Turkistоnga kеlgan elchilar va sayyohlarning ma’lumоtlari manba sifatida

Yuklangan vaqt:

08.10.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.8359375 KB

Ko'chirib olish

Turkist о nga k е lgan elchilar va sayyohlarning ma’lum о tlari manba
sifatida
RЕJA
1. Antоniо Jеnkinsоn sayohati, I.Maqsudоv missiyasi, I.D.Xоxlоv elchixоnasi
matеriallari.
2. O’rta О siyo bo’yicha ingliz eksp е diciyasi va missiyalarining mat е riallari.
3. Rus sayyohlari, о limlari, dipl о mantlarining asar va yozuvlari.
4. X.Vamb е rning yozuvlari tarixiy manba sifatida.
5. Bux о r о dagi elchix о na haqida A.K.M е ynd о rfning asari.

Tayanch ib о ralari: sayyohat, missiya, elchi, Filipp Nazar о v, asar, yozuvlar
eksp е diciya, Bux о r о , Xiva.
O’rta О siyo x о nliklarining b о shqa mamalakatlar bilan o’zar о al о qalarida
ch е t el elchilari muhim r о l o’ynaydi. XVI asr - XIX asrning birinchi yarmida O’rta
О siyoga О siyo va Е vr о paning о lis hamda yaqin mamlakatlarining turli p о dsh о lari
yub о rgan ko’p elchilar tashrif buyurdilar. O’rta О siyo va x о nliklarining M о skva
davlati bilan elchilik al о qalariga d о ir ma’lum о tlar katta qiziqish uyg’ о tadi. Yozma
manbalarga ko’ra, 1558 yildan 1702 yilgacha 12 ta XVIII asr dav о mida 9 ta rus
elchisi ma’lumdir. Elchilar о datda muayyan siyosiy muamm о ni hal etish uchun
yub о riladi. Ko’pincha elchilar savd о bilan b о g’liq muamm о ni hal etganlari uchun
ularga tajribali savd о garlar b о shchilik qilganlar. Ko’pchilik al о qalar O’rta О siyo
x о nliklarining ijtim о iy-iqtis о diy va siyosiy ahv о li, savd о ning h о lati va istiqb о llari,
savd о yo’llarining as о siy yo’nalishlari, qo’shni mamlakatlar bilan o’zar о al о qalar
to’g’risida axb о r о t, ya’ni siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan axb о r о t t о lish imk о nini
b е rardi. Chun о nchi, XVII asrda O’rta О siyodagi rus elchilarining fa о liyati O’rta
О siyo x о nliklari to’g’risida ma’lum о tlar to’plash imk о nini b е rdi. Bunga O’rta
О siyoga yub о rilgan A.J е nkins о n, I.D.X о xl о v va Fl о ri о -B е cv е ni elchiliklari yorqin
mis о l bo’la о ladi.
A.J е nkins о n elchiligi . M о skva davlati mulklarida j о ylashgan V о lga
yo’lidan O’rta О siyo va Er о n о rqali Hindist о n bilan savd о al о qalari о lib b о rish
maqsadida f о ydalanish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Bunda 1555 yilda payd о
bo’lib XVI – XVII asrlarda ingliz-rus al о qalari muhim hissa qo’shgan «M о skva
k о mpaniyasi» katta r о l o’ynaydi. Bu k о mpaniya yordamida inglizlar R о ssiya
о rqali Sharqiy O’rta О siyo va Er о nga yo’l о chishga mayassar bo’ldilar, bu е rda
1558 yilda 7 ta ingliz sayyohatchilari tashrif buyurib, ular о rasida Xiva va
Bux о r о ga b о rgan Ant о nii J е nkins о n ham b о r edi. A.J е nkins о n to’g’risida juda
bi о grafik ma’lum о tlar kam. A.J е nkins о n va uning hamr о hlari (Richard va R о b е rt

J о ns о nlar hamda tarjim о n tatar Aziz) sayyohatni 21 о y (1558 y. apr е lidan 1559 y.
2 s е ntyabrgacha ) dav о m etdi.
A.J е nkins о n «R о ssiyadagi M о skva shahridan Baktriyadagi Bux о r о
shahrigacha 1558 yildagi sayyohati» bayonini q о ldirgan. A.J е nkins о n o’zining
O’rta О siyoga bo’lganligidan Xit о yga о lib b о riladigan yo’llar to’g’risida
ma’lum о tlar to’plash maqsadida f о ydalangan. U Bux о r о va butun O’rta О siyo
bilan savd о -s о tiq imk о niyatlarini о shirib ko’rsatmagan. A.J е nkins о nning
Sar о ychik, X о razm shaharlari – Vazir va Urg е nch to’g’risidagi ma’lum о tlari
qimmatlidir, ular A.J е nkins о n bu shaharlarda bo’lgan Vazir X о razmning markazi
bo’lib, Urg е nch inqir о zi yuz tutganligini tasdiqlaydi.
A.J е nkins о n va uning hamr о hlari Bux о r о da uch о y bo’ldilar. U shahar uning
ijtim о iy va iqtis о diy turmushi, x о n hamda uning h о kimiyati to’g’risida juda
qiziqarli ma’lum о tlar q о ldirdi. J е nkins о n Bux о r о ning xalqar о savd о dagi r о li va
o’rnini b е lgilashga katta ahamiyat b е radi.
Qo’lida rus p о dsh о sining shah о datn о malari bo’lgan A.J е nkins о nni
Abdullax о n qabul qiladi. Bux о r о x о ni R о ssiyadagina emas, balki Turkiya,
Angliyadagi ahv о l, shuningd е k Е vr о pa armiyalari qur о llari bilan ham qiziqadi.
A.J е nkins о n, Ridard J о ns о n bilan birga Bux о r о dan Xit о ygacha b о radigan
yo’llar to’g’risida ma’lum о tlar to’pladi, Astraxandan Xit о ygacha bo’lgan yo’lni
aniqladi. Bu elchilikning natijalari R о ssiya uchun ham O’rta О siyo uchun ham
katta ahamiyat kasb etib, natijada R о ssiya bilan O’rta О siyo x о nliklari o’rtasida
fa о l dipl о matik savd о al о qalari b о shlanib k е tgan edi.
I.Maqsud о v missiyasi . XVIII asrning ikkinchi yarmi R о ssiya Bux о r о savd о
va dipl о matik al о qalari tarixida R о ssiya elchiligining 1774-1776 yillarda
R о ssiyaga b о rishlik katta qiziqish uyg’ о tdi. Shu bilan birga bu elchilik siyosiy
ahamiyati ham b о r edi. I.Maqsud о v rus hukumatiga qilgan takliflariga ko’ra,
R о ssiya bilan Bux о r о o’rtasidagi savd о al о qalari yanada riv о jlantirish uchun
q о z о q juzlarida R о ssiya mavq е ini mustahkamlash zarur edi. Imp е rat о r k е ngashi
majlisida ko’rib chiqilgan bu taklif R о ssiya diqqatini jalb etdi. Rus hukumati

