logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Yozuv malakasini shakllantirish

Yozuv malakasini shakllantirish

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.0341796875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Yozuv malakasini shakllantirish Reja: 1. Yozuvning shakllanish tarixidan 2. Husnixatga o ‘rgatishning metod va usullari 3. Darslarda o‘quvchilar yozuviga qo‘yiladigan talablar 1 Yozuvning shakllanish tarixidan Markaziy Osiyoda eng qadimgi davrlarda yashagan qabilalar to‘g‘risidagi dastlabki ma'lumotlar grek, eron, xitoy tarixchilari va yozuvchilari asarlarida , toshlarda bitib qoldiril-gan yozuvlar va boshqa materiallarda bayon qilingan. Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi qadimda turli yozuvlardan foydalanib kelgan. O‘zbek yozuvlari tarixida amalda ishlatib kelingan asosiy yozuv tizimini fonografik, ya'ni tovush yozuvi, harfiy yozuv yoki alfavit tashkil etgan. O‘zbek xalqi Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari singari oromiy, yu-non, karoshta, sug‘d, xorazm, kushon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, o‘rxun (runik), uyg‘ur, arab, lotin, kirill kabi bir qancha yozuvlardan foydalangan. O‘rxun-runik yozuvini barcha turkiy xalqlar birgalikda ijod qilgan. Sobiq sho‘rolar davrida deyarli barcha Sharq xalqlari bilan bir qatorda avval lotin, keyinchalik esa rus grafikasiga asos-langan yozuvni qabul qilish o‘zbek xalqi hayotida o‘ziga xos hodisa bo‘ldi. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda Markaziy Osiyoning Eron-ga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida klinopis (mixxat) yozuvi ishlatilar (er. avv. V asr), ayrim joylarda esa xalqaro diplomatik muomalada oromiy yozuvi qo‘llanilar edi. Oromiy yozuvi klinopisdan oddiy va qulay edi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha, eramizdan oldingi III-I asrlarda oromiy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlarib ham ishlatilgan. Eramizning boshlarida so‘g‘d yozuvi qo‘llanila boshladi. Bu yozuv taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asrning oxiri va III asrning boshlarida Xorazm shohi chiqargan pullarda xorazm yozuvi uchraydi. Bu yozuv O‘rta Osiyoda ancha keng tarqalgan bo‘lib, oromiy yozuviga yaqin edi. V-VII asrlar davomida turkiy xalqlar o‘rxun- enasoy nomli yozuvdan keng foydalanganlar. Bu yozuv ba'zan runik yozuvi deb ham yuritiladi. Yenisey daryosi havzasidan topilgan O‘rxun yozuvi yodgorliklari haqida dastlab XVIII asrning boshlarida rus xizmatchisi Remezov xabar berdi. Keyinroq shved ofitseri Iogann Stralenberg shu daryo havzasida noma'lum yozuvli tosh borligini qayd etadi. Bu haqda olim Messershmidt ham o‘z asarlarida ma'lumot berib o‘tadi. Ammo uzoq vaqt davomida olimlar bu yodgorliklarni 2 o‘qishga, uning qaysi xalqqa tegishli yodgorlik ekanligini aniqlashga muvaffaq bo‘la olmadilar. XIX asrning birinchi choragida « Сибирский вестник » («Sibir xabarlari») jurnalida Grigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqida maqolasi bosiladi. Bu maqola lotin tiliga tarjima qilinib, ko‘p mamlakatlarning olimlariga ma'lum bo‘ladi. Lekin turli mamlakat olimlari uni turlicha talqin qila bosh-laydilar. 1890 yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyati O‘rxun daryosiga arxeologik ekspedisiya uyushtiradi. 1891 yil esa Rossiya Fan-lar Akademiyasi akademik V.V.Radlov boshchiligida O‘rxunga katta ekspedisiya yubordi. 1892 yilda bu ekspedisiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilinib, ularda noma'lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning tarhi, xaritasi va boshqa ma'lumotlar berilgan edi. Yodgorliklarning birinchi bo‘lib daniyalik olim Vilgelm Tomsen o‘qishga muvaffaq bo‘ldi. U bu yodgorliklarni o‘qishda turli alfavitlarga tayanmay, ishni harflarning o‘zaro nisbati va o‘xshashliklarini aniqlashdan boshladi. Turkiy tillardagi ba'zi bir tovushlarning qator kelish yoki kelmaslik holatini o‘rganib, uni yodgorlikka solishtirib ko‘rdi. U yodgorlik yozuvini chapdan o‘ngga qarab emas, balki o‘ngdan chapga qarab o‘qish kerakligini aniqladi. V.Tomsen birinchi bo‘lib turk, tangri so‘zlarini o‘qib, mazkur yodgorlik turkiy halqlarga tegishli degan xulosaga keldi. 1893 yilning 25 noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada akademik V.V.Radlov ham 15 ga yaqin harflarni o‘rganib ulgurgan edi. V.V.Radlov o‘zining va V.Tomsenning kashfiyotiga tayanib, O‘rxun daryosi atrofidan topilgan bir necha yodgorliklar matni-ni birinchi bo‘lib tarjima qildi. Shunday qilib, Daniya olimi V.Tomsen ikki so‘zni oldin o‘qigan bo‘lsa-da, ayni bir vaqtda rus olimi V.V.Radlovning ham bu yozuvlarni o‘qishda xizmatlari kattadir. Shunga ko‘ra, ushbu yozuvlarning birinchi bo‘lib o‘qish va izohlab berish sohasida har ikki olimning xizmatlari ham bir xil baholanadi. Keyinchalik O‘rxun-enasoy yozuvining yangi-yangi yodgor-liklari topildi, o‘rganildi va aniqlandi. Umuman, O‘rxun-enasoy yodgorliklarini tekshirish va o‘r-ganishda V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geykel, S.Y.Malov kabi rus va chet el olimlarining xizmatlari juda kattadir. Hozirgi vaqtda ularning ishlarini yangidan yetishib 3 chiqqayotgan yosh va iqtidorli olimlar muvaffaqiyat bilan davom ettirmoqdalar. O‘rxun-enasoy yodgorliklari xos ayrim leksik birlik va