MAVZU: YOZUV. YOZUV TARIXIDAN. Reja: 1. Yozuvning paydo bo‘lishi va tarixiy ahamiyati. 2. Yozuv va uning taraqqiyot bosqichlari. 3.O‘zbek yozuvining taraqqiyot bosqichlari.

1. Yozuvning paydo bo‘lishi va tarixiy ahamiyati. Yozuvning paydo bo‘lishi til qadar uzoq tarixga ega emas. Hozir bizga ma’lum bo‘lgan tillarning yozuv tarixi o‘n-o‘n besh ming yildan oshmaydi. Ba’zi tillarda hozirgacha yozuv yo‘q. Mas., Amerika qit’asidagi ayrim mahalliy aholi. Yozuv ehtiyoj tufayli paydo bo‘ldi. Boshlang‘ich davrlarda xotirada saqlab qolish vositasi tabiat predmetlari bo‘lgan. Predmetlar simvolikasi shunday vazifani bajargan. Mas., qarama-qarshi qabila vakillarining navbatma-navbat trubka chekishi tinchlik simvoli bo‘lgan. Yozuv jamiyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biridir. Agar yozuv bo‘lmaganida, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak madaniyat namunalari bizgacha etib kelmagan bo‘lar edi. Tildagi uzoq yillar mobaynida yuz bergan fonetik, grammatik yaruslardagi o‘zgarishlardan faqat yozuv tufayligina xabardormiz. Faqat yozuvgini til evolyusiyasi to‘g‘risidagi tasavvurimizni jonlantira olishi mumkin. Agar yozuv bo‘lmaganda, buyuk siymolarning donishmandona fikrlaridan bahramand bo‘la olmas edik. Yozuvning yutug‘i: tilda bo‘lmagan imkoniyatlar yozuvda yuzaga chiqadi. Ammo u tilning to‘liq aksi emas, balki shartli va sun’iy aksidir. Jamiyatning kelgusi taraqqiyotida radio va televizion, internet aloqa vositalari kabi yozuvdan ustunroq bo‘lgan yangi vositalar ham yuzaga kelishi mumkin. Yozuvning o‘ziga xos xarakterli belgilari bor: 1. Yozuv mustaqil va asosiy aloqa vositasi bo‘lolmaydi, yordamchi vosita hisoblanadi. 2. Nutqni uzoq masofaga etkazish va keyingi davrlarga qoldirish uchun xizmat qiladi. Grafik belgilar yozuvning asosiy qurolidir.

Demak, yozuv ko‘z bilan ko‘radigan va kishilar o‘rtasida o‘ziga xos aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladigan grafik belgilar sistemasi bo‘lib, uning jamiyatda o‘ziga xos katta o‘rni va xizmati bor, ya’ni yozuv ma’lum bir masofa bilan ajralgan odamlar orasidagi aloqalarni yaxshilashda, yozma adabiyotlarni va yozma adabiy tilni yuzaga keltirishda, ma’lum bir davrda yaratilgan madaniy-adabiy yodgorlikni keyingi davrlarga etkazib berishda nihoyat darajada muhim rol o‘ynaydi . Olimlar yozuvning paydo bo‘lishi va ahamiyati to‘g‘risida maxsus asarlar yozishgan. Masalan, Forobiy ning Aristotel «Ritorika»siga yozgan sharhida yozuv tizimi, uslubiyat haqidagi fikrlari o‘z ifodasini topgan. U tilshunoslikning mundarijasini olti bo‘limdan iborat deb belgilaydi va beshinchisi « yozuv qonunlari va to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) haqidagi fan » ekanligini ta’kidladi. Olim «Kitob fi sanoat al-kitoba» («YOzuv san’ati haqida kitob») nomli asar ham yozgan. Beruniy : « Agar insondagi so‘zlash quvvati hamma joyga shamol kabi yoyiluvchi bo‘lmaganda edi va zamonlardan zamonlarga nafaslar singari o‘tuvchi xat yozish san’atini keltirib chiqarmaganda edi, o‘tmish zamonning xabarini, ayniqsa, uzoq zamonlar o‘tganda hozirgi zamon tillariga qanday ko‘chirib bo‘lar edi? » V.Gumboldt «Harf yozuvi va uning til qurilishi bilan aloqasi haqida» (1824) kabi asarlar yozgan. 2. Yozuv va uning taraqqiyot bosqichlari. Yozuv o‘zining taraqqiyotida turli bosqichni bosib o‘tgan. Dastlab buyumlardan mnemonika yoki «eslatuvchi» vositalar sifatida foydalanish zamonaviy yozuvga olib keluvchi mashaqqatli uzoq yo‘ldagi birinchi qadam bo‘ldi. Ammo bu vositalar fikrni uzatmas, balki uni faqat eslatardi. Masalan, arqon, chilvir, ip, kanoplarni xilma-xil rangga bo‘yash, ularga turli