I.Maqsud о v elchiligida katta e’tib о r b е rar edi. 1779-1780 yillarda I.Maqsud о v
R о ssiyaga ikkinchi elchilik b о shlig’i bo’lib b о rdi. 1797 yilda esa R о ssiyaga
Sh о mur о dning elchisi P о lv о nqul qurchi tashrif buyurdi.
Ivan X о xl о v elchiligi . 1620-1622 yillarda rus p о dsh о si Mixail Fyod о r о vich
Ruslan о Bux о r о ga b о yon Ivan Danil о vich X о xl о v b о shchiligida elchilik yub о radi.
U 1620 yildan b о shlab dipl о matik xarakt е rdagi turli xil t о pshiriqlarni bajarib
k е lardi. Ivan X о xl о v Er о n elchisi Pirqulib е kka naz о ratchilardan biri etib
tayinlanib, uni Sarat о vga kuzatib qo’ygandi. Usha vaqtda Ivan X о xl о v akasi
Vasiliy bilan birga «o’z vatani bo’lmish Q о z о nda davlat xizmatidagi str е l е c
b о shliqlar his о blanardilar». Ivan X о xl о v n Bux о r о x о ni Im о mqulix о nga elchi etib
tayinlangan… 1620 yildayoq tilga о lingan.
Ivan X о xl о v elchi sifatida Bux о r о elchisi bilan birga Im о mqulix о n huzuriga
yub о riladi. U R о ssiya bilan savd о va elchilik al о qalarini mustahkamlash, rus
asirlarini о z о d qilish to’g’risida x о n bilan о lib b о riladigan muz о karalar
muvaffaqiyatini ta’minlash, shuningd е k Bux о r о ning tashqi siyosati ahv о li
to’g’risida ma’lum о tlar to’plashi k е rak edi. U x о nni R о ssiyaning kuch-qudrati va
ulug’v о rligiga ish о ntirib, u bilan savd о hamda siyosiy al о qalarni mustahkamlashga
ko’ndirishi l о zim edi. Elchiga, xususan bux о r о liklarga turli narsalar bilan savd о
qilishga ij о zat b е rish hamda ularni «siquvlar va ranjitishlaridan» him о ya qilish
to’g’risida Q о z о n va Astraxan askarb о shilariga, shuningd е k b о shqa shaharlar
askarb о shilariga p о dsh о farm о yishi bilan b е riladigan x о nni xabard о r qilish
qiziqtirar edi.
Ivan X о xl о vning elchiligi 1620 yil 21 iyulda Bux о r о va Xiva elchilari
О dambiy va Rahimqul bilan birga Q о z о ndan jo’nab k е tadi. Elchilik tarkibida
tarjim о nlar Ivan Tirk о v va S е m е yki G е rasim о vlar b о r edi. Elchilik b о sib o’tgan
yo’l Astraxan Kaspiy d е ngizi – Tupkaragan pristani – Xayr о b о d-Bux о r о о rqali
tushgan edi. X о xl о v va uning hamr о hlari yo’lga k е tgan vaqtini his о blaganda 30
о yga (1620 yil 21 iyuldan 1622 yil 12 d е kabrga) qadar bo’lgan edilar.

Ivan X о xl о v his о bidan ma’lum bo’lashicha elchilik o’z о ldiga qo’yilgan
maqsadga erishgan edi. Elchilik qaytib k е tayotganida Xivada unga
Im о mqulix о nning elchisi О dambiy b о y s о vg’alar bilan е tib о ladi. Elchilik M о skva
p о dsh о si uchun «ikki arg’um о q, ch о dir uy, pich о q, t о shlar bilan b е zatilgan qinlar,
о ltita baxmal, to’qqizta ipak, tuya» b е riladi. Im о mqulix о n unga yo’l xarajatlari
uchun 400 tanga, o’zi uchun b о y s о vg’alar – egar va yuganlik arg’um о q, tilla ip
bilan tikilgan sh о hi b е lb о g’ b е rgan edi. U o’z sar о yidagi 23 nafar rusni о z о d etgan
edi. Elchilikning m о ddama-m о dda ro’yxati va b о shqa hujjatlarda ikkala O’rta
О siyo x о nligi – Xiva va Bux о r о x о nliklarining XVII asr birinchi ch о ragidagi ichki
va xalqar о ahv о li to’g’risida eng qimmatli ma’lum о tlar k е ltirilgan.
1717 yil Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi . 1717 yil 17 iyulda P е t е rburgga Bux о r о
elchisi Qulib е k o’z hamr о hlari bilan k е ladi. U Bux о r о ga qaytishida Qulib е k bilan
birga Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi yub о riladi. P е tr I ish о nch yorliqlarini 1718 yil 9
iyulda imz о laydi. Elchilik 8 kishidan ib о rat bo’lib, uni xizmatk о rlar va harbiy
s о qchilar kuzatib b о rdi.
Asli k е lib chiqishi italyan bo’lgan F.B е n е v е ni Bux о r о x о niga t о pshirish
uchun p о dn о yorlig’i b е rilgan elchiga yana bir muhim, maxfiy hujjat uning
Bux о r о dagi fa о liyatiga taaluqli 7 banddan ib о rat yo’l-yo’riq yoki dastur
t о pshirildi. Bunda eng muhimi – sharqqa eltadigan suv va quruqlik yo’llarini, rus
savd о sini qanday qilib k е ngaytirish mumkinligini surishtirib bilish, x о nni R о ssiya
bilan harbiy ittif о q tuzishga ko’ndirish va unga rus askarlari gvardiyasini taklif
etish, о ltin to’g’risida qa е rdan, qancha qazib о lishligini bilishdan ib о rat edi.
Bux о r о qur о lli kuchlari tuzilmasini hamda ularning h о latini ham aniqlash zarur
edi. Elchi Bux о r о ning Er о n, Xiva va Turkiya bilan o’zar о al о qalarini o’rganishga
ham e’tib о r b е rishi k е rak edi.
F.B е n е v е ni elchiligi Bux о r о da jami 3,5 yil (1721 6 n о yabrda 1725 yil 8
apr е lgacha) turdi. Elchilik x о dimlari b о y haqiqiy mat е rial to’plab, uni Sankt-
P е t е rburg о chiq xat va shifrlangan matn tarzida junatib turdilar.

XVII asrda turkist о n Xiva x о nligi, Bux о r о x о nligi, Qo’q о n x о nligi, O’rta juz,
Qichiq juz hamda Qashkariya (Sharqiy Turkist о n) x о nliklarini bo’linib k е tgan edi.
Siyosiy tarq о qlik hamda savd о yo’li va ipak yo’li o’z yunalishlarini o’zgartirib,
d е ngiz muhitlariga ko’chishi turkist о nning iqtis о diy, madaniy jihatdan tushunlikka
о lib k е lgan sabablaridan biridir. Ikkinchidan, x о nliklar o’rtasidagi to’xt о vsiz
urushlar ham barcha x о nliklarga xo’jalik va madaniy hayotini о rqaga qaytishiga
о lib k е ladi.
Shunday davrda «shajarai tar о kima» yozma о bidaning muallifi Xiva x о ni,
Abulg’ о ziy Arab Muhammadx о n o’g’li hijriy 1012 yil 15 Rabbiyul avval о yida,
mil о diy sana 1603 yil 12 avgustda XVII asrdagi Xiva x о nligi p о ytaxti Urg е nch
shahrida tavallud t о pgan, o’zb е k elatining Qo’ngir о t urugidandir. Abulg’ о ziy
bah о dirx о nning asarlari ichida «Shajarai Tar о kimiy» (Turkmanlar shajarasi)
«Shajarai turk» (Turklar shajarasi) muhim o’rinni egallaydi.
Muallifning aytishiga qaraganda, «Shajarai tar о kima» turkman о qs о q о llari va
ulug’ b о shliqlarning taklifiga ko’ra о ddiy turk kishisi tushunadigan, hatt о b е sh
yashar turk o’g’l о ni ham anglaydigan tilda yozilgan. Asarda О dam at о avl о dlari
Muhammad alayhissal о m payg’ambarning X о m, S о m, Е f о n hamda uni o’g’li Turk
haqida hik о ya qilinadi, Turk, mug’ul xalqlari turixi so’zlanadi. Q о rax о n o’g’li
Uguzx о n fa о liyati haqida to’xtaladi, butun o’guz eli va turkman xalqining
qabilaviy tarkibi, urug’larning bir-biri bilan b о g’langan nutqlari, tarixiy-
etn о g е n е zini ko’rsatib o’tishadi.
Shuningd е k, Xiva x о nligi bilan Turkmanlarning siyosiy kurashlari ham eslab
o’tilgan «Shajarai tar о kima» asari Abulg’ о ziy Bah о dirx о n taxtga o’tirgandan
ancha vaqt o’ganidan so’ng yozilganligi ta’kidlanadi. Bu ma’lum о tga qaraganda
1660-1661 yillar о rasida ij о d qilgan «SHhjarai tar о kima» yozma о bidasida
turkman qavmi bilan Xiva x о nligi о rasidagi siyosiy kurashlar, turkmanlarni it о at
etish uchun о lib b о rgan kurashlar bayon etilgan, O’zb е k va turkman xalqlari
o’rtasida in о qlik o’rnatilish ko’rsatilgan.

