‘risidagi fan bo‘lib,unga empirik va

nazariy bilish darajalari,ilmiy tafakkur tarzi,ilmiy bilish usullari kiradi. Bu degan so‘z,texnikaviy gnoseologiya va epistemologiya bir biriga o‘xshamaydigan soha degani emas,balki bilishning bir birini to‘ldiruvchi sohalaridir. 2. Dunyoning texnikaviy manzarasi. Texnika rivojlanishining asosiy ko‘rsatgichlari Texnika gnoseologiyasi va epistemologiyasi dunyoning texnik manzarasini yaratishga xizmat qiladi. Dunyoning texnik manzarasi - bu texnologiya va texnik jarayonlar ob’ektlari to‘g‘risida umumiy tasavvur beradigan qonunlar, kategoriyalar va prinsiplar tizimidir. Dunyoning texnik manzarasini ifodalovchi texnika taraqqiyotining miqdoriy va sifatiy jihatlarini ifodalovchi ko‘rsatgichlarga: a) intensivlik – texnikaning rivojlanishini miqdoriy va sifatiy jihatdan taqqoslovchi; b) samaradorlik– jonli ijodiy mehnatning foydalilik, tejamkorlik kabi xususiyatlarini ifodalovchi; v) ishonchlilik – foydalanilayotgan texnika qurilmalarining odam hayotiga zarar yetkazmasligining qanchalik darajada kafolatlanganligiga bo‘lgan ishonchini kiritish mumkin.. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarga qo‘shimcha ravishda yana texnikaning antropologik mezonlari ko‘rsatgichlarini: texnik tizimlarni odamlarga moslashtirish; noqulayliklarini kamaytirish yoki yo‘q qilish; ijobiy his-tuyg‘ularni kuchaytirish, odam zarar yetkazish xavfini kamaytirish kabilarni ham kiritish mumkin. Texnikaning antropologik mezonlari texnik tizimlarning samaradorligi mezonlari guruhiga kiradi. 3. Texnika rivojlanishining asosiy qonunlari. Fan va texnikani rivojlanishining qonuniyatlarini o‘rganishda "qonun" tushunchasining xususiyatlari,shakllari,turlari haqida tasavvurlarga ega bo‘lish

maqsadga muvofiqdir. Kundalik hayotda qonun tushunchasi ko‘pincha yuridik va falsafiy ma’nolarda ishlatiladi. Falsafiy ma’noda “Qonun – muayyan shart- sharoitda voqealar rivojining xarakter va yo‘nalishini belgilaydigan, ma’lum bir qat’iy natijani taqozo etadigan ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy, barqaror munosabatlaridir” 1 . Ularni tabiat va jamiyat qonunlariga bo‘lib o‘rganish qabul qilingan. Shu nuqtai nazardan qaraganda texnikaning rivojlanish qonunlari deb, muayyan shart-sharoitda texnosferada yuzaga kelgan voqealar rivojining xarakter va yo‘nalishini belgilaydigan, ma’lum bir qat’iy natijani taqozo etadigan ob’ektiv narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy, barqaror munosabatlari tizimiga aytiladi. Ularga quyidagilar kiradi : 1. Texnikaning bosqichma-bosqich rivojlanishi qonuni - bu texnika tizimining moddiy ob’ektini qayta ishlashni amalga oshiradigan tizimlar universal qonunidir. Mehnatning har qanday moddiy predmetni qayta ishlashda to‘rtta asosiy: a) texnologik; b) energetik; v) boshqarish; g) rejalashtirish funksiyalarni amalga oshiradi. Qonunning mohiyati: texnik tizimlar ushbu asosiy funksiyalarni bajarish orqali ajdodlardan qolgan texnikaviy merosning yangi avlodlariga ketma-ket o‘tishi sodir bo‘ladi. Buni olimlar 4 bosqichga bo‘ladilar. Bunda birinchi bosqich qo‘l asboblari va aqlli odamning paydo bo‘lishini; ikkinchi bosqich , qo‘l mehnatini mexanizatsiyalashtirish va sanoat inqiloblarini; uchinchi bosqich , mehnatni avtomatlashtirish va ilmiy-texnik inqilobini; to‘rtinchi bosqich postindustriya jamiyatni yoki uyg‘un noosferani yaratishni o‘z ichiga oladi. To‘rtinchi bosqichda odam texnologik jarayondan butunlay chiqarib tashlanadi. U endilikda yuqori darajadagi rejalashtirish jarayonlarida, shuningdek nostandart uskunalarni ishga tushirish va ta’mirlash ishlarida qatnashadi. 1 Туленов Ж. Диалектика назарияси. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – Б. 106.

2. Texnik tizimlarning progressiv evolyusiyasi qonuni - bu texnikaning rivojlanishining universal qonunidir, uning mohiyati ma’lum texnik funksiyalarni bajaradigan texnik tizimlarda modellar va texnik tizimlarning yangi avlodlariga o‘tish, ishlatilgan texnikani yo‘q qilish zarurati bilan bog‘liq bo‘lgan aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bilan ifodalanadi. Texnik tizimlarning progressiv evolyusiyasi qonunidan amaliy foydalanishning asosiy yo‘nalishlarini: raqobat yechimlarini topishni tanlash metodologiyasi, texnik faoliyatning tizimli tahlil metodologiyasi, va texnika evolyusiyasini o‘rganish usullarini ishlab chiqish doirasida texnik tizimlarning ma’lum bir sinfini yaratish tashkil qiladi. 3) Rivojlanishdagi qarama-qarshiliklar qonuni – bu texnik tizimlarning rivojlanish jarayonida qarama-qarshiliklarning paydo bo‘lishi, kuchayishi va hal etilishini tavsiflaydi. 4) Ideallik darajasini oshirish qonuni - texnik tizimning rivojlanishini uning ideal darajasiga ko‘tarilish sifatida tavsiflaydi. 5) Maydonlardan foydalanishda mikrodarajaga o‘tish qonuni - texnik tizimlarni rivojlantirishda materiya va turli sohalarning chuqur tuzilishidan foydalanish tendensiyasini tavsiflaydi. 6) Dinamizm va boshqaruvchanlikni oshirish qonuni - texnik tizimni odamlar tomonidan, boshqa tizimlar, tashqi muhit va o‘tish davridagi texnik tizimga o‘zgaruvchan talablarga moslashishini ta’minlaydigan maqsadli o‘zgarishlarga bo‘lgan qobiliyatining rivojlanish jarayonini tavsiflaydi. 7) Texnik tizimning to‘liqligini oshirish qonuni - texnik tizim tomonidan ilgari boshqa texnik tizimlar, tashqi muhit yoki inson tomonidan bajarilgan funksiyalarni yanada to‘liq bajarish tendensiyasini tavsiflaydi. 8) Tarqatish va to‘plash qonuni - bajarilgan foydali funksiyalarning miqdori va sifatini oshirish yoki ko‘paytirish paytida texnik tizimni murakkablashtirish va yiqitish orqali soddalashtirish yo‘li bilan bajariladigan foydali funksiyalarning miqdori va sifatini kengaytirish va oshirish orqali texnik tizimning idealini takomillashtirishni tavsiflaydi.