logo

Buyuk ipak yo’lidagi qadimiy shaharlar

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

525.5048828125 KB
Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar  
•
Reja:
•
Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar  
•
Buyuk ipak yo’li- qadimda sharq bilan g arbni ʻ
bo g lab turgan savdo yo li.	
ʻ ʻ ʻ  Buyuk ipak yo’li dagi 
qadimiy shaharlar  
Buyuk Ipak yo’li – insoniyat rivojlanishi tarixining, uning 
birlashuvga hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy 
fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga 
intilishining  o’ziga xos bo’lgan hodisasidir. Sharqda aytiladigan 
naqlga qaraganda: «O’tirgan – bo’yra, yurgan - daryo». 
Harakatlanish – bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo 
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo’lgan edi.
www.arxiv.uz  Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li 
Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog’lab, o’tmishda antik Rim 
davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahrigacha 
cho’zilgan edi. Albatta, sharq va G’arb o’rtasidagi savdo o’tmish 
qa’riga cho’kkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi, 
lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo’lning aloxidagi qismlari 
edi. Savdo aloqalari hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim 
qimmatbaho toshlar – Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, 
aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko’p 
jihatdan ko’maklashgan   Masalan,  Markaziy  Osiyodan  Eronga,  Mesopotamiyaga  va  hatto 
Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan «lazurit yo’li» mavjud edi. U 
bilan  bir  paytda  «nefrit  yo’li»  ham  tarkib  topgan,  bu  yo’l  Xotan  va 
Yorkent  tumanlarini  Shimoliy  Xitoy  mintaqalari  bilan  bog’lar  edi. 
Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga So’g’diyona va Baqtriya 
davlatlaridan  aqiq  toshlari  olib  ketilar  edi,  Xorazmdan  esa  feruza 
keltirilgan.  Bu  yo’nalishlarning  barchasi  oxir-oqibat  Buyuk  Ipak 
yo’liga kirib mujassamlashgan.  Markaziy Osiyodan G’arbga va Janubga o’tkazilgan karvon yo’llarini 
hamda  Xitoydan  Sharqiy  Turkistonga  olib  boradigan  yo’llarni  o’zaro 
bog’lab  bergan  buyuk  yo’lning  haqiqiy  boshlanishini  tarixchilar 
eramizdan  avvalgi  ikkinchi  asrning  o’rtalarida,  deb  hisoblaydilar, 
o’sha  davrda  xitoyliklar  uchun  ilk  bora  G’arb  o’lkalari  –  Markaziy 
Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.  Shuni aytib o’tish lozimki, bu yo’l hech qachon yagona bir yo’l 
bo’lmasdan, balki azim bir daraxtning sadasiga o’xshash 
tarzda shoxlanib ketgan turli-tuman yo’nalishlarni o’z ichiga 
olgan edi. Masalan, Osiyoni sharqdan g’arbga qarab kesib 
o’tuvchi asosiy yo’llardan biri qadimiy Xitoyning poytaxti 
Chanan shahrida boshlanib, uning shimoli-g’arbiy 
chegaralarigacha Gobi sahrosining cheti bo’ylab ketgan, 
keyin sharqiy Turkiston orqali o’tgan.   Tyan-Shan  tizmasi  dovonidan  oshib  o’tgan  karvonlarinng  bir  qismi 
Farg’ona  vodiysi  va  Toshkent  vohasi  orqali  So’g’diyonaning 