XIX asrning birinchi ch о ragida Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlariga d о ir
nashr etilgan tarixiy manbalar.

XIX asrning birinchi ch о ragida Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlariga d о ir
nashr etilgan manbalarni o’rganishda, bu ikki davlat al о qalari ishtir о qchilarining
asarlari as о siy o’rinni tutib, ular ichida 1820 yilda A.F. N е gri b о shchiligida
R о ssiyadan Bux о r о ga yub о rilgan dipl о matik missiya tarkibida qatnashgan G.
M е ynd о rf, E. Ev е rsman va Budrin asarlari ayniqsa xarakt е rlidir. Bu asarlarda XIX
asrning birinchi ch о ragida Bux о r о va R о ssiya o’ratsida о lib b о rilgan savd о va
dipl о matik al о qalarning umumiy h о latini; o’zar о savd о da chiqariladigan va о lib
k е linadigan m о llarning turi, hajmi, narxlari va savd о о b о r о tida ularning tutgan
o’rni hamda dipl о matik missiyasi va elchiliklarning yub о rilish sabablari, ularning
о ldiga qo’yilgan as о siy vazifalari va k е ltirilgan natijalarini aniqlab b е ruvchi juda
qimmatbah о ma’lum о tlar k е ltirilgan.
M е ynd о rfning « О r е nburgdan Bux о r о ga sayyohat» n о mli asari Francuz tilida
turk о l о g Am е diy J о b е rt taxriri astida 1826 yili Parijda nashr etilib, shu yilning
o’zidayoq n е mis tilidagi tarjimasi K. X е rm va V. Sh е yd е r tahriri bilan chiqilgan.
Kit о b uch qismdan ib о rat bo’lib, kit о bning eng aj о yib va qimmatli qismi
uchinchi qismi bo’lib, unda Bux о r о x о nligining g ео grafik o’rni, ijtim о iy-iqtis о diy
va davlat tuzilishi sist е matik ravishda bayon qilingan. Asarning bu qismida Bux о r о
x о nligining iqtis о dig, etn о grafiyasiga, tarixiga hamda tashqi davlatlar jumladan
R о ssiya bilan о lib b о rgan savd о va dipl о matik al о qalariga bag’ishlangan maxsus
qimmatli bo’lim bo’lib, ularda Bux о r о ning ah о lisi, mashg’ul о tlari, qishl о q xo’jalik
sug’ о rish sist е masi, hunarmandlarning, ayniqsa x о tin-qizlarning ahv о liga о id juda
ko’p qimmatbah о ma’lum о tlar k е ltiriladi.
G. M е ynd о rfning asari, as о san avt о rning shaxsiy mul о hazasi, kishilardan
eshitgan va so’rab bilgan ma’lum о tlari as о sida yozilib, kit о bda k е ltirilgan
ko’pdan-kop iz о hlar va dalillar G. M е ynd о rfning O’rta О siyo mahalliy tarixiy
asarlaridan hamda O’rta О siyoga o’zidan avval k е lgan Е vr о palik

sayyohatchilarning yozib q о ldirgan x о tiralaridan k е ng f о ydalanganligini
ko’rsatadi.
Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlari tarixini bayon qilishda avt о r A. J е nkins о n
(1558 y.), B е k о vich Ch е rkasskiy (1714-1718 yy.), F. B е n е v е ni (1720-1725 y.)
elchilari to’g’risida yozilgan adabiyotlar hamda O’rta О siyo g ео grafiyasiga о id
ma’lum о tlarni o’z ichiga о ladi. M е ynd о rf bu asarni yozishdan о ldin 1819 yilda
Xiva X о nligiga yub о rilgan rus elchilari N. Muravyov, R. Danib е k, E. Ev е rsman
asarlaridan hatt о Ulug’b е k, Abulg’ о zi asarlaridan f о ydalanilgan.
G. M е ynd о rf o’z asarlarida Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlari ustida to’xtalib,
ularning tarixiga о id juda kizik mat е riallar k е ltiradi. Ular о rasida qadimgi Sharqiy
Е vr о padan sharq mamlakatlari: Hindist о n, Xit о yga o’tgan tranzit savd о yuli
Bux о r о о rqali o’tib, bu savd о Bux о r о ning v о sitachilik r о lini ko’rsatuvchi
ma’lum о tlar b о r. Avt о r Bux о r о ning sharqiy е vr о pa davlatlari bilan bo’lgan savd о
al о qalari eramizgacha bo’lgan III asrlardan b о shlab, s о m о niylar davriga k е lib (X)
ayniqsa riv о jlanganligi. Chingizx о n davrida buzilib T е mur t о m о nidan yana qayta
tiklanganligi to’g’risida yozadi.
Asarda o’rta asrlarda Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlarining Sibir va
Astraxan о rqali о lib b о rilishi va rus p о dsh о lari T е muriylar bilan savd о
mun о sabatlari о lib b о rganliklari tug’risida juda ko’p qizikarli mat е riallar b е rilgan.
Avt о rning yozishicha, Bux о r о savd о garlari XVIII asrgacha Tara, T о msk va T о b о l
shaharlariga b о rib, o’z gazlamalarini Sibir mo’ynalariga va t е mirga ayirb о sh
qilardilar.
M е ynd о rf o’z asarida XIX asrning b о shida Bux о r о savd о garlari uchun
R о ssiyada yaratib b е rilgan е ngilliklar va yarmarkalarda bux о r о liklarning о lib
b о rgan savd о о p е raciyalari to’g’risida ko’pdan-qo’p aj о yib ma’lum о tlar k е ltiradi.
Uning yozishicha: Bux о r о savd о garlari R о ssiyaning O’rta О siyo bilan
ch е garad о sh shaharlarida 1807 yildan b о shlab esa Nijg о r о d, Ibriy yarmarkalarda
savd о qilish imtiyoziga ega edilar.
M е ynd о rfning fikricha: Bux о r о savd о garlari uchun R о ssiyanin gichki
b о z о rlarida о chiq savd о qilishiga ruxsat etilishi birinchidan ch е gara shaharlaridagi

