XVII asrda Fransiyaning Yevropadagi gegemoniyasi davri Agar XVI asrda Yevropada yetakchilik Ispaniya qo’lida bo’lsa, XVII asrga kelib qit’ada Fransiya gegemoniyasi boshlandi. Uzoq davom etgan ichki kurashlardan so’ng XVI asr ikkinchi yarmida Fransiya qudratli mutlaq monarxiyaga aylandi. Fransiyaning ko’p sonli dehqonlari soliqlari va badavlat burjuaziyasi xazinani boyishiga olib keldi. Iqtisodiy qudrat yuqoriligi - faol tashqi siyosat olib borishga va Fransiyaning Yevropada birinchi o’ringa chiqishiga imkoniyat berardi. Genrix IV diplomatiyasi Fransiyadagi fuqarolar urushi bilan yakunlangan XVI asrning uzoq va dahshatli urushlari tajribasidan xulosa chiqarildi. Yangi davlatning hududiy kengayish istagi borasidagi har qanday urinishlari boshqa davlatlarning qarshiliklariga duch keldi. Bu esa Fransiyaga qarshi koalitsiyalar paydo bo’lishiga olib keldi. XVII asr arafasida Yevropada siyosat va diplomatiya borasidagi aloqalarda nomutanosibliklar ko’p edi. Genrix IVning zamondosh siyosatchilari va uning yordamchisi Syulli qayd etishicha, bosib olinadigan yer – kelajakda saqlab qolish imkoniyati bo’ladigan yer bo’lishi lozim. Davlatning qudrati o’z chegaralariga ega: bu chegaralarni buzish – unga qarshi dushmanlarning birlashuviga olib keladi. Syulli o’zining mashhur “Les oeconomies royales”(Davlat iqtisodiyoti asoslari) xotira kitobida: “Fransiyaning har bir hukmdori o’z davlati qudratidan yuqori kuch talab etadigan dushmanlik kayfiyatini oshirib boradigan faoliyat olib bormasdan o’zi bilan umumiy manfaatlarga ega bo’lgan do’st va ittifoqchilarni orttirish yo’lini ko’rishi kerak, chunki bu eng ishonchli aloqa sanaladi”. Huddi shu masalada mashhur fransuz diplomati Etyen Paske ham fikr bildirib, har bir hukmdor davlatning chegaralarini mustahkamlashdan oldin, o’zining maqsadlari va umidlarini chegarasini aniq qilib olish zarurligini aytgan. Syulli – Buyuk Karlning imperiyani tiklaganligi, Kapetinglar davrida Fransiya “Tor doiradagi” hududlarda qolganligi hamda bu hududlar hanuzgacha saqlanib qolganligini yaxshi bilardi. Fransiyaning janubiy qismi tabiiy chegara – 1

Pireney bilan ajratilgan. Fransiyaning ilgarigi qudratini tiklash uchun oldindan Fransiya mulki bo’lgan Savoyya, Fransh-Konte, Lotaringiya, Gennegau, Artua, Gollandiya yerlarini qaytarib olishi zarur edi. Shu davrda Fransiya qudratli davlat edi. Syulli ham Fransiyaning butun dunyo va xristianlar ustidan hukmronlik o’rnatishini xohlar edi. Shu gaplardan kelib chiqib, Syulli o’z qiroli g’oyasi deb aytsada, bu ko’proq uning o’zi o’ylab chiqargan g’oyasi deb hisoblash ham mumkin. Syulli so’zlariga ko’ra, Genrix IVning “Buyuk g’oyasi” (“Le grand Dessein”) shundan iborat ediki, Gabsburglarni darajasini Pireney yarim oroli saroy hukmdorlariga tenglashrish, turklar va tatarlarni Osiyoga haydab chiqarish, Vizantiya imperiyasini tiklash va butun Yevropa siyosiy xatirasini o’zgartirib olish maqsad qilingandi. Bunda Yevropa 6 ta merosiy monarxiya, 5 ta saylanadigan monarxiya va 5 ta respublikaga bo’linishi belgilangandi. Bu barcha davlatlar boshiga maxsus kengash qo’yilib, ularning vazifasi davlatlararo, hukumat va fuqarolar ortasidagi tinchlikni tartibga solishdan iborat edi. Bunday o’ziga xos respublikalarning prezidenti sifatida papa belgilangandi; uning birinchi ministri Fransiya bo’lishi ta’kidlandi. Syullining XVII asrdagi “Millatlar ligasi” borasidagi maxfiy g’oyasi oydinlashdi. Bunda Fransiya raqiblarini kuchsizlantirish, vassallarni kuchaytirish, o’zini yuridik jihatdan Fransiyaga bo’ysinuvchi, lekin amalda betaraf davlatlar bilan o’rab olish maqsadi – Genrix IVning birinchi yordamchisining o’sha “Buyuk g’oya”ning asosini tashkil qilardi. Syulli