grammatik shakllarni hozirgi o‘zbek, uyg‘ur, ozarbayjon, qirg‘iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, qorachoy, bolqar va boshqa turkiy tillarda uchratish mumkin. Shunga ko‘ra, S.Y.Malov ta'kidlaganidek, bu yodgorliklar ko‘pchilik turkiy tillar tarixini o‘rganishda mushtarak bir manba sifatida juda katta ahamiyat kasb etadi. Qisqasi, O‘rxun-enasoy yozuvi turkiy xalqlarning eng katta madaniy yodgorliklaridan hisoblanadi. Ayni vaqtda ushbu yozuv turkiy xalqlarning jahon xalqlari orasida eng qadimiy va yetuk madaniyatga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Ko‘rinadiki, mazkur yozuv ham tarixiy, ham siyosiy, ham madaniy jihatdan beqiyos o‘rin tutadi. VI-VII asrlardan boshlab turkiy halqlar va mo‘g‘ullarda uyg‘ur alfaviti qo‘llangan. Akademik V.V.Radlovning ta'kidla-shicha, bu alfavit turkiy xalqlar orasida ancha keng ishlatilgan. XIV-XV asrlarda yaratilgan «Baxtiyornoma», «Me'rojno-ma», «Tazkirai avliyo» kabi asarlar uyg‘ur yozuvida ko‘chirilgan. Hatto 1469 yilda tuzilgan Umar Shayx yorlig‘i ham uyg‘urcha yozilgan. Qadimgi uyg‘ur yozuvi bilan ish ko‘rish ayrim yozma adabiy tillarga ham o‘z ta'sirini o‘tkazdi va sezilarli iz qoldirdi. Masalan, qadimgi uyg‘ur tiliga xos bo‘lgan bir qancha morfologik , leksik, fonetik elementlarni Navoiygacha yaratilgan ko‘pgina yodgorliklarda uchratamiz. VII-VIII asrlarda O‘rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinadi va shundan keyin barcha O‘rta Osiyo xalqlari qatori o‘zbek xalqi ham arab yozuvi bilan ish ko‘ra boshlaydi. Shu-ning uchun bu davrdan boshlab, turkiy olimlarning deyarli barcha asarlari asosan arab alifbosida bitilgan. Arab yozuvi o‘zbek tili xususiyatlariga ko‘p jihatdan muvo-fiq kelmas edi. Bundan tashqari, bu yozuv o‘zbek xalqini yanada kuchliroq asoratda tutish, ekspluatasiya qilish va avvalgi yozuvni yo‘qotib yuborish yo‘lida arab assimilyatorlari qo‘lida qurol bo‘lib xizmat qildi. Arab alifbosida 28 ta harf mavjudligiga qaramay, ularning 4 ko‘rinishda (7 harf bundan mustasno) yozilishi o‘zbek xalqining savodli bo‘lishiga sira yordam bermas edi. Arab aristokratlari mehnatkash xalqni abadiy nodonlikda saqlash maqsadida arab alifbosining xatti nash, xatti ta'liq, xatti shikasta, xatti kufiy, xatti rayhoniy, xatti suls kabi juda 4 murakkab shakllarini va turlarini joriy qildilar. Arab alifbosi, yozilishi jihatidan murakkab bo‘lishi bilan birga, u o‘zbek tilining maxsus tovushlarini ifoda eta olmas edi. Arab yozuvining bu nuqsonlarini sezgan ayrim olimlar, faylasuflar, ilg‘or kishilar unga o‘z salbiy munosabatlarini bil-dirdilar, ba'zilari, chunonchi, Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zi-ning « Xatti Bobur » yozuvini yaratdi. Lekin bunday ilg‘or tadbir-lar, o‘sha zamonda amalga oshmay, e'tiborsiz qolib ketdi. Arab yozuvi Oktabr to‘ntarishi (1917 yil)dan keyin ham bir necha yillar davomida amalda bo‘ldi. Biroq, endilikda arab yozuvi madaniyatning talablariga to‘la javob bera olmay qoldi, bu yozuv xalqni tez orada yoppasiga savodli qilish, ilmiy, badiiy, siyosiy adabiyotlarni ko‘plab bostirish, gazeta, jurnal-larni xalq orasiga tezda tarqatish ishiga to‘sqinlik qiladi tamg‘asi bosila boshladi. Natijada 1929 yildan o‘zbek yozuvi lotinlashtirilgan alifboga ko‘chirildi. Bu yozuv turkiy tillardagi tovushlar xususiyatini, xususan, ularga xos fonetik hodisalarni berishda arab alifbosiga nisbatan birmuncha qulayliklarga ega edi, ammo 1940 yilda sobiq sho‘rolar hududida yoppasiga kirill alifbosiga o‘tishga qaror qilindi (Boltiqbo‘yi davlatlari - Litva, Latviya, Estoniya va Kavkaz davlatlari - Gruziya, Armaniston bundan mustasno qoldi) va bu yozuv 1991 yilgacha o‘zbek xalqning ham «milliy» yozuvi sifatida amal qildi. 1993 yil O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi lotin alifbo-sini milliy yozuv sifatida qabul qilishga va bu yozuvga o‘tishga qaror qildi. Lotin alifbosi o‘zbek xalqi mustaqilligining bir belgisi sifatida namoyon bo‘ldi. Bola ulg‘ayib, maktab tarbiyasini ola boshlar ekan, bunda u o‘z-o‘zidan tilshunoslik fani bilan ham tanishishga kirishadi. Chunki u yozishni, fikrlashni o‘rganmog‘i lozim bo‘ladi. Albatta, millatning o‘z yozuviga ega bo‘lishi y ondsh bo‘lishi ham , qardosh millatlardan farqlovchi, milliy o‘zlikni anglash to‘yg‘usini shakl-lantiruvchi muhim omillardan biridir. Tobelik va mustaqillik teskari nisbatdagi tushunchalar ekanligi izohtalab emas. Ulardan birining kuchayishi boshqa-sining susayishiga olib keladi. Shu boisdan o‘zga millat va xalqlarga o‘z ta'sirini o‘tkazishni maqsad qilib olgan har qanday zo‘rlik saltanati yoki mafkura ularga o‘z yozuvini sing-dirish va ommalashitirishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. VII 5 asrdan boshlab islomiy mafkura Markaziy Osiy xalqlariga arab yozuvini singdira boshladi va mahalliy dulbarjin, sug‘diy, xorazmiy kabi yozuvlarni siqib chiqarishga intildi. Shuningdek, XX asrning 20-yillaridan boshlab sho‘ro mafkurasi ham soxta baynalmilalchilik shiori ostida zimdan milliy rang- baranglikdan voz kechish, yagona xalqni tarkib toptirish uchun xalqlarga Kirill yozuvini singdirish harakatiga tushdi. Shuning uchun o‘zlikni anglay boshlagan har bir halq o‘z yozuvini tiklashga, uning o‘zligiga tajovuz qilgan mafkuraning ishonchli va qudratli quroli bo‘lgan hukmron yozuvdan