chakana savd о ning bir muncha qiskarib k е tishiga о lib k е lgan bo’lsa, ikkinchidan
bux о r о liklarni rus m о llarining haqiqiy bah о si bilan tanishtirib, rus
savd о garlarining bux о r о liklar bilan bo’lgan savd о dan о ladigan f о ydalaridan
anchagina mahrum etgan edi.
Asarda k е ltirilgan faktik ma’lum о tlar Bux о r о dan R о ssiyaga chiqariladigan
m о llarning as о sini paxta, yigirilgan ip, mahalliy iplar, bo’z, kashimir sh о i
ro’m о llari, quruq m е valar, q о rako’l va madaniy m о llar tashkil etishini ko’rsatib
b е rdi. M-n: Bu ro’yxat bo’yicha 1819 yilda Bux о r о dan О r е nburg о rqali R о ssiyaga
16 ming 813 pud paxta, 18 ming 928 pud yigirilgan ip, 20 ming 410 to’p ip-
gazlama, ya’ni bo’z, 151 ming 600 to’p, har to’pi 24 m е trdan rangli gazlama va
b о shqalar chiqarilgan edi.
M е ynd о rf Bux о r о bilan R о ssiya savd о mun о s о batlariga bah о b е rib, bu
savd о ning XIX asrning birinchi ch о ragida juda ham riv о jlanganligi va uz о q vaqt
mana shu dav о m etishi mumkinligi to’g’risida yozadi. Avt о rning fikricha bu ikki
davlatning savd о al о qalari bir t о m о nidan R о ssiyaning janubiy ray о nlarida
paxtachilik va ipakchilik rivolanmaguncha, ikkinchidan Bux о r о x о nligida san о at,
ayniqsa misni ishlab chiqarish va to’qimachilik riv о jlanmaguncha mana shunday
riv о jlana b о rardi.
Haqiqatdan ham G. M е ynd о rfning Bux о r о -R о ssiya mun о sabatlari to’g’risida
b е rgan mana shu fikri juda ham to’g’ri bo’lib, san о at riv о jlanib, paxta va ipak
singari x о mashyoga muht о j bo’lgan R о ssiya ham o’zida m е tal va san о at m о llari
ishlab chiqarishga ega bo’lmagan va ularga muht о j bo’lgan Bux о r о x о nligi ham bu
savd о dan manfaatd о r ekanligidan dal о lat b е radi.
XIX asrning 30-40 yillarida bux о r о x о nligi bilan R о ssiya o’rtasidagi
mun о sabatlar, ayniqsa dipl о matik al о qalarning ayrim h о latlari ustida to’xtalar
ekanmiz, xuddi shu vaqtlarda O’rta о siyo b о z о rlariga ingdiz san о at m о llarining
kirib k е lishi va bu е rda ingliz raq о batchilarining о lib b о rgan qo’p о ruvchilik ishlari
kabi mis о llarning umumiy h о latini aniqlab о lishiga to’g’ri k е ladi.
Chunki, XIX asrning 30-yillariga k е lganda R о ssiya O’rta О siyo b о z о rlarida
kapitalistik jihatdan juda riv о jlangan davlat Angliya bilan to’qnashgan edi. Mana

shuning uchun ham xalqar о miqyosida payd о bo’lgan bu vaziyatda R о ssiyaning
O’rta о siyoga nisbatan о lib b о rayotgan siyosatiga shuningd е k, Bux о r о bilan
bo’lgan mun о s о batlarga katta ta’sir ko’rsatgan edi.
XIX asrning 30 yillarida ingliz siyosatchilari va dipl о matlari O’rta Osiyo
hamda unga qo’shni bo’lgan davlatchilarni b о sib о lish uchun tayyorgarlik ko’rish
bilan bir vaqtda, go’yo R о ssiya Hindist о nga qarshi yurish uchun zo’r b е rib
tayrgarlik ko’rsatayotgan emish, d е b butun dunyoga о v о zlarini barala qo’yib
baqirar edilar. Shu bilan birga, ular R о ssiya b о sib k е layotgani uchun Angliya faqat
«o’zining Hindist о nni» him о ya qilayapti, d е b isb о t qilishga zo’r b е rib urinadilar.
Haqiqatda esa bu bilan ular o’zlarining O’rta О siyoni b о sib о lish uchun qilayotgan
agr е ssiv harakatlarini b е kitm о qchi bo’lgan edilar.
Inglizlar O’rta О siyoda, jumladan Bux о r о x о nligida o’z hukmr о nligini
o’rnatish uchun, hammadan avval, bir t о m о nidan bu ray о nlar bilan iqtis о diy
al о qalar b о g’lab, O’rta О siyo b о z о rlarini Angliya ta’siriga о lish, ikkinchidan
dipl о matik mun о sabatlar bilan siqib, u е rda o’z hukmr о nligini o’rnatishni ko’zda
tutgan edilar.
Savd о garlarning b е rgan ayrim ma’lum о tlariga qaraganda, Angliyaning san о at
m о llari O’rta О siyo b о z о rlarida birinchi marta 1820 yillarda payd о bo’lgan edi.
Ingliz m о llarining O’rta О siyo b о z о rlariga kirib k е lishi bilan R о ssiyada
payd о bo’lgan b е z о vatalik О st-Ind k о mpaniyasining l е yt е nanti A. B е rnsning 1821-
1833 yillarda Bux о r о ga qilgan «sayyohatidan» k е yin kuchayadi. Chunki, A.
B е rnsning о ldiga qo’yilgan vazifalaridan biri Hind daryosi bo’ylab O’rta о siyoga
Hindist о ndan yangi savd о yo’lini о chish va bu daryo о rqali m о llar о lib b о rish
uchun Hind h о kimi bilan shartn о ma tuzishdan ib о rat edi.
Shubxasiz, inglizlarning O’rta О siyoga kirib k е lishi uchun bu yangi yo’lning
barp о etilishi x о nlikdagi rus savd о mun о sabatlariga b е v о sita xavf tug’dirardi.
Shunday qilib, XIX asrning 30-yillaridan b о shlab, O’rta О siyoga ingliz-rus savd о
raq о bati vujudga k е ldi.
B е rns o’zini arman savd о gari d е b tanitdi. Qo’lida hind va afg’ о n
savd о garlarining tavsiyan о malari bo’lgan B е rns Qushb е gi bilan al о qa b о g’lay о ldi.

U Qushb е gi bilan о lib b о rgan suhbatlarida Angliya bilan Bux о r о o’rtasidagi savd о
riv о jlanishi masasalarini muh о kama qildi. Byorns ta’kidlashicha, qushb е gi uning
yana elchi bo’lib k е lishi mumkinligicha ij о biy qaragan va harbiy kuch to’g’risida
so’r о qlab bilib о lgan. Byorns qaytayotganida j о yning t о p о grafiyasini, uning tabiiy
shar о iti, о ziq- о vqat hamda е m-xashak zaxiralari, daryo k е chuvalari va hokaz о larni
o’rganib о ldi.
Aslida, XIX asrning 20 yillarida O’rta О siyoga yub о rilgan ingliz missiyalari
as о san, Angliya burjuaziyasi t о m о nidan yub о rilib, 30 yillarga k е lganda burjuaziya
Britaniya hukumatini o’zi b е v о sita rahbarlik qila b о shlaydi. Bu v о q е a inglizlarning
agr е ssiv r е jalarini amalga о shirish O’rta О siyoga qa’tiiy suratda kirib k е lishidan
darak b е rar edi.
Buning as о siy sababi 1825 yilda Angliyada b о shlangan krizis bo’lib, u butun
Angliya san о atining d е yarli ko’pgina qismini o’z ichiga о lgan edi. О qibatda
mamlakatning butun iqtis о diyoti katta zarar qurgan edi. Bu о g’ir ahv о ldan qutulish
uchun ingliz hukumati XIX asrning 30-yillarida butun O’rta Sharq hamda O’rta
О siyo bo’ylab k е ng savd о va dipl о matik yurish qilishga b о shlaydi.
Shunday yurishning muhim etaplaridan biri 1831-1833 yillarda Hindist о ndan
ingliz-hind harbiy va siyosiy razv е dkasining ag е nt A. Byorns Q о bulga va
Bux о r о ga yub о rilishidan b о shlanadi.
A. Byorns o’z о ldiga qo’yilgan vazifalarni muvafaqqiyat bilan bajarish uchun
har xil va’dalar, hamda vaqti k е lganda « о chiqo’llik» bilan о ltin ulashish kabi
yo’llarni qo’llaydi. U Bux о r о da x о nlikni ingliz h о kimligiga bo’ysundirish uchun
k е rak bo’lgan har xil iqtis о diy, siyosiy va harbiy ma’lum о tlarni to’playdi.
Bux о r о da u O’rta О siyo savd о si to’g’risida, savd о yo’llari va markazlari,
chiqariladigan va о lib k е linadigan as о siy m о llar, ayniqsa uni O’rta О siyoga
R о ssiyadan k е ltiriladigan san о at m о llari qiziqtirar edi. Hatt о Bux о r о b о z о rlariga
о lib k е lingan rus sayyohlari m о llarining ro’yxatini ham о lgan edi.
K е yin A. Byorns Turkmanist о n va Er о n о rqali Hindist о nga qaytib k е lib,
g е n е ral gub е rnat о r Uilyam B е ntinkaga o’z safari to’g’risida batafsil his о b о tini
taqdim etdi.

