logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. BALANDLIK MINTAQALANISHI QONUNIYATI

BALANDLIK MINTAQALANISHI QONUNIYATI

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8770.7021484375 KB
Ko'chirib olish
BALANDLIK MINTAQALANISHI QONUNIYATI Sizga ma’lumki, o‘lkamizdagi baland tog‘larning tepalaridagi qorlar jazirama yoz oylarida ham erimaydi. O‘quvchilar dam olish uchun tog‘ yonbag‘irlaridagi so‘lim oromgohlarga boradilar. Xo‘sh, bularga sabab nima? Buning sababi tekislikdan tog‘larga tomon balandlik ortib borgani sari tabiiy sharoitning o‘zgarib borishidir. Ya’ni tog‘ yonbag‘irlarida yuqoriga ko‘tarilgan sayin havo haroratining pasayib borishi, namlikning ortib borishi, shunga bog‘liq holda o‘simliklarning turli- tuman bo‘lishi, tabiiy sharoitning so‘lim va xushmanzara, musaffo bo‘lib borishidir. Tabiiy sharoitning bunday o‘zgarib borishiga balandlik mintaqalanishi qonuniyati sabab bo‘ladi. Balandlik mintaqalanishi – tog‘larning etagidan suvayirg‘ich tomon tabiatning qonuniy o‘zgarib borishi. Balandlik mintaqalari tekisliklardagi tabiat zonalariga o‘xshash, lekin aynan o‘zi emas. Ularning shakllanishiga yuqoriga ko‘tarilgan sari havo harorati va bosimining pasayishi, quyosh radiatsiyasining kuchayishi, suv bug‘lari kondensatsiyasi sharoitining o‘zgarishi sabab bo‘ladi. Yog‘inlar ma’lum balandlikkacha ko‘payib, so‘ng kamayadi. Shunga bog‘liq holda tuproqlar, o‘simlik va hayvonot olami, umuman, geotizimlar o‘zgarib boradi. Balandlikka ko‘tarilgan sari o‘simliklarning, tabiiy sharoitning o‘zgarib borishi haqidagi ma’lumotlar Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida Movarounnahr, Afg‘oniston tog‘larining ta’rifida keltiriladi. Lekin balandlik mintaqalanishi qonuniyatini ilk bor A. Gumboldt Alp va And tog‘larida o‘rganib, ilmiy asoslab bergan. Tekislikdagi tabiat zonalari ekvatordan qutblarga tomon birin-ketin almashinib borgani kabi balandlik mintaqalari ham tog‘larning etagidan suvayirg‘ich tomon almashinib boradi. Biroq tog‘larda balandlik mintaqalari ularga nisbatan tezroq almashinadi, ayrim balandlik mintaqalarining o‘xshashi bo‘lgan tabiat zonalari tekisliklarda mavjud emas. Masalan, tog‘larda subalp va alp o‘tloqlari mintaqasi mavjud, tekisliklarda esa bunday tabiat zonasi yo‘q. Balandlik mintaqalarining soni va tuzilishi tog‘larning balandligiga, qaysi iqlim mintaqasida (shuningdek, iqlim o‘lkasida) joylashganiga, yo‘nalishiga, havo massalariga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Tog‘lar qanchalik baland bo‘lsa va quyi kengliklarda (ekvatorga yaqin) joylashgan bo‘lsa shunchalik ko‘p balandlik mintaqalari yuzaga keladi. Iqlim o‘lkalari ham balandlik mintaqalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kontinental iqlim o‘lkasida joylashgan tog‘larda tog‘ cho‘l va chalacho‘l mintaqalari katta maydonni egallaydi. Qor chizig‘i dengiz iqlim mintaqasida joylashgan tog‘larga nisbatan 700–1000 m balandroqdan o‘tadi. Dengiz iqlim o‘lkasida joylashgan tog‘larda esa tog‘– o‘rmon mintaqasi keng tarqalgan, qor chizig‘i ancha pastdan o‘tadi. Balandlik mintaqalanishi tog‘larning relyef xususiyatlariga ham bog‘liq. Ayniqsa, yonbag‘irlar ekspozitsiyasi muhim ahamiyatga ega. janubiy va shimoliy, havo massalariga ro‘para va teskari yonbag‘irlarda, balandlik mintaqalari turlicha bo‘ladi. Masalan, O‘zbekistondagi tog‘larda janubiy yonbag‘irda adir (tog‘ quruq dasht) mintaqasi bo‘lsa, ayni shu balandlikdagi shimoliy yonbag‘irda esa tog‘ (tog‘–o‘rmon–dasht) balandlik mintaqasi shakllanganini ko‘rish mumkin. Yonbag‘ir ekspozitsiyasi – tog‘ va tepalik yonbag‘irlarining ufq tomonlariga, quyosh nurlari tushadigan tomonga nisbatan joylashuvi. Masalan, yonbag‘ir janubga qaragan bo‘lsa janubiy ekspozitsiya bo‘ladi. Balandlik mintaqalanishi kenglik zonalligi (tabiat zonalari) bilan chambarchas bog‘liq. Balandlik mintaqasi tog‘ning etagi qaysi tabiat zonasida joylashgan bo‘lsa o‘sha tabiat zonasidan boshlanadi. Masalan, O‘zbekiston mo‘tadil mintaqa cho‘l tabiat zonasida joylashgani uchun tog‘larning aksariyatida birinchi balandlik mintaqasi cho‘l hisoblanadi. So‘ngra adir (tog‘ cho‘l-dasht va quruq dasht), tog‘ (tog‘-o‘rmon), yaylov (tog‘-dasht va tog‘ o‘tloq dasht) va nihoyat glyatsial-nival (muzqor, sovuq) balandlik mintaqalari almashinib keladi. O‘zbekiston tog‘larida o‘simliklarning balandlik mintaqalanishini K. Z. Zokirov o‘rganib, to‘rtta balandlik mintaqasini ajratgan va mahalliy atamalardan foydalanib quyidagicha nomlaydi: cho‘l, adir, tog‘, yaylov. Cho‘l balandlik mintaqasi Respublikamizning mutlaq balandligi 400-500 m gacha bo‘lgan hududlarini o‘z ichiga oladi. Adir balandlik mintaqasi dengiz sathidan 400–500 m dan 1000–1200 m gacha, respublika janubida janubiy ekspozitsiyada 1600 m gacha bo‘lgan tog‘ oldi hududlarini o‘z ichiga oladi. Tog‘ balandlik mintaqasi tog‘larning 1000–1200 m, ayrim joylarda 1600 m dan 2700–2800 m gacha bo‘lgan balandliklarini, yaylov balandlik mintaqasi esa 2700– 2800 m dan boshlanib, doimiy qor va muzlargacha, ya’ni qor chizig‘igacha davom etadi. K. Z. Zokirov doimiy qor va muzliklarni alohida mintaqa sifatida ajratmaydi. Sababi, u yerlarda o‘simliklar o‘smaydi. O‘simliklar tarqalishi qor chizig‘i bilan chegaralanadi. Shuning uchun qor chizig‘idan baland yerlarni glyatsial-nival zonasiga birlashtiradi. Bu mintaqa Piskom daryo havzasida 3600m, Qashqadaryo havzasida 3820 m, To‘polongdaryo havzasida 3860 m, Sangardak havzasida 3850 m balandlikdan boshlanadi. Qor chizig‘i – tog‘lardagi shunday chegaraki, undan balandda qor yil bo‘yi erimay turadi. Qor chizig‘ining balandligi joyning geografik o‘rniga, iqlimi, yog‘in miqdori, yonbag‘ir ekspozitsiyasiga bog‘liq. Qanchalikhavo harorati past va yog‘inlar ko‘p bo‘lsa, shunchalik qor chizig‘i pastda joylashadi. Qutbiy kengliklarda u dengiz sathidan o‘tadi. Qutbiy kengliklardan tropiklargacha qor chizig‘ining balandligi ko‘tarilib boradi. Frans-Iosif Yerida 50–100 m, Shpitsbergen arxipelagida 400– 450 m, Kavkazda 2700–3800 m balandlikdan o‘tadi. Uning eng baland joylashishi tropiklarga to‘g‘ri kelib 5800–6000 m balandlikdan o‘tadi. Tropiklarda bunday balandlikdan o‘tishiga sabab haroratning yuqoriligi va yog‘inlarning juda kamligidir. Ekvatorda esa qor chizig‘ining balandligi 4500 m gacha pasayadi. Bunga sabab yog‘inlarning ko‘pligi, haroratning biroz pastligidir. Qor chizig‘ining balandligi faqatgina qutblardan ekvatorga tomon emas, dengiz va okeanlardan materik ichkarisiga tomon, ya’ni uzoqlik bo‘yicha ham ko‘tarilib boradi. Mo‘tadil mintaqada qor chizig‘ining chegarasi g‘arbiy okeanbo‘yidagi dengiz iqlim o‘lkasidan materik ichkarisidagi keskin kontinetal iqlim o‘lkasiga tomon ko‘tarilib boradi. Masalan, Alpda qor chizig‘i 1000–1300 m, G‘arbiy Kavkazda 2700 m, Tyanshanning Xontanri qismida 4200 m balandlikda joylashgan. Bunga sabab, dengiz iqlim o‘lkasida yog‘inlar ko‘p, yoz salqin. Keskin kontinental iqlim o‘lkasida esa, aksincha, yog‘inlar kam, yoz esa issiq va quyoshli, uzoq davom etadi. © Foydalanilgan adabiyotlar: • Sh. M. Sharipov, V. N. Fedorko, N. I. Safarova , V. A. Rafiqov– Geografiya – O‘rta ta’lim muassasalarining 10-sinfi va o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik , Toshkent, «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2017/ www.eduportal.uz