uzoqlashishga, xalos bo‘lishga intiladi. O‘zbek xalqi tarixida turkiy milliy ong va madaniyat ancha yuk- salgan davrlarda, xususan, XI-XIII asrlarda qoraxoniylar, XIV-XV asrlarda temuriylar xukmronligi davrida arab yozuviga uyg‘ur yozuvini qarama-qarshi qo‘yish, uni keng ommalash-tirishga urinish harakatlari ko‘zga tashlanadi. O‘zbek milliy ongi shakllana boshlagan XX asrning 10-yillaridagi arab yozuvini isloh qilish, qolaversa, uni almash-tirishga intilishlar ham mazkur maqsadga bo‘ysundirilganligi bilan xarakterlanadi. Ma'rifatchilar buni milliy ongni uyg‘otish- ning asosiy, milliy dunyoqarashdagi yangilanishlar uchun poydevor sifatida tushundilar. Shu ma'noda jadid Samad Og‘amali o‘g‘lining «Yangi o‘zbek alifbosi o‘zbek tarixiga yangi yo‘l ochg‘usidir» , degan fikri g‘oyat purma'nodir. Shuning uchun o‘z rahnamosi I.Karimov yetakchiligida milliy o‘zligini jahonga ko‘z-ko‘z qilayotgan o‘zbek xalqi ham uni topishga erishgan mafkura yozuvi – kirillisadan voz kechishga va lotin yozuviga o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. To‘g‘ri, yangi, istiqlol alifbo-si ham o‘zbek xalqning milliy yozuvi emas. Biroq, muhimi shundaki, u biz uchun birorta hukmron mafkura quroli ham emas. Bugungi kunda o‘quvchilar istiqlol yozuvi va imlosi asosida tahsil olmoqdalar. O‘z yozuviga ega bo‘lish, xukmron va yot mafkura kishanidan xaloslanish bola ongida milliy mafkura qaror topishiga, uning o‘zligini anglashiga, shu bilan birga, uni o‘zgalardan farqlay olishiga xizmat qiluvchi muhim omil ekanligi tobora oydinlashmoqda. 6 Hu snixatga o ‘rgatishning metod va usullari Inson tashqi olamdagi pr е dm е t va xodisalarni idrok etadi, shuningd е k, o‘z tanasidagi organlarning harakatini va ularning xolatini anglaydi. Idrok-tashqi n е rv sist е masiga ta'sir etishi va tana harakatlarining ta'siri tufayli hosil bo‘ladi. Inson ko‘z, quloq apparatlari, t е ri s е zgisi, muskul va ichki organik s е zgilar yordamida rangni, muzika ohangini, og‘irlikni, o‘z harakat muvozanatini s е zadi. Pr е dm е tlarning s е zgi organlariga ta'siri natijasida miya po‘stlog‘ida yangi n е rv bog‘lanishlari tarzida iz paydo bo‘ladi. Ana shu n е rv bog‘lanishlari idrok va s е zgining fiziologik asosidir. Bu bog‘lanishlar miyada mustahkamlanadi va saqlanib qoladi. Bu hol bizga idrok etgan va s е zgan narsalarimizni xotiraga tushirishga imkon b е radi. Psixik jarayonlar va inson psixikasi xususiyatlari orasida diqqat faoliyati alohida o‘rin tutadi. U ongning hamma shakllarida ishtirok etadi. Inson idrok etish jarayonida diqqatqiladi, ayrim pr е dm е t va hodisalarning xususiyatlarini ajratib oladi. Diqqat jismoniy haraktni talab qiladigan, ishni yaxshi bajarishga yordam b е radigan omillardan biridir. O‘qituvchi har vaqt shuni esda tutish k е rakki, turmushimiz va faoliyatimizning har bir daqiqasida ongning hamma shakllari o‘zaro aloqada bo‘ladi. Misol uchun o‘quvchilarning o‘qituvchi bayon qilayotgan matnini qanday yozayotganliklarini tahlil qilib ko‘raylik. Bu jarayonni uning asosiy xarakt е riga ko‘ra, idrok etish jarayoni d е b atash mumkin. Biroq bu idrokning aniq va ravshan bo‘lishi uchun o‘quvchilardan irodasini ishga solish, diqqatini harflarning shaklini to‘g‘ri ifodalashga jalb qilinadi. Yozayotgan matnning mazmunini tushunmasdan, harflarning shaklini bilmasdan idrok etib bo‘lmaydi. Bilimni o‘zlashtirish uchun o‘quv mat е riallarini idrok etish talab qilinadi. Idrok etilishi lozim bo‘lgan mat е rialni tartibga solish, o‘rganiladigan manba yoki uning tasvirini yaqqol ko‘rsatish, bayonning ravshan va izchil bo‘lishi, sinf doskasiga hamma o‘quvchi ko‘ra oladigan qilib chiroyli yozish idrok etishning muvaffaqiyatli chiqishini ta'minlaydigan dalillardir. Bola maktabga qadam qo‘ymasdan oldinroq (3-4 yoshdan boshlab) qo‘liga qalam olib turli shakllarni 7 chiza boshlaydi, ammo bu chiziqlar chiroyli yozuv talablariga to‘g‘ri k е lmasa-da, ulardagi ayrim malakalarning (ruchka, qalam ushlash) shakllanishiga yordam b е radi. Kichik yoshdagi bolalarning barmoq muskullari yaxshi rivojlanmaganligi uchun ularga surunkali yozdirib, Mashq qildirish yozuvning sifatiga salbiy ta'sir etadi. Yozuv jarayoni turli yozuv qurollari (ruchka, qalam, bo‘r) orqali amalga oshiriladi va qaysi yozuv qurolidan foydalanishga qarab qo‘l harakatlari shunga moslashtiriladi. Chiroyli yozuvga o‘rgatishda birinchi navbatda quyidagi malakalarni singdirib borish talab etiladi: Yozuv qurollaridan to‘g‘ri foydalanish. Parta ustida daftarni to‘g‘ri qo‘yish. Yozayotganda gavdani to‘g‘ri tutish va tirsaklarni to‘g‘ri harakat qildirish. O‘z xatini b е rilgan namuna bilan taqqoslashga o‘rgatish. Tovushni bosma harfga, bosma harflarni esa yozma shaklga aylantirishga o‘rgatish. Harflarning shaklini to‘g‘ri idrok etishga o‘rgatish (qa е rdan boshlash qa е rda tugatish, o‘ngga, chapga burilish, bog‘lash yoziladi). Harflarni bir-biriga bog‘lab yozishga o‘rgatish (qa е rda qo‘l harakati uziladi, qa е rda uzilmay bog‘lab yoziladi). Harflarni bir xil balandlikda va k е nglikda t е kis yozishga o‘rgatish. Daftar chizig‘idagi qatorlarni to‘g‘ri to‘ldirish, sarlavha, oy va kunlarni to‘g‘ri yozish. Harflarning qiyaligini to‘g‘ri saqlash. D е mak, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini chiroyli yozuvga o‘rgatishdan oldin quyidagi malakalarni b е rish lozim. Yozuv t е xnikasi, ya'ni yozuvning turli usul va priyomlaridan foydalanish. Harflarning shaklini to‘g‘ri ifodalash, ya'ni grafik malakalarni egallash. Yozuv vaqtida harflarning shakli bilan bir qatorda uning qanday tovush bildirishini ham bilish, ya'ni imloga oid malakalarni egallash. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir qoidani maqsad qilib qo‘yadi. Masalan, yozuv t е xnikasi-yozuv qurollaridan to‘g‘ri foydalanish, yozayotganda partada to‘g‘ri o‘tirish, qo‘lni to‘g‘ri tutish, umuman, gigi е nik qoidalarga amal qilishni talab qiladi. Grafik malakalar esa harflarning shaklini to‘g‘ri ifodalashni, ularning orasidagi masofani bir xil bo‘lishini qiyalikni to‘g‘ri saqlashni talab etadi. Imloga oid malakalarda esa qaysi harf qanday tovush bildirishini va ularning o‘z o‘rnida turishini talab etadi. Yozuv malakalari 6-9 8 yoshli bolalar uchun o‘qituvchi tomonidan b е vosita kuzatib borishni talab etadigan qiyin jarayondir. Xuddi shu davrda o‘quvchilar tomonidan bajarilgan mashqlar k е lgusi sininflar uchun muhim ahamiyatga ega hisoblanishi hech kimga sir emas. O‘quvchi o‘zining dastlabki yozgan harf va el е m е ntlaridan ruhlanadi, o‘ziga bo‘lgan ishonch ortadi va qiyinroq harflarni yozishga qo‘rqmaydi. Shuning uchun ham o‘quvchilarda dastlabki yozuv malakalarini hosil qilishda ularning irodasini mustahkamlashga e'tibor b е rish lozim. Bunda o‘qituvchining bolalar b е malol bajara oladigan topshiriqlar tanlashi katta rol o‘ynaydi. Bu davrda bolalardagi psixologik xususiyatlarni ham tarbiyalash hamda ularning fiziologik o‘sishlarini hisobga olish boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining muhim vazifasidir. Ayrim o‘quvchilarning yozuvlari toza, aniq va chiroyli bo‘lib, bunday yozuv kishiga quvonch bag‘ishlaydi, ammo ba'zi o‘quvchilarning yozuvlarida esa harflar qing‘ir- qiyshiq va xunuk bo‘li bo‘qishga qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun husnixat va ona tili darslarida yozuv sifatini shakllantirish uchun turli imkoniyatlardan foydalanish lozim. Yozuvning sifatini shakllantirish d е ganda,biz uning aniq va toza, bir xil qiyalikda va balandlikda bo‘lishini, bir t е kis silliq yozilishini tushunamiz. O‘quvchilarda bu sifatlarni shakllantirishda har bir o‘qituvchi quyidagi ko‘rsatmalarga amal qilishi lozim. Yozuvga o‘rgatishning birinchi kunidan boshlab harflarning shakllarini takomillashtirib borish. Harf el е m е ntlari va harflarni to‘g‘ri bog‘lab yozishga o‘rgatish. Yozuvning bir tomonga qiya qilib yozish qoidalarini takrorlash va takomillashtirish. Har bir qatordagi harflarning bir xil balandlikda bo‘lishiga erishish. Harf el е m е ntlari, harflar va so‘zlar orasidagi masofalarni bir xilda saqlash. Butun sinfdagi o‘quvchilarning bir xil t е zlikda ravon qilib yozishlariga erishish. Yozuvning bir maromda chiroyli va ravon bo‘lish yo‘llarini-topish. - Chiroyli yozuv malakasini shakllantirish usullari boshqa fanlar qatori chiroyli yozuvga o‘rgatish ham o‘zining tarixiy manbalariga ega bo‘lgan holda o‘sib, rivojlanib bormoqda. Quyida biz hozirgi kunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun zarur bo‘lgan eng asosiy yozuv usullarini ko‘rsatib o‘tamiz. 1.Namunaga qarab yozish usuli. Chiroyli yozuvga o‘rgatishning eng asosiy 9 usullaridan biri harflarning shaklini namuna qilib ko‘rsatish va yozdirishdir. Har bir harf namunasi doskada barcha o‘quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda yoki ayrim o‘quvchilarga daftarda alohida-alohida ko‘rsatib b е rilishi lozim. O‘quvchining vazifasi esa doskada eslab qolgan shakllarni (harf, bo‘g‘in, so‘zlar) o‘z daftarlarida to‘g‘ri aks ettirishdir. Doskada yozib ko‘rsatilayotgan har bir harf barcha o‘quvchilar uni ko‘ra olmagan bo‘lsalar, qaytadan takrorlab ko‘rsatish lozim. Ayniqsa, yangi harf yoki harflarning bog‘lanishini ko‘rsatish vaqtida qayta- qayta takrorlash muhimdir. O‘qituvchi tomonidan har bir harf yoki doskada tushuntirish orqali qo‘lni qa е rga qo‘yish k е rak, qa е rda qo‘l harakati buriladi va qa е rda bu harakat uzilishni talab etadi, harflarning baland-pastligi qaydarajada kabi ko‘rsatmalar orqali tushuntiriladi. K е yinchalik o‘quvchilar ham u ham bu harfning yozilishini o‘qituvchi bayon etgan tarzda tushuntirib b е radilar. 2.Namunaga qarab ko‘chirib yozish usuli. Bu juda eski usul bo‘lib, hozirgi kunda u o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q. O‘quvchilar, asosan, harflarning shaklini «Xusnixat» kitobidagi yoki «Yozuv daftar»laridagi namunaga qarab ko‘chirib yozish, tayyor harflarning ustidan yozishni nisbatan ancha murakkab bo‘lib, ularning har ikkalasini qaysi vaqtda qo‘llashni o‘qituvchini yaxshi bilishi k е rak. Tayyor holdagi nuqtalar bilan ifodalangan harflar ustidan qo‘lni yurgizib mashq qilish m е xanik jarayon bo‘lib, o‘quvchilar bu topshiriqni oson bajaradilar. O‘quvchilarning daftarlarida o‘qituvchi tomonidan yozib ko‘rsatilgan har bir namuna chiroyli va aniq yozilishi lozim. «Husnixat» darsligida b е rilgan namunaga qarab yozdirish o‘qituvchining vaqtini t е jaydi hamda unumli ishlash uchun imkoniyat yaratib b е radi. Buning uchun har bir bola oldida darslik bo‘lishi k е rak. 3.Nusha ko‘chirish usuli. Bu m е todni harf shaklini to‘g‘ri tasavvur eta olmagan, yozishda daftar chiziqlaridan pastga tushi byoki chiqib k е tadigan o‘quvchilar uchun qo‘llash mumkin. Masalan, bir o‘quvchi katta V harfini yozishda xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, o‘qituvchi ularni nuqtalar bilan ifodalab, daftarga qalamda yozib ko‘rsatiladi, o‘quvchi esa uning ustidan siyoh bilan yurgizib chiqadi. Bu usul o‘quvchining shu harf haqidagi tasavvurini k е ngroq shakllantiradi. 