rejalari, faqatgina, uning xotira kitobidan saqlanib qolgan. Amaldagi ishlar bunday g’oyalardan ancha yiroq edi. Buni Genrix IV o’zining amaliy siyosati bilan ham ko’rsatdi. Undan ham ko’proq bunday siyosatni Genrix IVning davomchisi kardinal Rishelye yuqori darajaga yetkazdi. Genrix IV shu davr uchun keng qo’llanilgan “Siyosiy muvozanat”ni saqlash borasidagi ishlarni mohirlik bilan amalga oshirdi. Yangi davlatning milliy ko’rinishda bo’lganligi, uning hududi iqtisodiyoti, madaniyati va tili yakdilligiga olib kelardi hamda bu yagonalikni o’zga davlatlar tajovuzidan himoya qilish ustuvor ahamiyat kasb etdi. Bu esa Yevropada tarixan qaror topgan kuchlar nisbatini saqlab qolish, undan tashqari 2

yangidan kuchayib borayotgan har qanday davlatga qarshi tura oladigan qarshi kuch yaratish maqsad qilindi. Bunday muvozanatni amalda saqlash faqatgina kuch ishlatishga majbur bo’lgunga qadar saqlash mumkin edi. Genrix IV o’z “Prinsiplari”ga amal qilib kelardi, u: “Aholisi ispan tilida so’zlashadigan hududlar – Ispaniyaga, aholisi nemis tilida so’zlashadigan hududlar – Germaniyaga, aholisi fransuz tilida so’zlashadigan hududlar menga tegishli bo’lishi kerak” degan fikr bildirgandi. Genrix IV ikki maqsadni ko’zlardi: Gabsburglar sulolasini kuchsizlantirish va Fransiya manfaatlariga mos keladigan holatlarda Yevropa davlatlari o’rtasidagi muvozanatga aralashish edi. Bu masalada u Angliya bilan munosabatlarini saqlab qoldi, chunki Angliya protestant va Ispaniya dushmani sifatida Fransiya taxtini egallashga ko’maklashgandi. Ammo, shunda ham Genrix IV ingliz dengizchilari va savdogarlari faoliyatiga, Italiya va Sharqdagi ingliz diplomatlari faoliyatiga, umuman inglizlar rejalariga maxfiy ravishda to’sqinlik qilib keldi. Shuning uchun ham Genrix IVning Londondagi elchilari – Tyumeri, Garle de Bomon va La Borderi oldida qiyin bir vazifa turar edi, ular Angliya bilan Yevropada yetakchilik uchun kurash sharoitida ikki davlat o’rtasida do’stona munosabatlarni saqlab qolishi kerak edi. O’zining maqsadlaridagi Gabsburglarni kuchsizlantirish maqsadida Genrix IV Ispaniya va Gollandiya o’rtasidagi tinchlik sulhi tuzilishiga ko’maklashdi. Shu bilan qirol Ispaniyadan mustaqil bo’lib ajralib chiqqan 7 ta shimoliy Niderlandiya tumanlarining tan olinishiga erishdi. Sharqda va Turkiyada Genrix IV o’zning elchilari Savari de Breva va Jan de Gonto-Bironaning mohirlik bilan olib borgan diplomatik faoliyatlari tufayli Fransiyaning diniy urushlardan keyingi davrdagi ta’sir darajasini oshirib oldi. 1535-yilda Fransisk I tomonidan qo’lga kiritilgan imtiyozlar 1604-yilda qayta tiklandi, bunda Turkiya bilan savdo qilishni maqsad qilgan barcha davlatlar o’z kemalarini Fransiya bayrog’i ostida yuborishi shart etdi. Bundan mustasno holat sifatida Angliyani kiritish mumkin, u 1599-yilda sultonlik bilan kelishuv tufayli o’z bayrog’i ostida Turkiya bilan savdo olib borardi. Genrix IVning sultonlik bilan do’stona aloqalari imperator(Gabsburg)ni turk qo’shini bosqini bilan qo’rqitish 3

uchun asos edi, ispan qirolini(u ham Gabsburg) esa turk floti bilan qo’rqitar edi. Ikkala holat ham Fransiya xavfsizligining kafolati edi. Genrix IVning turk sultonini Yevropadan quvg’in qilish va ularga qarshi salib yurishlarini boshlab yuborish maqsadi bor ekanligi keng jamoatchilik muhokamasida edi, bunda Genrix IV jamoachilikda tarqalgan gaplarga halaqit bermasdi. Genrix IV Germaniya borasidagi siyosati ham qolganlaridan farq qilmasdi, uning vakili Bongar nemis protestant knyazlarini Genrixning protestantlikdan katolik mazhabiga o’tishidan havotir olishlari shart emasligini tushuntirishga harakat qildi. Qirolning nemis knyazlariga munosabati o’zgarishsiz qolganligini alohida