BALANDLIK MINTAQALANISHI QONUNIYATI

Sizga ma’lumki, o‘lkamizdagi baland tog‘larning tepalaridagi qorlar jazirama yoz oylarida ham erimaydi. O‘quvchilar dam olish uchun tog‘ yonbag‘irlaridagi so‘lim oromgohlarga boradilar.

Xo‘sh, bularga sabab nima? Buning sababi tekislikdan tog‘larga tomon balandlik ortib borgani sari tabiiy sharoitning o‘zgarib borishidir.

Ya’ni tog‘ yonbag‘irlarida yuqoriga ko‘tarilgan sayin havo haroratining pasayib borishi, namlikning ortib borishi, shunga bog‘liq holda o‘simliklarning turli- tuman bo‘lishi, tabiiy sharoitning so‘lim va xushmanzara, musaffo bo‘lib borishidir.

Tabiiy sharoitning bunday o‘zgarib borishiga balandlik mintaqalanishi qonuniyati sabab bo‘ladi.

O'xshashlar

TABIATDAGI JARAYONLARNING DAVRIYLIK QONUNIYATI
Shimoliy Amerikaning tabiat zonalari va balandlik mintaqalari
Afrika tabiiy o`lkalari va aholisi
O‘RTA OSIYO O‘SIMLIKLARI
Tabiiy geografik o‘lkalari. Materik tabiatiga insonning ta’siri