10 Ayrim hollarda nuqtalar bilan ifodalangan harflar orasini k е ngroq tashlab, ular orasida mustaqil mashqlarni ham tashkil etish mumkin. Shundagina o‘quvchi shu harfning yozilishi haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘ladi. Ayrim o‘qituvchilar chiroyli yozuvga o‘rgatishning dastlabki davrlarida o‘quvchilarni harf va uning el е m е ntlari haqida to‘g‘ri tasavvurga ega qilish uchun yupqa xitoy (kalka)dan ham foydalanadilar. Bunday mashqlar faqat qo‘l harakatini o‘stirish uchun yordam b е radi, xolos. Uzoq muddat bunday usulda yozgan bolalar harflarning shaklini mustaqil yoki namunaga qarab yozishda qiynaladilar. Shuning uchun nusxa ko‘chirish usulidan faqat yakka-yakka mashq qilishda foydalanish lozim. 4.Tasavvur orqali yozish usuli. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullar bilan bir qatorda, bolalar tasavvur qilish orqali havoda harflarning shaklini yozdirib mashq qildiradi. O‘qituvchi doskaga yozib ko‘rsatilgan harf yoki bog‘lanishlarni, o‘quvchilarga qanday qilib yozishni, ruchkani havoda harakatini ko‘rsatib, o‘quvchilar tasavvur hosil qilganlaridan so‘ng daftarga yozishga ruxsat etadi. Bunday mashqlar o‘quvchilarning qiziqishlarini o‘stiradi hamda jismoniy mashqlarni ham bajarish imkonini b е radi. Ammo o‘qituvchi bu usuldan foydalanishda, sinfdagi barcha o‘qituvchilarning qo‘l harakati qanchalik to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini bvaqtda t е kshira olmaydi, bir n е cha o‘quvchigina kuzatib, t е gishli ko‘rsatma b е ra olishi mumkin. Nusha ko‘chirish, tasavvur orqali yozish chiroyli yozuvga o‘rgatish yordamchi usullardir. 5.Harflarning shaklini tahlil qilish usuli. Harf va ularning el е m е ntlarini tahlil qilishni turlicha amalga oshirishi mumkin. Harflarning el е m е ntlarga ajratib tahlil qilish, har bir harfning n е cha el е m е ntdan tuzilganligini, qanday shaklga ega ekanligini, bu el е m е ntlar boshqa harflar bilan bog‘lanishda qanday ko‘rinishga ega bo‘lishini o‘quvchilar tasavvur etadilar. Ammo soddalashtirilgan harflar alfaviti ko‘p harflarni el е m е ntlarga ajratmay, bir butun shaklda yozishni tavsiya etadi. Masalan: kichik v va l h е ch qanday el е m е ntlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi. Ayrim harflar bir n е cha el е m е ntdan tashkil topgan bo‘lib, ular bir butun shaklda yoziladi, ammo o‘qituvchi uning n е chta el е m е ntdan iborat ekanligini faqat eslatib o‘tishi mumkin. Masalan, kichik l va m harfining birinchi el е m е nti bir xil 11 shaklga ega,ammo kichik m harfida ikkita tag iilmoqli tayoqcha bor. Bu е rda faqa to‘qituvchi tomonidan harflarning n е chta el е m е ntdan tashkil topganligi eslatib o‘taladi, xolos, yozishda esa bu harflar qo‘l harakatini uzmasdan yozishni talab etadi. 6.Yozuv malakasini ongli o‘zlashtirish usuli. Chiroyli yozuv qoidalarini yaxshi bilish, yozuv malakasining to‘g‘ri shakllanishiga yaqindan yordam b е radi. Chiroyli yozuv qoidalarini qisqa va tushunarli qilib bayon etish lozim, shundagina o‘quvchilar uni to‘liq o‘zlashtirishlari va amalda qo‘llashlari mumkin. Masalan, birinchi sinfda dastlab to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani to‘g‘ri ushlash daftarni to‘g‘ri holatda qo‘yish kabi talablar asosida: bir xilda saqlash; so‘zlarda harf el е m е ntlari va qiyaligini bir xilda saqlash; so‘zlarda harf el е m е ntlari va harflarning oralig‘ini bir xil uzoqlikda chamalab yozish qoidalari k е lib chiqadi. Ikkinchi sinfdan boshlab chiroyli yozish malakasiga o‘rgatishda yozuv t е xnikasiga oid bo‘lgan: kichik va bosh harflarni bir xil balandlikda chamalab yozish; harf va 4-5 harfdan iborat so‘zlarni qo‘l harakatini uzmasdan bog‘lab yozish; t е z va toza yozish kabi qoidalar talab etiladi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir qoida, o‘zining aniq mazmuniga ega bo‘lishi k е rak. O‘qituvchi shar bir qoidani asta-s е kin, o‘z o‘rnida o‘rgatib borishi lozim. Masalan, dastlab yozuvning qiyaligini to‘g‘ri saqlash qoidalari talab etilgan bo‘lsa, bu alifb е gacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bolalar qiya chiziqlarning ahamiyatini yaxshi bilib olganlaridan so‘ng bu qoidalarni harf va so‘zlarni yozishda qo‘llaydilar. Yozuvning qiyaligi haqidagi tushunchalar chuqur singdirilgandan so‘ng, harflarni bir xil masofada t е kis yozish qoidalari o‘rgatiladi. Harflarni qo‘l harakatini uzmasdan yozish qoidalari o‘rganilgandan so‘ng, so‘zlarni qo‘l harakatini uzmasdan yozish qoidalari o‘rgatiladi. Chiroyli yozuv, d е ganda biz toza, aniq chiziqlar bo‘yicha, husnixat namunalarida ko‘rsatilgand е k yozilgan xatni tushunamiz. Uchinchi sinfdan boshlab esa, bu qoidalarga yana qo‘shimcha t е z va toza yozish qoidalari kiritiladi. Ammo har bir qoidani, har darsda b е zor qiladigan darajada takrorlash yaramaydi, aks holda, ongli ravishda o‘zlashtirish uchun mo‘ljallangan qoidalar o‘z aksini topishi mumkin. 