poytaxti  Samarqandga,  Buxoroga,  Xorazmga  olib  borgan,  keyin  esa 
Kaspiy  dengizi  qirg’oqlariga  yetib  kelar  edi.  Karvonlarni  gbir  qismi 
Samarqanddan  chiqib,  Baqtriyaga  borar  va  Qashqadaryo  vodiysi 
dan  o’tib  Termiz  shahriga  kelar  edi,  u  yerdan  Amudaryodan  kechib 
o’tib, Janubga, Baqtralar va Hindistonga qarab ketar edi.  Yo’lning  yana  bir  yo’nalishi 
Tarim shahridan chiqib, Takla-
Makon  sahrosini  janub 
tarafidan  aylanib  o’tib,  Xotan 
va  Yorkent  shaharlari  orqali 
Baqtraga  (shimoliy 
Afg’oniston)  va  Marvga  kelar 
edi, bu yerdan karvonlar Eron, 
Suriya  davlatlari  orqali  o’tib, 
O’rta Yer dengizi bo’yiga yetib 
kelar  edi,  mahsulotlarning  bir 
qismi  dengiz  yo’li  bilan  Rim 
va  Yunonistonga  kelib  tushar 
edi.  Nomidan  ham  ma’lum  bo’lishicha,  karvon  yo’llaridagi  savdoning 
asosiy  buyumi  butun  jahonda  juda  qimmatbaho  bo’lgan  ipak 
mahsulotlari  edi.  Masalan,  o’rta  asrlarning  dastlabki  davrida  ipak 
eng  qadrli  hisob-kitob  birligi  bo’lib,  hatto  tillani  muomaladan  siqib 
chiqaradigan  darajagacha  chiqar  edi.  Masalan,  So’g’diyonada  bir 
otning  narxi  o’nta  ipak  kiyimliklariga  tenglashtirilgan.  Ipak  bilan 
bajarilgan  ishlar  evaziga,  navkarlarni  yollash  uchun  to’lov  qilinar, 
ipak  bilan  hatto  sodir  etilgan  jinoyat  evaziga  xun  to’lash  mumkin 
edi.  Ushbu  karvon  yo’llarini  birinchi  bo’lib  venetsiyalik 
savdogar Marko Polo «ipak yo’li» deb nomlagan edi, u 
yevropaliklardan  birinchi  bo’lib  Xitoy  imperiyasining 
chegaralariga  yetgan.  «Buyuk  Ipak  yo’li»  atamasini 
esa  nemis  tadqiqotchisi  Ferdinand  Rixtgofen  1877- 
yilda  o’zining  «Xitoy»  nomli  fundamental  asarida  ilk 
bora ilmiy tarzda kiritgan.  Ipak  qit’alararo  yo’l  orqali  tashib  o’tiladigan  asosiy  mol  bo’lsa  ham, 
lekin  yagona  emas  edi.  Markaziy  Osiyodan  Xitoyda  juda 
qadrlanadigan otlar, tuyalar, harbiy anjomlar va qurol-yarog’lar, oltin 
va  kumush,  yarim  qimmatbaho  toshlar  va  shisha  buyumlar,  teri  va 
jun-mo’ynalar,  gilamlar-u  ip-gazlama  matolar,  zar  tikilgan  matolar, 
o’ziga  xos  antiqa  mevalar  –  tarvuzlar,  qovunlar  va  shaftolilar,  yirik 
dumbali  qo’ylar  va  ovchi  itlar,  qoplonlar  va  arslonlar  olib  chiqib 
sotilar  edi.  Xitoydan  karvonlar  chinni  va  metall  idishlarni,  laklangan 
buyumlar  va  pardoz-upalarni,  choy  va  guruchni  olib  kelishar  edi. 
Savdogarlarning  yo’l  to’rvalarida  turli-ituman  noyob  buyumlar,  fil 
qoziq  tishlari,  karkidon  shoxlari,  toshbaqa  toshlari,  ziravorlar  va 
ko’pgina boshqa xil mollar topilar edi.  Buyuk  ipak  yo’li  orqali  nafaqat  savdo  karvonlari,  balki  xalqlarning 
erishgan  madaniy  yutuqlari,  ma’naviy  qadriyatlari,  diniy  g’oyalari 
ham  jahonga  tarqalib  borar  edi.  Buddizm  Kushan  davlatidagi 
boshqa  dinlar  bilan  birga  hukm  surgan  bo’lib,  bu  yerdan  to 
Xitoygacha tarqalgan. Eramizning birinchi asrlarida Kichik Osiyodan 
bu  yerga  xristianlik  dini  kelib  yetgan.  Arab  xalifaligining  qattiqqo’l 
harbiy  navkarlari  VII  asrda  islom  ta’limotini  olib  kelganlar. 
