Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Tarix fakulteti 308-guruh talabasi Xidirov shaxzodning DARS ISHLANMASI Samarqand 2024-y il Mavzu : XIX ASR NING IKKINCHI YARM I - X X ASRNING BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOL Mavzuga oid tayanch tushunchalar : paxta talabi, iqtisodiyot, temiryo’l Soatlar soni: 1 soat Mavzuning qisqacha ta`rifi: ijtimoiy va iqtisodiy ahvol haqida ma`lumot beradi; O`quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi: Dars turi: Yangi bilim beruvchi Metod : “Savol-javob” metodi, “Jadval texnologiyasi” , “To‘g‘risini top”, “VENN diogrammasi” Shakl: jamoa, guruhda ishlash Jihoz: darslik, multimedialiilovali disk, ko‘rgazma va tarqatma

materiallar. Nazorat: o`quvchilarning darsda faolligi kuzatilib, hisobga olib boriladi. Baholash: O`quvchilar bilimi reyting mezonlari asosida baholanib, dars oxirida e`lon qilinadi. Darsning maqsadi Maqsadlar: Ta`limiy maqsad:- o`quvchilarga Turkistondagi milliy ozodlik kurashi haqida ma`lumot berish; Tarbiyaviy maqsad: - o`quvchilarni o`z vatani tarixidaga hurmat hissini uyg`otish; Rivojlantiruvchi maqsad: - o`quvchilarning milliy ozodlik kurashi haqidagi bilimlarini rivojlantirish. Tayanch kompetentsiyalar: • Axborot bilan ishlash kompetensiyasi mavjud tarix faniga oid axborot manbalaridan (inter- net, televizor, radio (audiovi- deo yozuv), telefon, kompyu- ter, elektron pochta va boshq.) foydalana oladi; • Milliy va umummadaniy kompetensiya: Vatanga sadoqatli, insonlarga mehroqibatli hamda umuminsoniy va milliyqadri yatlarga e’tiqodli bo‘lishga o`rganadi Fanga oid kompetensiyalar: • Tarixiy shaxslar haqida ma’lumot bera oladi; • Sanlarda sodir bo‘lgan tarixiy voqealar haqida ma’lumot bera oladi; Darsning blok sxemasi: № Darsning qismlari Belgilangan vaqt. 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O`tilgan mavzuni takrorlash 12 daqiqa 3. Yangi mavzu bayoni 14 daqiqa 4. Mustahkamlash 12 daqiqa 5. Baholash 2 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa I.Tashkiliy qism: Salomlashish, davomatni aniqlash, sinf tozaligini kuzatish, diyorimizda va dunyoda bo`layotgan voqealar bilan o`quvchilarni tanishtirish. II.O`tilgan mavzuni takrorlash: O`tilgan mavzuni mustahkamlash uchun o`quvchilar guruhlarga ajratiladi. Guruhlarga savolli topshiriqlar beriladi.

Guruh sardorlari doskaga vatmanlarni osib,javoblarni izohlab berishadi.Javoblar o`qituvchi tomonidan to`ldiriladi va aniqlik kiritiladi. Faol guruhlar rag`batlantiriladi . III.Yangi mavzu bayoni: Reja: 1. Mustamlaka tartiboti 2. Iqtisodning bo’ysundirilishi. 3. Paxtaga bo’lgan ehtiyoj Turkiston oTkasida mustamlaka tartiboti harbiy kuch va keng tarmoqlangan politsiya tizimiga asoslangan edi. Bu vaqtgacha mustamlakachilik urushlari olib borish uchun saqlab turilgan harbiy qismlardan endi podsho ma’muriyati tomonidan o‘matilgan mustamlaka tartiblarini himoya qilish quroli sifatida foydalanadigan boTdi. 0 ‘rta Osiyoga temiiyoTlarning o‘tkazilishi Rossiya iqtisodiyoti uchun katta amaliy ahamiyatga ega boTish bilan birga harbiy-strategik maqsadlarni ham ko'zlab qurilgan edi. 0 ‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Rossiya imperiyasining mustahkam o‘mashib olishi va mustamlakachilik siyosatining keng qamrovli olib borilishida temiiyoTlar muhim o‘rin tutdi. Harbiy qo‘shinlar va qurol-aslahalarni Krasnovodskdan Qizilarvatga qadar Kavkazdan 0 ‘rta Osiyoga tashish uchun temiiyoT qurildi. So‘ngra temiryo‘1 qurilishi Ashxobodgacha davom ettirildi. 1888-yili dastlabki poyezd Samarqandga keldi, 1899-yilda esa temiiyoT Toshkent orqali Andijongacha qurib bitkazildi. Rossiya harbiy qurolli kuchlarining asosiy bazalari Kavkazda joylashgan boTib, u yerdan Kaspiy dengizi orqali kemada tez kechib o ‘tish mumkin edi. Krasnovodskdan esa temiiyoT bilan Samarqand, Toshkent va Andijonga yetib kelish oson boTdi. Endi harbiy qismlarni Krasnovodskdan Andijongacha boMgan 3 ming kilometrdan ziyod masofaga ko‘chirish muammo boMmay qoldi. Turkistonda paxta ekini keng tarqalishi va Rossiya kapitali joriy etilishi bilan XX asr boshlarida temiryoMlaming nafaqat harbiy, balki iqtisodiy ahamiyati ham koMarildi. 1905-yilda Orenburgdan Toshkentga qadar temiryoM qurib kelindi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan 0 ‘rta Osiyo hududlarida yashovchi xalqlaming siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va