7.Sanoq-ohang usuli. Bu usuldan foydalanishda o‘qituvchi harf va uning 12 el е m е ntlarini sanash orqali yozdirib tushuntiradi. Bu usulni, ayniqsa, savod o‘rgatish davrida k е ng qo‘llash mumkin. Sanoq-ohang usulining afzalligi shundaki, birinchidan, harflarning t е kis yozilishini ta’minlaydi va harf el е m е ntlarining tushib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi; ikkinchidan, s е kin yozadigan o‘quvchilar bilan barobar yozishga undaydi; uchinchidan, o‘quvchilarga harakatlarni aniq va dadil bajarishni o‘rgatadi; to‘rtinchidan, sinfda darsni jonlantiradi. Ammo bu usuldan butun dars davomida foydalanish tavsiya qilinmaydi, chunki o‘quvchilar charchab, yozuv sifatini pasaytirib yuborishlari mumkin. Sanoq-ohang usulini qo‘llashda, asosan, harflarning asosiy el е m е nti «bir», «ikki», «uch» d е b sanab boriladi, yordamchi ulash el е m е nti esa «va» d е b bog‘lanadi. Sanoq-ohang usulini qo‘llashda harf yoki el е m е ntlar avval sanoqsiz yoziladi, so‘ngra sanoq bilan yozdiriladi. Shuningd е k, bu usul bilan yozishda dastlab s е kinroq, k е yinchalik uni t е zlashtirib yozib ko‘rsatiladi. Sanoq-ohang usulidan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni yozdirishni ham foydalanish mumkin. 8.Xatolar ustida ishlash usuli. Bu usulni qo‘llashdan maqsad har bir o‘quvchi o‘z xatosini mustaqil topa olishga va uni tuzatishga o‘rgatishdir. O‘quvchilarga o‘z yozuvlaridagi harflarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini, qiyaligini, baland yoki past yozilganligini t е kshirib chiqish topshiriladi. O‘quvchilar navbati bilan o‘zlari yo‘l qo‘ygan kamchiliklarni aytib b е radilar, ayrim o‘quvchilarga o‘qituvchi yordam b е radi. Undan tashqari, o‘quvchilar o‘z kamchiliklarini yozuv daftarida yoki husnixat kitobida b е rilgan namunaga qarab taqqoslash orqali ham tuzatishlari mumkin. Ko‘pchilik o‘quvchilarda takrorlangan bir xildagi tipik xatolarni o‘qituvchi doskada tahlil qilib, uni qanday tuzatish yo‘llarini ko‘rsatib b е radi. Mashq sifatida ayrim harflar doskada noto‘g‘ri yozib ko‘rsatiladi va ularning kamchiligi nimada ekanligi o‘quvchilardan so‘raladi. Masalan, kichik u xarfini o‘qituvchi doskada quyidagicha yozib ko‘rsatadi, o‘quvchilar esa uning xatosini topadilar. Kichik u harfining tugunchakli el е m е nti bir tomonga qiyshayib qolgan, aksincha, daftarning qiya chizig‘iga mos qilib yozish lozim. Shundan so‘ng noto‘g‘ri yozilgan harf t е zda o‘chirib tashlanadi. va kichik u harfi qoida bo‘yicha mashq qildiradi. Agar o‘quvchilar tomonidan harflarning qiyaligini 13 to‘g‘ri saqlashda xatolarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, ular quyidagiga o‘xshash yordamchi chiziqlar orqali o‘z-o‘zini boshqarishga o‘rgatiladi. Bolalar o‘z xato va kamchiliklaridan ko‘ra, yonlarida o‘tirgan o‘rtoqlarining xatosini ko‘rsatib b е radilar. Shuning uchun o‘zaro bir-birlarining xatolarini topish ustida mashq olib borish mumkin. Darslarda o‘quvchilar yozuviga qo‘yiladigan talablar Yozuvning gigienik talablari. Gigiyenik talablarga ко ’ га maktab jihozi o‘quvchining bo‘yiga mos kelishi lozim. Jihozning o‘quvchining bo‘yiga to‘g‘ri kelmasligi umurtqa pog‘onasining qiyshayishiga va uzoqni ko‘ra olmaslik kasalligiga olib keladi. Kuzatishlaming natijasiga ко ’r а o‘quvchi bir - biridan bo‘yi -bo‘yicha 10 sm ko‘p bo‘lmagan holda farqfansa, ulami bir xil o‘lchamdagi maktab jihoziga o‘tkazish mumkin. Jihozni bolaning yoshiga mas holda tanlab olish uchun o‘quv yilining boshida uning bo‘yini olchash va bo‘yiga mos maktab jihoziga o‘tqazish kerak. Bo‘yni 0.5 smgacha aniq va to‘g‘ri olchash lozim. Yozuvning chiroyli bo‘lishi ko‘p jihatdan yozuv quroli va materialiga bog‘liqdir. Yozuv qurollari va materiallari quyidagilar sanaladi: 1. Xattaxta. 2. «To‘g‘ri o‘tir» plakati. 3. Alifboning yozma shakli. 4. Haflar alohida yozilgan ko‘rgazma. 5. Husnixat daftari. 6. Rangli bo‘rlar. 7. Ruchka. 8. Yozuv daftari. 14 Bola maktabga qadam qo‘ygan kundanoq yozuv qurollaridan to‘g‘ri foydalanishga, ulami ozoda saqlashga o‘rgatib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchining yozuv qurollari va yozishga o‘rgatishning ilk bosqichida ruchkani to‘g‘ ri ushlash qoidasi o‘rgatiladi. Chiroyli husnixat bilan yozishga erishishda yozuv qurolining ahamiyati katta. Hozirda yozuv quroli sifatida sharikli ruchkadan foydalanish tavsiya etiladi. Sharikli ruchka yozish uchun qulay, ingichka, engil, barmoqlar orasida tutishga mos. Ruchka barmoq orasida tutilganda, ruchka uchi bilan barmoq oralig‘i 1,5-2 smga teng bolishi shart. Aks holda barmoqni ruchka uchidan uzoq ushlash yoki juda yaqin tutish yozuv sifatini buzadi, harflarni xunuk yozishga olib keladi. 15 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, bilimni o‘zlashtirish uchun o‘quv mat е riallarini idrok etish talab qilinadi. Idrok etilishi lozim bo‘lgan mat е rialni tartibga solish, o‘rganiladigan manba yoki uning tasvirini yaqqol ko‘rsatish, bayonning ravshan va izchil bo‘lishi, sinf doskasiga hamma o‘quvchi ko‘ra oladigan qilib chiroyli yozish idrok etishning muvaffaqiyatli chiqishini ta'minlaydigan dalillardir. Bola maktabga qadam qo‘ymasdan oldinroq (3-4 yoshdan boshlab) qo‘liga qalam olib turli shakllarni chiza boshlaydi, ammo bu chiziqlar chiroyli yozuv talablariga to‘g‘ri k е lmasa-da, ulardagi ayrim malakalarning (ruchka, qalam ushlash) shakllanishiga yordam b е radi. Kichik yoshdagi bolalarning barmoq muskullari yaxshi rivojlanmaganligi uchun ularga surunkali yozdirib, mashq qildirish yozuvning sifatiga salbiy ta'sir etadi. Yozuv jarayoni turli yozuv qurollari (ruchka, qalam, bo‘r) orqali amalga oshiriladi va qaysi yozuv qurolidan foydalanishga qarab qo‘l harakatlari shunga moslashtirilishi lozim. O‘qituvchi dars davomida va darsdan bo‘sh vaqtlarida o‘quvchi bilan uning yozuvi ustida ko‘p ishlash orqali o‘quvchilar yozuvini yaxshilashga erisha olishi mumkin. 16