Savdogarlar  va  targ’ibotchilarning  o’tkazgan  yo’llari  bo’ylab 
mo’g’ula  sahrolaridan  Yevropa  tekisliklarigacha  Chingisxon  sahroyi 
bosqinchilari  quyundek  o’tgan.  Buyuk  Ipak  yo’lining  qoq  yuragi 
bo’lgan  Samarqand  shahridan  o’rta  asrlardagi  Sharqning  buyuk 
sarkardasi Temur o’z yurishlarini boshlab, zafar quchar edi.  Bundan  tashqari,  karvon  yo’llaridan  asrlar  bo’yi  allomalar, 
tadqiqotchilar  ham  sayohat  qilar  edi.  Xitoy  ruhoniysi  Syuan  Tszyan 
va  venetsiyalik  savdogar  Marko  Polo,  arab  sayohatchisi  –  savdogar 
Ahmad  ibn  Fadlan  va  bavariyalik  sarkor  Shiltberger,  vengriyalik 
tadqiqotchi  Arminiy  Vamberi  hamda  shvetsiyalik  geograf  Sven 
Xedin,  rus  olimi  Aleksey  Fedchenko  va  frantsiyalik  jurnalist  ayoli 
Ella  Mayyar,  amerikalik  geolog  olim  Rafael  Pampelli  va  frantsiyalik 
sayohatchi Jozef Martenlarning yo’lda qayd etgan yozuvlari va ilmiy 
asarlaridan  biz  Buyuk  Ipak  yo’li  bo’ylab  yotgan  mamlakatlarda 
yashagan  xalqlarning  tarixini,  ularning  urf-odatlari  va  an’analarini 
bilib oldik.    Sharq  va  G’arbni  o’zaro  bog’lagan  bu  beqiyos 
buyuk  yo’lni  bunyod  etgan  xalqlarning  tirik  bir 
xotirasi  qadimiy  O’zbekiston  shaharlari 
Samarqand,  Buxoro,  Xiva,  Shahrisabz,  Termiz, 
Toshkent  shaharlari  bo’lib,  ularning 
me’morchilik  yodgorliklari  Buyuk  Ipak  yo’lining 
ko’p asrlik tarixini o’zida mujassam etadi.  Kitobda  Mag‘rib  va  Mashriqni  savdo  orqali  bog‘lab  turgan  Buyuk 
ipak  yo‘lining  tarixiy  manzaralari,  ko‘hna  savdo  va  madaniyat 
maskanlari,  ulardagi  tarixiy  va  arxеologik  yodgorliklar  yoritilgan. 
Uning dastlabki qismida Buyuk ipak yo‘li boshlangan Qadimgi Xitoy 
va  xitoy  xalqi  haqida  so‘z  yuritib,  Xitoy,  Turkiston,  Yevropaaro 
o‘tgan  qadimgi  karvon  yo‘lining  mohiyati,  bu  yеrda  Turkiston 
savdogarlarining  tutgan  mavqеyi  ochib  bеriladi.  Muallif  yo‘l 
bahonasi  Buyuk  ipak  yo‘liga  goh  ijobiy,  goh  salbiy  ta’sir  ko‘rsatgan 
turli-tuman  davlatlar,  ularning  hukmronlari,  elchilar,  sayyohlar, 
rohiblar  va  boshqa  tarixiy  shaxslar  haqida  g‘oyat  qiziqarli 
ma’lumotlar kеltiradi.  Karvon yo‘lida ipak mato, ot, choy, chinni idishlar, dorivorlar, 
taqinchoqlar va boshqa buyumlar savdosi qay tarzda 
kеchganligi, Turkistondan Xitoyga olib borilgan madaniy 
o‘simliklar, taomlar, Amir Tеmur va tеmuriylar davrida Buyuk 
ipak yo‘lida davlatlararo aloqalar xususida ham maxsus 
to‘xtab o‘tiladi.