aytib o’tdi. Genrix IV Gabsburglarga qarshi koalitsiyani yaratishga muvaffaq bo’ldi va unga qarshi kurash boshladi. Ammo, Ravalyak xanjari uni hayotiga nuqta qo’ydi(1610). Rishelye diplomatiyasi Lyudovik XIIIning voyaga yetmaganligi borasidagi bir necha yillik muammolardan so’ng, hokimiyatni o’zining kuchli qo’llariga kardinal Rishelye oldi. U Fransiyaning birinchi vaziri va amaldagi hukmdori edi. Rishelye o’sha davrdagi o’rta va quyi bo’g’in saroy ayonlari vakili edi. Rishelye tashqi siyosat va diplomatiyada Genrix IVning “Realistik” siyosati davomchisi edi. Uning asosiy maqsadi Fransiya monarxiyasi qudratini yanada oshirish va Gabsburglar qudratini so’ndirish edi. Genrix IV Reyn daryosini Fransiyaning sharqiy tomondan tabiiy chegarasi deb hisoblashi yoki hisoblamaganligi bizga qorong’u. Uning ayrim zamondoshlari Genrix IVning maqsadi shunday bo’lganligini aytib o’tishgan. Ammo, Rishelye sharqiy chegaralar Reyngacha bo’lishini ochiqcha izhor etardi. 1633-yilda mahalliy protestantlar ustidan g’alabaga erishilgandan so’ng(1628-yilda Laroshel egallanishi), kardinal qirol Lyudovik XIIIga maktub yo’lladi. Maktubda: “Agar qirol Germaniya protestantlari tomonidan Avstriyaga qarshi chiqsa, ular Fransiyaga Reyngacha bo’lgan barcha hududlarni berishga tayyorligi” aytilgandi. Reyngacha yo’l Lotaringiya orqali o’tgan. Agar bu hudud qo’shib olinsa, Fransiya hududlarini Reyngacha kengaytirish, undan tashqari Flandriyaning Ispaniyaga 4

qarshi qo’zg’alon boshlashi ehtimolida – uni bo’lib olishda qatnashish imkoniyatlari ham paydo bo’ldi. Rishelye nafaqat qurol bilan, balki targ’ibot bilan ham harakat qilish lozimligini tushunardi. Rishelye davrida Fransiyada birinchi gazeta chop etila boshlandi, u Rishelyening rejalarini amalga oshirishda muhim vositalardan biri edi. Rishelye o’z talablarini yuridik jihatdan asoslashga ham faol kirishdi. Tez orada panflet chop etilib, u “Lotaringiya gersogligi va Barni Fransiyaga qo’shib olish uchun eng yaxshi yo’l qaysi?” sarlavhasi bilan chiqdi. Pamfletda qirolning Reyndan chap tomondagi hududlarga da’vo qila olmasligi aytilgandi, sababi bu daryo 500 yil davomida Fransiya chegarasi sifatida xizmat qilib kelgandi. Kardinal Rishelye xizmatida bo’lganlardan yana biri – bu publitsist Shantero- Lefevr edi. U qadimgi franklarning Galliyani egallaganini isbotlashga harakat qilardi. U O’rtayer dengizi va Okean oralig’idagi yerlarni ko’zda tutgandi, bu hududlar Reyn daryosi, Pireney tog’lari va Alp tog’lari oralig’ida joylashgandi. Bu hududlar qadimdan Galliya deb nomlanib, belglar, keltlar va akvitanlar yerlari edi. Shu tariqa, Shantero-Lefevr Fransiya tarkibida Elzas va Lotaringiya, Savoyya, Nitssani o’z ichiga olishi zarurligini bildirdi. Shantero-Lefevr Fransiyaning ushbu hududlarni olishi Yevropada tinchlik ta’minlanishini kafolatlashini aytgandi. Aks holda, Yevropada qaysi davlat fanko-gallar yerlarini bosib olsa, doimiy tahdidda bo’lishi aniq edi. Shantero bu bilan Gabsburglar siyosatiga sha’ma qilardi. Fransuz publitsistlarining hududiy qarashlari Germaniyani tugal ravishda bo’lib tashlagan 1648-yildagi Vestfaliya kelishuvida o’z aksini topdi. Rishelye o’z publitsistlari fikrlariga qo’shilardi. Rishelyening “Siyosiy me’rosida” shunday deyilgandi: “Mening hokimiyatda bo’lishimdan maqsad, tabiatan belgilangan Galliya chegaralarini qaytarish, gallarga gal-qirolni qaytarish, Galliya hududida Fransiyani qaror topdirishdan iborat”. O’ttiz yillik urush va Vestfaliya kelishuvi Rishelye birinchi vazir bo’lgan vaqtda (1624-1642) Gabsburglarning yana kuchayishi ehtimoli Fransiyaga tahdid soldi. XVI asr oxirlarida turklarning Gabsburglar hududlariga hujumlari sustlashdi. Gabsburglar o’z e’tiborini 5