tugunchalar qilish bilan ayrim voqeani, fikr-istaklarni o‘zlaridan uzoqda turuvchilarga nutqsiz etkazganlar. So‘ngra buyumlarga aniq ma’no berila boshlagan. Buyumga ma’no birkitib qo‘yishning bu usuli buyumli yozuv deb atalgan. O‘tmishda, hozirgi zamon yozuvlari bo‘lmagan davrlarda, odamlar ba’zi hodisalar va voqealarni uzoq masofaga etkazish niyatini yoki zamonda (vaqtda) abadiylashtirish maqsadlarini jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish orqali amalga oshirganlar. Bunday yozuv piktografik yozuv deb nom olgan. Piktografik yozuvda har bir rasm bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, besh qayiq, baliqchi qush, otliq kishi, toshbaqa, quyosh rasmi berilgan. Uning mazmuni quyidagicha: Qabila boshlig‘i otda yo‘l boshlamoqda. Qayiqda 50 kishi va qabila boshlig‘ining Baliqchi ismli safdoshi bor. Ko‘lda uch kun suzib, quruqlikka chiqqanlar. Piktografik yozuv asta-sekin takomillashib, ideografik (idea – tushuncha, grafo - yozaman) yozuv paydo bo‘ldi. Uni logografik (logos – so‘z) yozuv deb ham yuritadilar. Bunda tildagi har bir so‘z o‘z simvoliga ega bo‘ladi. Masalan, qadimgi arablar «yuz ming» sonini itbaliqning shakli orqali izohlashgan. Logografik yozuvning bir ko‘rinishi mixxat dir . Bu yozuv qadimgi Mesopotamiyada qo‘llanilgan. Logogrammaning piktogrammadan farqi shundaki, piktogramma bevosita predmetni aks ettiradi, logogramma so‘zning ma’nosini izohlaydi. Logografik (so‘z yozaman) yozuvning mukammallashgan shakli ieroglifik yozuvdir (muqaddas yozuv). Bu yozuv qadimgi Arabistonga, hozirgi Xitoyga xosdir. Xitoy tilining to‘liq lug‘atlarida qirq mingga yaqin ierogliflar qayd qilingan. Hozirgi zamon matnlarida esa 2-5 ming atrofida ierogliflar qo‘llanadi.

Yozuvning ommaviylashuvi uchun uni, albatta, osonlashtirish, soddalashtirish va qulaylashtirish kerak edi. YOzuvni soddalashtirishning eng unumli va progressiv usuli fonografik yozuvga o‘tish bo‘ldi. Fonografik yozuv . Ayrim yozuvlar, masalan, piktogramma , sillabogramma ( bo‘g‘in yozuv ) va ideogrammalar (shartli belgi, simvol) evolyusiyasi natijasida harflar paydo bo‘ldi yozuv taraqqiyotida harf-yozuv davri boshlandi . Hozirgi vaqtda jahon aholisining taxminan to‘rtdan uch qismi mana shu yozuvdan foydalanadi. Harf tovush yozuvi hozirgi vaqtda, asosan, yirik to‘rt xil yozuv sistemasidan iborat. Lotin yozuvi asosidagi yozuvdan jahon aholisining 30%, slaviyan-krillitsa yozuvidan 10%, arab yozuvidan 10%, hind yozuvidan 20% aholi foydalanadi. Fonografik yozuv ko‘p ko‘rinishlarga ega. Ular quyidagilardan iborat: 1. Sillabik yoki bo‘g‘in yozuvi . Bu yozuv qo‘shma so‘zlarni mayda qismlarga bo‘lish usuli bilan paydo bo‘ldi. Mayda qismlar bo‘g‘inlarga to‘g‘ri keladi. U yoki bu so‘zni yozish lozim bo‘lsa, ana shu bo‘g‘inlarni bir- biriga qo‘shish usuli bilan tuzishar edi. Bu yozuvga qadimgi hind yozuvi devanagari yaxshi misol bo‘la oladi. Bo‘g‘inlarning soni turli tillarda turlicha bo‘lgan. Masalan, Kipr orolidagi qadimgi grek tilida 65ta bo‘g‘in birligi, Gvineya orolidagi vaylar tilida 226ta bo‘g‘in birligi bo‘lgan. 2. So‘z shakllarini fonetik birliklar – tovushlar orqali ifodalash . Dastlabki alifbeli yozuv Nil daryosi vodiysiga bostirib kelgan giksoslar tarafidan yaratilgan. Alifbe so‘zi giksoscha alif – ho‘kiz, be < bet – uy demakdir. Eramizdan bir yarim ming yil ilgari giksoslar alifbesini finikilar o‘zgartirib, o‘z tilining tovushlariga moslashtirib olganlar. Dunyodagi ko‘p tillarning fonetik yozuvlari finikilarning yozuvi asosida vujudga kelgan. Keyinchalik finikilarning bu alifbosi uch tarmoqqa bo‘linib rivojlandi: 1. Oromiy – suriya tarmog‘i, u Sharqqa qarab tarqalgan. 2. Janubiy Arabiston