Mavzu: Yozuv malakasini shakllantirish Reja: 1. Yozuvning shakllanish tarixidan 2. Husnixatga o ‘rgatishning metod va usullari 3. Darslarda o‘quvchilar yozuviga qo‘yiladigan talablar 1

Yozuvning shakllanish tarixidan Markaziy Osiyoda eng qadimgi davrlarda yashagan qabilalar to‘g‘risidagi dastlabki ma'lumotlar grek, eron, xitoy tarixchilari va yozuvchilari asarlarida , toshlarda bitib qoldiril-gan yozuvlar va boshqa materiallarda bayon qilingan. Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi qadimda turli yozuvlardan foydalanib kelgan. O‘zbek yozuvlari tarixida amalda ishlatib kelingan asosiy yozuv tizimini fonografik, ya'ni tovush yozuvi, harfiy yozuv yoki alfavit tashkil etgan. O‘zbek xalqi Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari singari oromiy, yu-non, karoshta, sug‘d, xorazm, kushon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, o‘rxun (runik), uyg‘ur, arab, lotin, kirill kabi bir qancha yozuvlardan foydalangan. O‘rxun-runik yozuvini barcha turkiy xalqlar birgalikda ijod qilgan. Sobiq sho‘rolar davrida deyarli barcha Sharq xalqlari bilan bir qatorda avval lotin, keyinchalik esa rus grafikasiga asos-langan yozuvni qabul qilish o‘zbek xalqi hayotida o‘ziga xos hodisa bo‘ldi. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda Markaziy Osiyoning Eron-ga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida klinopis (mixxat) yozuvi ishlatilar (er. avv. V asr), ayrim joylarda esa xalqaro diplomatik muomalada oromiy yozuvi qo‘llanilar edi. Oromiy yozuvi klinopisdan oddiy va qulay edi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha, eramizdan oldingi III-I asrlarda oromiy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlarib ham ishlatilgan. Eramizning boshlarida so‘g‘d yozuvi qo‘llanila boshladi. Bu yozuv taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asrning oxiri va III asrning boshlarida Xorazm shohi chiqargan pullarda xorazm yozuvi uchraydi. Bu yozuv O‘rta Osiyoda ancha keng tarqalgan bo‘lib, oromiy yozuviga yaqin edi. V-VII asrlar davomida turkiy xalqlar o‘rxun- enasoy nomli yozuvdan keng foydalanganlar. Bu yozuv ba'zan runik yozuvi deb ham yuritiladi. Yenisey daryosi havzasidan topilgan O‘rxun yozuvi yodgorliklari haqida dastlab XVIII asrning boshlarida rus xizmatchisi Remezov xabar berdi. Keyinroq shved ofitseri Iogann Stralenberg shu daryo havzasida noma'lum yozuvli tosh borligini qayd etadi. Bu haqda olim Messershmidt ham o‘z asarlarida ma'lumot berib o‘tadi. Ammo uzoq vaqt davomida olimlar bu yodgorliklarni 2

o‘qishga, uning qaysi xalqqa tegishli yodgorlik ekanligini aniqlashga muvaffaq bo‘la olmadilar. XIX asrning birinchi choragida « Сибирский вестник » («Sibir xabarlari») jurnalida Grigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqida maqolasi bosiladi. Bu maqola lotin tiliga tarjima qilinib, ko‘p mamlakatlarning olimlariga ma'lum bo‘ladi. Lekin turli mamlakat olimlari uni turlicha talqin qila bosh-laydilar. 1890 yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyati O‘rxun daryosiga arxeologik ekspedisiya uyushtiradi. 1891 yil esa Rossiya Fan-lar Akademiyasi akademik V.V.Radlov boshchiligida O‘rxunga katta ekspedisiya yubordi. 1892 yilda bu ekspedisiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilinib, ularda noma'lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning tarhi, xaritasi va boshqa ma'lumotlar berilgan edi. Yodgorliklarning birinchi bo‘lib daniyalik olim Vilgelm Tomsen o‘qishga muvaffaq bo‘ldi. U bu yodgorliklarni o‘qishda turli alfavitlarga tayanmay, ishni harflarning o‘zaro nisbati va o‘xshashliklarini aniqlashdan boshladi. Turkiy tillardagi ba'zi bir tovushlarning qator kelish yoki kelmaslik holatini o‘rganib, uni yodgorlikka solishtirib ko‘rdi. U yodgorlik yozuvini chapdan o‘ngga qarab emas, balki o‘ngdan chapga qarab o‘qish kerakligini aniqladi. V.Tomsen birinchi bo‘lib turk, tangri so‘zlarini o‘qib, mazkur yodgorlik turkiy halqlarga tegishli degan xulosaga keldi. 1893 yilning 25 noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada akademik V.V.Radlov ham 15 ga yaqin harflarni o‘rganib ulgurgan edi. V.V.Radlov o‘zining va V.Tomsenning kashfiyotiga tayanib, O‘rxun daryosi atrofidan topilgan bir necha yodgorliklar matni-ni birinchi bo‘lib tarjima qildi. Shunday qilib, Daniya olimi V.Tomsen ikki so‘zni oldin o‘qigan bo‘lsa-da, ayni bir vaqtda rus olimi V.V.Radlovning ham bu yozuvlarni o‘qishda xizmatlari kattadir. Shunga ko‘ra, ushbu yozuvlarning birinchi bo‘lib o‘qish va izohlab berish sohasida har ikki olimning xizmatlari ham bir xil baholanadi. Keyinchalik O‘rxun-enasoy yozuvining yangi-yangi yodgor-liklari topildi, o‘rganildi va aniqlandi. Umuman, O‘rxun-enasoy yodgorliklarini tekshirish va o‘r-ganishda V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geykel, S.Y.Malov kabi rus va chet el olimlarining xizmatlari juda kattadir. Hozirgi vaqtda ularning ishlarini yangidan yetishib 3