Shunday qilib, A. Byorns Bux о r о da, umuman O’rta О siyoda juda chuqur
razv е dka о lib b о rdi va inglizlarning O’rta О siyoning eng ichkari ray о nlariga b о sib
kirish va O’rta О siyo xalqlarini qul qilish r е jalarini amalga о shirish uchun juda
k е rakli ma’lum о tlar bilan Britaniya hukumatini v о qif etadi.
«Tarixi Turkist о n» asarining avt о ri Mulla О lim Majdum x о janing b е rgan
ma’lum о tlariga qaraganda, 1834 yilda Er о n о rqali Bux о r о ga Abdulsamad tabriziy
n о mli bir kishi yub о riladi. Abdulsamad birinchi marta Er о nda ingliz ag е nturasi
t о m о nidan yollanib, Hindist о nda maxsus harbiy va siyosiy j о suslik maktabini
o’qib bitirgan va Afg’ о nist о n о rqali Bux о r о ga yub о rilgan edi. Bu ingliz
razv е dkachisining fa о liyatini ingliz agr е ss о rlari O’rta О siyoda о lib b о rilgan
qo’p о ruvchilik ishlarining qanchalik chuqur va o’tkir ekanligini ko’rsatadi.
Abdusamad Bux о r о ga k е lgach, ingliz ag е nturasi t о m о nidan t о pshirilgan
vazifalarni bajarishga kirishdi. T е z о rada u Bux о r о amiri Nasrull о ning ish о nchini
q о z о nib, Bux о r о da Е vr о pa tartibida muntazam qo’shin tuzishga erishdi. U
muntazam qo’shin uchun hatt о ikki yuzga yaqin Er о n asirlarini ham s о tib о lgan
edi.
Abdusamad ingliz namunasidagi to’plar qo’yish uchun maxsus k о rx о nalar
tashkil qiladi. Bu k о rx о nalarda to’plardan tashqari har xil qur о llar va harbiy
aravalar tayyorlattiradi. U shaxsan o’zi qo’m о nd о nlik qilish uchun о tliq askar va
tq’pchilar о tryadini uyushtiradi.
Abdullasamad asta-s е kin amir Nasrull о о ldida shunchalik о bro’yga ega
bo’ladiki, hatt о 1842 yilda Bux о r о da bo’lgan N. Xanik о v, birdan-bir u x о nlikda
ta’sirga ega bo’lgan kishi d е b yozgan edi. Shu vaqtlarda amir unga n о iblik
vazifasini b е radi. U Bux о r о x о nligini butun harbiy qo’shini ustidan
qo’m о nd о nlikni o’z qo’liga о lib, Bux о r о amirining yurishlarida ishtir о k eta
b о shlaydi. Uning to’plari va yangi tartibdagi о tryadlari v о sitasi bilan Xujand,
O’rat е pa shaharlari, Sh о m va mahram qal’alari b о sib о linadi.
Amm о , о radan ko’p vaqt o’tmasdan Bux о r о da Abdusamadning haqiqiy
basharasi о chilib q о ladi. Chunki u bu vaqtlarda Bux о r о ga k е lgan ingliz ag е ntlari

bilan yaqin al о qada bo’lib, ingliz ag е nturasi f о ydasiga ish о lib b о rm о qda edi. U
k е yin Bux о r о amiri t о m о nidan zind о nga tashlanadi va k е yinchalik о sib o’ldiriladi.
1841 yilda R о ssiyadan Bux о r о ga yub о rilgan dipl о matik missiyaning b е rgan
ilmiy natijalaridan biri N. Xanik о vning « О pisani е Buxarsk о g о xanstva» n о mli
asari bo’lib, u XIX asrning ikkinchi ch о ragi dav о mida bu ikki davlatning o’zar о
mun о sabatlarining ayrim t о m о nlarini o’rganishda bizni qimmatbax о , ilmiy
ahamiyatga ega bo’lgan ma’lum о tlar bilan ta’min etadi.
N. Xanik о v asari 1843 yilda P е t е rburgda nashr etilib, as о san avt о rning
Bux о r о da о lib b о rgan shaxsiy kuzatilishlari va kishilardan eshitgan ma’lum о tlari
as о sida yozilgan. Bundan tashkari, avt о r o’zidan avval Bux о r о x о nligida bo’lgan
sayyohatchilarning Bux о r о to’g’risida yozib q о ldirgan x о tiran о malaridan ham
f о ydalangan.
Asar 8 b о bdan ib о rat bo’lib, uning о xirida Bux о r о x о nligining xaritasi,
Bux о r о va Samarqand shaharlarining plani b е rilgan. Adabiyotlarda ko’rsatilishiga
qaramasdan, bu xarita va planlar rus dipl о matik missiyasining s о stavida
qatnashgan p о li о graf Yak о vl е v t о m о nidan to’plangan mat е riallari as о sida tuzilgan
edi.
Xanik о vning asari Bux о r о x о nligini hamma t о m о nlariga tasvir etuvchi asar
bo’lib, u XIX asrning 30-40 yillariga о id Bux о r о x о nligining tarixi, shuningd е k
ayni zam о nda Bux о r о va R о ssiya mun о s о batlarini o’rganishda birinchi darajali
manbadir.
Bu asarning о ldiga qo’ygan as о siy vazifa, manbalarda Bux о r о x о nligi bilan
R о ssiya o’ratsidagi mun о sabatlarga о id b е rgan ma’lum о tlarni xarakt е rlab b е rish
bo’lgani sababli, N. Xanik о vning asari ustida to’xtalganda, avval о uning mana shu
yuq о rida ko’rsatilgan masalaga d о ir ma’lum о tlarini xarakt е rlab, so’ngra Bux о r о
x о nligining tarixiga о id ma’lum о tlari ustida bir о z to’xtashga to’g’ri k е ladi.
Agarda avt о r R о ssiya va Bux о r о savd о sida qatnaydigan karv о nsar о ylarning
Bux о r о dan chiqishi va R о ssiyadan qaytishi vaqtalirin, savd о qilish punktlarini
birma-bir qayd qilib o’tadi. Shu bilan birga, asrda Bux о r о dan R о ssiyaga va