madaniy hayotida keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Shu bilan birga oMka iqtisodiyoti imperiya manfaatlariga toMiq bo‘ysundirildi. Bu davrda oMkaga Rossiya kapitali, Yevropa mahsulotlari va yangi ishlab chiqarish texnologiyalarining kirib kelishi kengaydi. Ko‘plab bank va sanoat boMimlari ish boshladi. Bu o‘zgarishlar oMkada paxtachilik, konchilik, xomashyoga dastlabki ishlov berish, yog‘-moy sanoati kabi sohalaming rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar imperiyaning oMkadagi manfaatlaridan kelib chiqqan holda, ya’ni bir tomonlama olib borildi. Ishlab chiqarish va savdo-sotiq Rossiya imperiyasi va u orqali boshqa davlatlar bilan aloqalaming kengayishi natijasida rivojlanib bordi. Ayniqsa, imperiya to‘qimachilik sanoati uchun paxta yetishtirish ko‘paydi. Bu oMkada boshqa turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarining kamayishiga, ayniqsa, g‘allaning tanqisligiga sabab boMdi. Bu davrda boshqa sohalarga qaraganda sanoatning paxta xomashyosiga dastlabki ishlov berishga moMjallangan sohasi rivojlandi. Paxtani faqat tozalash va yog‘ ishlab chiqarish sohasigina yoMga qo‘yilib, paxta xomashyosidan tayyor mahsulot tayyorlash imperiyaning markaziy gubemiyalarida bajarilgan. OMkadan olingan boshqa xomashyolar, jumladan, jun va teriga ishlov berish ham shunday tarzda boMgan. Mahalliy sanoat ishchilari xonavayron bo‘lgan dehqonlar yoki ishsiz qolgan hunarmandlar hisobidan ortib borar edi. Korxonalarda ish kuni 16 soat bo‘lib, ishchilaming huquqini himoya qiladigan tashkilotlar bo‘lmagan, ishchilar shikoyat bilan hech kimga murojaat qila olmaganlar. Rossiya imperiyasining markaziy rayonlarida ishlab chiqarilgan sanoat va boshqa turdagi mahsulotlaming o‘lkaga kirib kelishi natijasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar - hunarmandlar mahsulotlarining bozori kasodga uchrab, ulaming kamayishiga olib keldi. Rossiyadan keltirilgan arzon narxlardagi zavod va fabrika mahsulotlari mahalliy hunarmandlar tomonidan ishlab chiqiladigan mahsulotlar bozorini sindirdi. Buning natijasida o‘lkada ko‘plab odamlar, ayniqsa, hunarmandlar ishsiz qoldi. Rossiya sarmoyasi o‘lkada ishlab chiqarishni rivojlantirishga emas, balki mavjud tabiiy boyliklami o‘zlashtirishga, arzon xomashyoga ega bo‘lishga, ulami tashib ketishga, o‘zida ishlab chiqarilgan mahsulotlami bu o‘lkada sotishga qaratildi. Shu maqsadda savdo-sotiq sohasini va temiryo‘llarni kengaytirishga katta e’tibor berildi. Podsho hukumati tomonidan o‘lkadan olinadigan foydalar bu hududni rivojlantirish uchun emas, balki imperiya xazinasini to‘ldirish, Rossiya savdogar va sarmoyadorlarini boyitishga xizmat qildi. Rossiya imperiyasining Turkiston borasidagi barcha rejalari paxtachilikni rivojlantirishga qaratilgan edi. OTkani Rossiya to ‘qimachilik sanoati uchun asosiy xomashyo yetkazib beruvchi hududga aylantirish moTjallangan edi. Chorvachilikda yaylovlar uchun foydalaniladigan yer- laming paxta maydonlariga aylantirilishi, chorvachilikning va chorva mahsulotlarining kamayishiga olib keldi. Bu hoi, ayniqsa, Farg‘ona vodiysida

yaqqol sezilib, bu yerga g ‘alla va chorva mahsulotlari chetdan olib kelina boshlandi. G‘alla, chorva mahsulotlariga boMgan ehtiyoj ulaming narxlarini keskin oshirib yubordi. Farg‘ona, Sirdaryo va Samarqand viloyatlari paxta yetishtiriladigan eng muhim markazlar boMgan. 1884-yilda Turkistonda yangi paxta navi (Amerika navi) yetishtirila boshlandi. Bu nav mahalliy navlarga qaraganda ancha yuqori hosil berar edi. Podsho hukumati paxta maydonlarining kengayishi va hosilning yaxshi boMishi 0 ‘rta Osiyo mintaqasida suv bilan bogMiq boMganligi uchun irrigatsiya tarmoqlarini kengaytirishga harakat qilgan. 1911-yilda Sirdaryo magistral kanalini bunyod etish ishlari boshlandi va 1913-yilga kelib tugallandi. Biroq Toshkent vohasi, Samarqand viloyati va Farg‘ona vodiysida sug‘orish sohasi bo‘yicha ishlaming ko‘pi bajarilmay qolib ketdi. Mustamlakachi hukumat uchun paxta oMkada neft va oltindan keyingi o‘rinda turuvchi yuqori daromadli sohaga aylandi. IV.Mustahkamlash: O`tilgan mavzuni mustahkamlash uchun “Bingo mashqi”dan foydala niladi. Iqtisodiy va ijtimoiy ahvol Mustamlaka tartiboti Iqtisodning bo’ysunivi Paxtagabo’lgan ehtiyoj