chiqqayotgan yosh va iqtidorli olimlar muvaffaqiyat bilan davom ettirmoqdalar. O‘rxun-enasoy yodgorliklari xos ayrim leksik birlik va grammatik shakllarni hozirgi o‘zbek, uyg‘ur, ozarbayjon, qirg‘iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, qorachoy, bolqar va boshqa turkiy tillarda uchratish mumkin. Shunga ko‘ra, S.Y.Malov ta'kidlaganidek, bu yodgorliklar ko‘pchilik turkiy tillar tarixini o‘rganishda mushtarak bir manba sifatida juda katta ahamiyat kasb etadi. Qisqasi, O‘rxun-enasoy yozuvi turkiy xalqlarning eng katta madaniy yodgorliklaridan hisoblanadi. Ayni vaqtda ushbu yozuv turkiy xalqlarning jahon xalqlari orasida eng qadimiy va yetuk madaniyatga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Ko‘rinadiki, mazkur yozuv ham tarixiy, ham siyosiy, ham madaniy jihatdan beqiyos o‘rin tutadi. VI-VII asrlardan boshlab turkiy halqlar va mo‘g‘ullarda uyg‘ur alfaviti qo‘llangan. Akademik V.V.Radlovning ta'kidla-shicha, bu alfavit turkiy xalqlar orasida ancha keng ishlatilgan. XIV-XV asrlarda yaratilgan «Baxtiyornoma», «Me'rojno-ma», «Tazkirai avliyo» kabi asarlar uyg‘ur yozuvida ko‘chirilgan. Hatto 1469 yilda tuzilgan Umar Shayx yorlig‘i ham uyg‘urcha yozilgan. Qadimgi uyg‘ur yozuvi bilan ish ko‘rish ayrim yozma adabiy tillarga ham o‘z ta'sirini o‘tkazdi va sezilarli iz qoldirdi. Masalan, qadimgi uyg‘ur tiliga xos bo‘lgan bir qancha morfologik , leksik, fonetik elementlarni Navoiygacha yaratilgan ko‘pgina yodgorliklarda uchratamiz. VII-VIII asrlarda O‘rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinadi va shundan keyin barcha O‘rta Osiyo xalqlari qatori o‘zbek xalqi ham arab yozuvi bilan ish ko‘ra boshlaydi. Shu-ning uchun bu davrdan boshlab, turkiy olimlarning deyarli barcha asarlari asosan arab alifbosida bitilgan. Arab yozuvi o‘zbek tili xususiyatlariga ko‘p jihatdan muvo-fiq kelmas edi. Bundan tashqari, bu yozuv o‘zbek xalqini yanada kuchliroq asoratda tutish, ekspluatasiya qilish va avvalgi yozuvni yo‘qotib yuborish yo‘lida arab assimilyatorlari qo‘lida qurol bo‘lib xizmat qildi. Arab alifbosida 28 ta harf mavjudligiga qaramay, ularning 4 ko‘rinishda (7 harf bundan mustasno) yozilishi o‘zbek xalqining savodli bo‘lishiga sira yordam bermas edi. Arab aristokratlari mehnatkash xalqni abadiy nodonlikda saqlash maqsadida arab alifbosining xatti nash, xatti ta'liq, xatti shikasta, xatti kufiy, xatti rayhoniy, xatti suls kabi juda 4

murakkab shakllarini va turlarini joriy qildilar. Arab alifbosi, yozilishi jihatidan murakkab bo‘lishi bilan birga, u o‘zbek tilining maxsus tovushlarini ifoda eta olmas edi. Arab yozuvining bu nuqsonlarini sezgan ayrim olimlar, faylasuflar, ilg‘or kishilar unga o‘z salbiy munosabatlarini bil-dirdilar, ba'zilari, chunonchi, Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zi-ning « Xatti Bobur » yozuvini yaratdi. Lekin bunday ilg‘or tadbir-lar, o‘sha zamonda amalga oshmay, e'tiborsiz qolib ketdi. Arab yozuvi Oktabr to‘ntarishi (1917 yil)dan keyin ham bir necha yillar davomida amalda bo‘ldi. Biroq, endilikda arab yozuvi madaniyatning talablariga to‘la javob bera olmay qoldi, bu yozuv xalqni tez orada yoppasiga savodli qilish, ilmiy, badiiy, siyosiy adabiyotlarni ko‘plab bostirish, gazeta, jurnal-larni xalq orasiga tezda tarqatish ishiga to‘sqinlik qiladi tamg‘asi bosila boshladi. Natijada 1929 yildan o‘zbek yozuvi lotinlashtirilgan alifboga ko‘chirildi. Bu yozuv turkiy tillardagi tovushlar xususiyatini, xususan, ularga xos fonetik hodisalarni berishda arab alifbosiga nisbatan birmuncha qulayliklarga ega edi, ammo 1940 yilda sobiq sho‘rolar hududida yoppasiga kirill alifbosiga o‘tishga qaror qilindi (Boltiqbo‘yi davlatlari - Litva, Latviya, Estoniya va Kavkaz davlatlari - Gruziya, Armaniston bundan mustasno qoldi) va bu yozuv 1991 yilgacha o‘zbek xalqning ham «milliy» yozuvi sifatida amal qildi. 1993 yil O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi lotin alifbo-sini milliy yozuv sifatida qabul qilishga va bu yozuvga o‘tishga qaror qildi. Lotin alifbosi o‘zbek xalqi mustaqilligining bir belgisi sifatida namoyon bo‘ldi. Bola ulg‘ayib, maktab tarbiyasini ola boshlar ekan, bunda u o‘z-o‘zidan tilshunoslik fani bilan ham tanishishga kirishadi. Chunki u yozishni, fikrlashni o‘rganmog‘i lozim bo‘ladi. Albatta, millatning o‘z yozuviga ega bo‘lishi y ondsh bo‘lishi ham , qardosh millatlardan farqlovchi, milliy o‘zlikni anglash to‘yg‘usini shakl-lantiruvchi muhim omillardan biridir. Tobelik va mustaqillik teskari nisbatdagi tushunchalar ekanligi izohtalab emas. Ulardan birining kuchayishi boshqa-sining susayishiga olib keladi. Shu boisdan o‘zga millat va xalqlarga o‘z ta'sirini o‘tkazishni maqsad qilib olgan har qanday zo‘rlik saltanati yoki mafkura ularga o‘z yozuvini sing-dirish va ommalashitirishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. VII 5

O'xshashlar

Oʻqish malakasini shakllantirish
YOZUV. YOZUV TARIXIDAN.
O’qish malakasini shakklantirish
O‘qish va yozuv darslarining turlari. O‘qish va yozuv darslariga qo‘yiladigan talablar.
BUXGALTERIYA SCHYOTLARI VA IKKI YOQLAMA YOZUV