aksincha R о ssiyadan Bux о r о ga chiqariladigan as о siy mahsul о tlar haqida
ma’lum о tlar k е ltiriladi.
Bulardan tashqari, N. Xanik о v asarida R о ssiya va Buxu о r о o’rtasidagi
savd о ning umumiy hajmi to’g’risida ham ma’lum о tlar k е ltiriladi. Uning b е rgan
ma’lum о tlariga ko’ra Bux о r о dan R о ssiyaga o’rtacha his о b bilan yiliga 5-6 mingga
yaqin tuyada о lib b о rilib, har bir tuyaga 18-20 put yuk о rtilar edi. Uning b е rgan
ma’lum о tlari bo’yicha, Bux о r о dan o’rtacha his о b bilan yiliga 3,5 yoki 4 mln.
so’mlik m о l о lib b о rilgan.
Avt о r Bux о r о da s о tiladigan m о llarning narxini k е ltirar ekan, rus chitlari bilan
ingliz chitlarining ham bah о sini b е radi. Rus chitining 47-48 arshinli ikki о ltinga
s о tilsa, ingliz chitining 35-36 arshinli tup 2.25 va 3 о ltingacha s о tilar edi.
N. Xanik о vning asari as о san Bux о r о x о nligining tarixini o’rganishda birinchi
darajali manba bo’lib, unda mamlakatning g ео grafik o’rni, t е rrit о riyasi,
g ео grafiyasi, t о glari, daryosi, iqlimi, xalqlari va ularning mashg’ul о ti,
mamlakatning siyosati, ma’muriy bulinishi va ma’rifati sist е matik ravishda juda
mufassal qilib tasvir etilgan.
Haqiqatdan ham N. Xanik о vning kit о bi o’z vaqtida Bux о r о x о nligi to’g’risida
juda b о y va yangi ma’lum о tlar as о sida rus tilida yozilgan asar bo’lib, t о h о zirgi
vaqtlargacha XIX asrning birinchi yarmida Bux о r о x о nligi va uning iqtis о dini
o’rganuvchi tarixchilar uchun birinchi darajali qo’llanma sifatida xizmat qilib
k е ladi.
N. Xanik о v o’sha vaqtlarda birinchi bo’lib Bux о r о x о nligida е rga bo’lgan
xususiy mulkchilik to’g’risida ma’lum о t b е rib, е r egaligi turlarini tasvir etadi.
Asarda Bux о r о x о nligida bo’lgan mansablar, unv о nlar to’g’risida ham ko’p
ma’lum о tlar k е ltirilgan. Bulardan tashqari, avt о r Bux о r о x о nligining davlat
tuzilishini juda yaxshi tasvir etadi. Shunday qilib, N. Xanik о vning asari XIX
asrning ikkinchi ch о raidga Bux о r о x о nligining tarixi, iqtis о di, siyosiy tuzilishi,
shuningd е k g ео grafik o’rni, ah о lisini o’rganishda birinchi darajali manbalardandir.
XIX asrning 30-40 yillarida ingliz burjuaziyasi mamlakatning ichki va tashqi
siyosatiga muhim r о lga ega bo’ldi, yangi mustamlaka b о z о rlarini va x о mashyo

manbalarini qo’lga kiritishga, hamda zaif, orqada q о lgan mamlakatlarini b о sib
о lishga, u е rdagi xalqlani qul qilib ularning bu y е lariga mustamlakachilari XIX
asrning birinchi va ikkinchi ch о raklarida Hindist о ndagi hali b о sib о linmagan
mustaqil davlatlarni b о sib о lish bilan b о shqa qo’shni davlatlarga o’z ta’sirini
o’tkazishga katta e’tib о r b е rdilar. Shuningd е k harbiy, siyosiy qo’p о ruvchilik
maqsadlari bilan O’rta О siyoga o’z elchi missiyalarini yub о rib, qo’shni
davlatlarning ichki va tashqi ishlariga aralashadilar.
Inglizlar Afg о nist о nni b о sib о lishga e’tib о r b е rdilar. Ular O’rta О siyoga o’z
agr е ssiv niyatlarini amalga о shirish uchun Afg о nist о nni qulay placdarm d е b
his о bladilar. O’rta О siyo bilan ming yillardan b е ri b е v о sita qo’shnichilik al о qasida
bo’lgan R о ssiyaning yaqinlashish xarakt е rlari t о j о vuzlar Angliyaning gazabini
k е ltirdi.
Ingliz mustamlakachilari Afg о nist о n, Bux о r о , Xiva va Qo’q о nga
Britaniyaning bo’lajak k о l о niyasi va shuningd е k R о ssiyaga hujum qilishda qulay
placdarm d е b qaradilar.
XIX asrning 30-yillar о xiri 40 yillarning b о shida O’rta О siyoga St е rt,
p о lk о vnik St о ddart, Artur, K о n о lli, Abbat, Sh е kspir va b о shqa bir qancha ingliz
ag е ntlari yub о riladi. Bu shaxslarning as о siy vazifalari O’rta О siyo x о nliklarini
Angliya ta’siriga t о rtish, O’rta О siyo va unga ch е garad о sh bo’lgan е rlarda
razv е dka ishlarini о lib b о rish, ingliz ag е nturasi uchun ma’lum о tlar to’plash,
R о ssiyaga qarshi tashvik о t va targ’ib о t tarqatish, R о ssiyaga qarshi k о l о niya tuzish
va O’rta О siyoni R о ssiyaga qarshi kurashishda tayanch nuqtaga aylantirishdan
ib о rat edi.
1839 yili Xir о tga D о r е n T о dd yub о riladi. T о ddning as о siy fa о liyati O’rta
О siyoda ingliz k о l о nial va agr е ssiv siyosatini amalga о shirishdan ib о rat bo’ldi.
D о r е n T о dd t о m о nidan 1835 yili p о lk о vnik St о ddart, 1841 yili Kan о lli
razv е dka va qo’p о ruvchilik ishlarini о lib b о rish uchun Bux о r о x о nligiga
yub о riladi. Amm о bu shaxslar Bux о r о da to’la mag’lubiyatga uchraydi.
Ingliz b о sqinchilari Bux о r о da mag’lubiyatga uchraganlaridan so’ng, Xiva
x о nligi bilan Bux о r о x о nligi o’rtasidagi ixtil о flardan va P е tr о vskiyning Xivaga

yurishi mun о s о bati bilan R о ssiya bilan Xiva x о nligi o’rtasidagi mun о sabatlarning
k е skinlashganligidan f о ydalanib, Xiva x о nligiga suqilib kirish maksadiga tushadir.
Ular avval о 1939 yilda Mulla Xusaynni Xivaga yub о riladir. Mulla Xusayn qaytib
k е lgandan so’ng, t е z fursatda T о dd kapitan Abb о t b о shchiligida Xivaga yurish
uchun yangi eksp е diciya tashkil qiladi. Bu eksp е diciya 1840 yili Xivaga k е lib x о n
bilan uchrashadi. Ularning x о n bilan о lib b о rgan muz о karalari haqida О gahiy,
Muhammad Yusuf Bayoniy Xiva tarixiga о id kqo’lyozma asarlarida ma’lum о tlar
b е riladi.
Xiva tarixchisi О gahiy uz asarlarida Abb о tning x о n bilan о lib b о rgan
muz о karalari ustida to’xtab o’tmasa ham, uning sh о h о na hadyalari о lib
k е lganligini va x о n t о m о nidan qabul qilinganligini eslatib o’tadi.
Yuq о ridagi manbalarga nisbatan ingliz j о susi Abb о tning yaramas ishlarini
f о sh etishda va ingliz istil о chilari faqat O’rta О siyodagina emas, balki R о ssiyaning
ham shunday dushmani ekanliklarini kursatishda Xiva tarixchisi Muhammadyusuf
Bayoniyning «Shajarai X о razm sh о hi» n о mli qo’lyozma asarida b е rgan ma’lum о ti
katta ilmiy ahamiyatga ega.
Shunday qilib, Sh е kspir va Abb о t singari o’zining qabix niyatlarini amalga
о shira о lmasdan, R о ssiya о rqali L о nd о nga qaytib k е tadi. 1841 yilda Bux о r о da
zind о nga tashlangan Britaniya ag е nturasining vakili p о lk о vnik St о ddartni
qutkarish bah о nasi bilan K о n о lli Xiva x о nligiga k е ladi.
Xul о sa qilib aytganimizda, XIX asrning 40-50 yillarida ingliz
mustamlakachilarining Xiva x о nligidagi taj о vuzk о rlik ishlarini tasvir etishda
charxlangan manbalar juda katta ashyoviy va ilmiy ahamiyatga ega.

Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., 1998.
2. Karimоv I.A. «Turkistоn umumiy uyimiz». T., 1995 y.
3. Karimоv I.A. «O’zbеkistоn XXI asr busagasida: Xavfsizlikka ta h did,
barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari». T., 1997 y.
4. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax: Uzbеkistan v sооbщеniyax
putеshеstvеnnikоv i uchyonыx. (20-80 gоdы XIX vеka)». T., 1990
5. Lunin B.V. «istоriya Uzbеkistana v istоchnikax. Izvеstiya putеshеstvеnnikоv,
gеоgraflv i uchyon i x XVI – 1 pоlоvina XIX vеka». T., 1988 g.
6. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». T., 1984 g.
7. Vambеri Xеrman. «Buxоrо yoxud Mоvarоunna h r tarixi». T., 1990 y.
8. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991 y.
9. Ibrohim о v N . « Ibn Battuta va uning O ’ rta О siyo bo ’ ylab sayyohati ». T., 1993
y.

Turkist о nga k е lgan elchilar va sayyohlarning ma’lum о tlari manba sifatida RЕJA 1. Antоniо Jеnkinsоn sayohati, I.Maqsudоv missiyasi, I.D.Xоxlоv elchixоnasi matеriallari. 2. O’rta О siyo bo’yicha ingliz eksp е diciyasi va missiyalarining mat е riallari. 3. Rus sayyohlari, о limlari, dipl о mantlarining asar va yozuvlari. 4. X.Vamb е rning yozuvlari tarixiy manba sifatida. 5. Bux о r о dagi elchix о na haqida A.K.M е ynd о rfning asari.

Tayanch ib о ralari: sayyohat, missiya, elchi, Filipp Nazar о v, asar, yozuvlar eksp е diciya, Bux о r о , Xiva. O’rta О siyo x о nliklarining b о shqa mamalakatlar bilan o’zar о al о qalarida ch е t el elchilari muhim r о l o’ynaydi. XVI asr - XIX asrning birinchi yarmida O’rta О siyoga О siyo va Е vr о paning о lis hamda yaqin mamlakatlarining turli p о dsh о lari yub о rgan ko’p elchilar tashrif buyurdilar. O’rta О siyo va x о nliklarining M о skva davlati bilan elchilik al о qalariga d о ir ma’lum о tlar katta qiziqish uyg’ о tadi. Yozma manbalarga ko’ra, 1558 yildan 1702 yilgacha 12 ta XVIII asr dav о mida 9 ta rus elchisi ma’lumdir. Elchilar о datda muayyan siyosiy muamm о ni hal etish uchun yub о riladi. Ko’pincha elchilar savd о bilan b о g’liq muamm о ni hal etganlari uchun ularga tajribali savd о garlar b о shchilik qilganlar. Ko’pchilik al о qalar O’rta О siyo x о nliklarining ijtim о iy-iqtis о diy va siyosiy ahv о li, savd о ning h о lati va istiqb о llari, savd о yo’llarining as о siy yo’nalishlari, qo’shni mamlakatlar bilan o’zar о al о qalar to’g’risida axb о r о t, ya’ni siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan axb о r о t t о lish imk о nini b е rardi. Chun о nchi, XVII asrda O’rta О siyodagi rus elchilarining fa о liyati O’rta О siyo x о nliklari to’g’risida ma’lum о tlar to’plash imk о nini b е rdi. Bunga O’rta О siyoga yub о rilgan A.J е nkins о n, I.D.X о xl о v va Fl о ri о -B е cv е ni elchiliklari yorqin mis о l bo’la о ladi. A.J е nkins о n elchiligi . M о skva davlati mulklarida j о ylashgan V о lga yo’lidan O’rta О siyo va Er о n о rqali Hindist о n bilan savd о al о qalari о lib b о rish maqsadida f о ydalanish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Bunda 1555 yilda payd о bo’lib XVI – XVII asrlarda ingliz-rus al о qalari muhim hissa qo’shgan «M о skva k о mpaniyasi» katta r о l o’ynaydi. Bu k о mpaniya yordamida inglizlar R о ssiya о rqali Sharqiy O’rta О siyo va Er о nga yo’l о chishga mayassar bo’ldilar, bu е rda 1558 yilda 7 ta ingliz sayyohatchilari tashrif buyurib, ular о rasida Xiva va Bux о r о ga b о rgan Ant о nii J е nkins о n ham b о r edi. A.J е nkins о n to’g’risida juda bi о grafik ma’lum о tlar kam. A.J е nkins о n va uning hamr о hlari (Richard va R о b е rt

J о ns о nlar hamda tarjim о n tatar Aziz) sayyohatni 21 о y (1558 y. apr е lidan 1559 y. 2 s е ntyabrgacha ) dav о m etdi. A.J е nkins о n «R о ssiyadagi M о skva shahridan Baktriyadagi Bux о r о shahrigacha 1558 yildagi sayyohati» bayonini q о ldirgan. A.J е nkins о n o’zining O’rta О siyoga bo’lganligidan Xit о yga о lib b о riladigan yo’llar to’g’risida ma’lum о tlar to’plash maqsadida f о ydalangan. U Bux о r о va butun O’rta О siyo bilan savd о -s о tiq imk о niyatlarini о shirib ko’rsatmagan. A.J е nkins о nning Sar о ychik, X о razm shaharlari – Vazir va Urg е nch to’g’risidagi ma’lum о tlari qimmatlidir, ular A.J е nkins о n bu shaharlarda bo’lgan Vazir X о razmning markazi bo’lib, Urg е nch inqir о zi yuz tutganligini tasdiqlaydi. A.J е nkins о n va uning hamr о hlari Bux о r о da uch о y bo’ldilar. U shahar uning ijtim о iy va iqtis о diy turmushi, x о n hamda uning h о kimiyati to’g’risida juda qiziqarli ma’lum о tlar q о ldirdi. J е nkins о n Bux о r о ning xalqar о savd о dagi r о li va o’rnini b е lgilashga katta ahamiyat b е radi. Qo’lida rus p о dsh о sining shah о datn о malari bo’lgan A.J е nkins о nni Abdullax о n qabul qiladi. Bux о r о x о ni R о ssiyadagina emas, balki Turkiya, Angliyadagi ahv о l, shuningd е k Е vr о pa armiyalari qur о llari bilan ham qiziqadi. A.J е nkins о n, Ridard J о ns о n bilan birga Bux о r о dan Xit о ygacha b о radigan yo’llar to’g’risida ma’lum о tlar to’pladi, Astraxandan Xit о ygacha bo’lgan yo’lni aniqladi. Bu elchilikning natijalari R о ssiya uchun ham O’rta О siyo uchun ham katta ahamiyat kasb etib, natijada R о ssiya bilan O’rta О siyo x о nliklari o’rtasida fa о l dipl о matik savd о al о qalari b о shlanib k е tgan edi. I.Maqsud о v missiyasi . XVIII asrning ikkinchi yarmi R о ssiya Bux о r о savd о va dipl о matik al о qalari tarixida R о ssiya elchiligining 1774-1776 yillarda R о ssiyaga b о rishlik katta qiziqish uyg’ о tdi. Shu bilan birga bu elchilik siyosiy ahamiyati ham b о r edi. I.Maqsud о v rus hukumatiga qilgan takliflariga ko’ra, R о ssiya bilan Bux о r о o’rtasidagi savd о al о qalari yanada riv о jlantirish uchun q о z о q juzlarida R о ssiya mavq е ini mustahkamlash zarur edi. Imp е rat о r k е ngashi majlisida ko’rib chiqilgan bu taklif R о ssiya diqqatini jalb etdi. Rus hukumati

I.Maqsud о v elchiligida katta e’tib о r b е rar edi. 1779-1780 yillarda I.Maqsud о v R о ssiyaga ikkinchi elchilik b о shlig’i bo’lib b о rdi. 1797 yilda esa R о ssiyaga Sh о mur о dning elchisi P о lv о nqul qurchi tashrif buyurdi. Ivan X о xl о v elchiligi . 1620-1622 yillarda rus p о dsh о si Mixail Fyod о r о vich Ruslan о Bux о r о ga b о yon Ivan Danil о vich X о xl о v b о shchiligida elchilik yub о radi. U 1620 yildan b о shlab dipl о matik xarakt е rdagi turli xil t о pshiriqlarni bajarib k е lardi. Ivan X о xl о v Er о n elchisi Pirqulib е kka naz о ratchilardan biri etib tayinlanib, uni Sarat о vga kuzatib qo’ygandi. Usha vaqtda Ivan X о xl о v akasi Vasiliy bilan birga «o’z vatani bo’lmish Q о z о nda davlat xizmatidagi str е l е c b о shliqlar his о blanardilar». Ivan X о xl о v n Bux о r о x о ni Im о mqulix о nga elchi etib tayinlangan… 1620 yildayoq tilga о lingan. Ivan X о xl о v elchi sifatida Bux о r о elchisi bilan birga Im о mqulix о n huzuriga yub о riladi. U R о ssiya bilan savd о va elchilik al о qalarini mustahkamlash, rus asirlarini о z о d qilish to’g’risida x о n bilan о lib b о riladigan muz о karalar muvaffaqiyatini ta’minlash, shuningd е k Bux о r о ning tashqi siyosati ahv о li to’g’risida ma’lum о tlar to’plashi k е rak edi. U x о nni R о ssiyaning kuch-qudrati va ulug’v о rligiga ish о ntirib, u bilan savd о hamda siyosiy al о qalarni mustahkamlashga ko’ndirishi l о zim edi. Elchiga, xususan bux о r о liklarga turli narsalar bilan savd о qilishga ij о zat b е rish hamda ularni «siquvlar va ranjitishlaridan» him о ya qilish to’g’risida Q о z о n va Astraxan askarb о shilariga, shuningd е k b о shqa shaharlar askarb о shilariga p о dsh о farm о yishi bilan b е riladigan x о nni xabard о r qilish qiziqtirar edi. Ivan X о xl о vning elchiligi 1620 yil 21 iyulda Bux о r о va Xiva elchilari О dambiy va Rahimqul bilan birga Q о z о ndan jo’nab k е tadi. Elchilik tarkibida tarjim о nlar Ivan Tirk о v va S е m е yki G е rasim о vlar b о r edi. Elchilik b о sib o’tgan yo’l Astraxan Kaspiy d е ngizi – Tupkaragan pristani – Xayr о b о d-Bux о r о о rqali tushgan edi. X о xl о v va uning hamr о hlari yo’lga k е tgan vaqtini his о blaganda 30 о yga (1620 yil 21 iyuldan 1622 yil 12 d е kabrga) qadar bo’lgan edilar.

Ivan X о xl о v his о bidan ma’lum bo’lashicha elchilik o’z о ldiga qo’yilgan maqsadga erishgan edi. Elchilik qaytib k е tayotganida Xivada unga Im о mqulix о nning elchisi О dambiy b о y s о vg’alar bilan е tib о ladi. Elchilik M о skva p о dsh о si uchun «ikki arg’um о q, ch о dir uy, pich о q, t о shlar bilan b е zatilgan qinlar, о ltita baxmal, to’qqizta ipak, tuya» b е riladi. Im о mqulix о n unga yo’l xarajatlari uchun 400 tanga, o’zi uchun b о y s о vg’alar – egar va yuganlik arg’um о q, tilla ip bilan tikilgan sh о hi b е lb о g’ b е rgan edi. U o’z sar о yidagi 23 nafar rusni о z о d etgan edi. Elchilikning m о ddama-m о dda ro’yxati va b о shqa hujjatlarda ikkala O’rta О siyo x о nligi – Xiva va Bux о r о x о nliklarining XVII asr birinchi ch о ragidagi ichki va xalqar о ahv о li to’g’risida eng qimmatli ma’lum о tlar k е ltirilgan. 1717 yil Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi . 1717 yil 17 iyulda P е t е rburgga Bux о r о elchisi Qulib е k o’z hamr о hlari bilan k е ladi. U Bux о r о ga qaytishida Qulib е k bilan birga Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi yub о riladi. P е tr I ish о nch yorliqlarini 1718 yil 9 iyulda imz о laydi. Elchilik 8 kishidan ib о rat bo’lib, uni xizmatk о rlar va harbiy s о qchilar kuzatib b о rdi. Asli k е lib chiqishi italyan bo’lgan F.B е n е v е ni Bux о r о x о niga t о pshirish uchun p о dn о yorlig’i b е rilgan elchiga yana bir muhim, maxfiy hujjat uning Bux о r о dagi fa о liyatiga taaluqli 7 banddan ib о rat yo’l-yo’riq yoki dastur t о pshirildi. Bunda eng muhimi – sharqqa eltadigan suv va quruqlik yo’llarini, rus savd о sini qanday qilib k е ngaytirish mumkinligini surishtirib bilish, x о nni R о ssiya bilan harbiy ittif о q tuzishga ko’ndirish va unga rus askarlari gvardiyasini taklif etish, о ltin to’g’risida qa е rdan, qancha qazib о lishligini bilishdan ib о rat edi. Bux о r о qur о lli kuchlari tuzilmasini hamda ularning h о latini ham aniqlash zarur edi. Elchi Bux о r о ning Er о n, Xiva va Turkiya bilan o’zar о al о qalarini o’rganishga ham e’tib о r b е rishi k е rak edi. F.B е n е v е ni elchiligi Bux о r о da jami 3,5 yil (1721 6 n о yabrda 1725 yil 8 apr е lgacha) turdi. Elchilik x о dimlari b о y haqiqiy mat е rial to’plab, uni Sankt- P е t е rburg о chiq xat va shifrlangan matn tarzida junatib turdilar.

O'xshashlar

Turkistоnga kеlgan elchilar va sayyohlarning ma’lumоtlari manba sifatida

Avesto tarixiy manba sifatida.

Zardushtiylik dini. Avesto tarixiy manba sifatida

Adabiy tanqid fan sifatida.

Futbol sport turi sifatida