Hozirgi O‘zbеkiston hududidan Xitoyga borib o‘troqlashib 
qolgan ko‘p sonli kishilar, jumladan Xitoyda yirik lavozimlarda 
ishlagan shaxslar, olimlar, tabiblar faoliyati haqidagi 
ma’lumotlar o‘zbеk o‘quvchilariga ushbu kitob orqali birinchi 
bor ma’lum qilinadi.  Kitobda O‘zbеkistonda va Xitoyda Buyuk ipak yo‘lini tiklashga 
katta e'tibor bеrilayotganligi alohida qayd etiladi.
Xullas, ushbu kitob orqali Siz Buyuk ipak yo‘li madaniyatlar, 
diniy ta’limotlar, falsafiy bilimlar, iqtisodiy qadriyatlar 
o‘rtasidagi muloqotlarni ham ta’minlaganligini bilib olasiz.
Kitob Xitoy manbalari va adabiyotini muallif tomonidan 
chuqur ilmiy o‘rganish asosida yuzaga k е lgan.  Buyuk ipak yo’li- qadimda sharq bilan 
g arbni bo g lab turgan savdo yo li.ʻ ʻ ʻ ʻ
Dengiz,  okean  yo llari  ochilmasdan  oldin  bu  yo llar 	
ʻ ʻ
muhim  ahamiyat  kast  etgan.  Buyuk  Ipak  yo li — 	
ʻ
insoniyat  rivojlanishi  tarixining,  uning  birlashuvga 
hamda  madaniy  qadriyatlari  bilan  almashishga,  hayotiy 
fazo-yu  mahsulotlarni  sotish  uchun  bozorlarga 
erishishga  intilishining  o ziga  xos  bo lgan  hodisasidir. 	
ʻ ʻ
Sharqda  aytiladigan  naqlga  qaraganda:  „O tirgan — 	
ʻ
bo yra,  yurgan —  daryo“.  Harakatlanish —  bu  hayotdir, 	
ʻ
sayohat  qilish,  jahongashtalik  doimo  taraqqiyotning 
harakatlantiruvchi  kuchi  bo lgan  edi.  Insoniyat  tarixida 	
ʻ
eng  ulkan  bo lgan  ushbu  qit alararo  savdo  yo li  Yevropa 	
ʻ ʼ ʻ
va  Osiyoni  bir-biriga  bog lab,  o tmishda  antik  Rim 	
ʻ ʻ
davlatidan  to  Yaponiyaning  qadimgi  poytaxti  Nara 
shahrigacha cho zilgan edi. 	
ʻ  Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li Yevropa va 
Osiyoni  bir-biriga  bog’lab,  o’tmishda  antik  Rim  davlatidan  to  Yaponiyaning 
qadimgi  poytaxti  Nara  shahrigacha  cho’zilgan  edi.  Albatta,  sharq  va  G’arb 
o’rtasidagi  savdo  o’tmish  qa’riga  cho’kkan  qadim-qadim  zamonlardan  beri 
olib  borilar  edi,  lekin  bu  kelgusida  bunyod  etilgan  Buyuk  yo’lning  aloxidagi 
qismlari edi. Savdo aloqalari hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim 
qimmatbaho  toshlar  –  Sharqda  nihoyatda  qadrlangan  lazurit,  nefrit,  aqiq, 
feruzalar  qazib  chiqariladigan  konlarni  topib,  qazib  olish  ko’p  jihatdan 
ko’maklashgan   Masalan,  Markaziy  Osiyodan  Eronga,  Mesopotamiyaga  va  hatto 
Misrga  lazurit toshi  yetkazib  beriladigan  «lazurit  yo’li»  mavjud 
edi.  U  bilan  bir  paytda  «nefrit  yo’li»  ham  tarkib  topgan,  bu 
yo’l  Xotan  va  Yorkent  tumanlarini  Shimoliy  Xitoy  mintaqalari 
bilan  bog’lar  edi.  Bundan  tashqari,  Old  Osiyo  mamlakatlariga 
So’g’diyona  va  Baqtriya  davlatlaridan  aqiq  toshlari  olib  ketilar 
edi,  Xorazmdan  esa  feruza  keltirilgan.  Bu  yo’nalishlarning 
barchasi oxir-oqibat Buyuk Ipak yo’liga kirib mujassamlashgan.  Markaziy  Osiyodan  G’arbga  va  Janubga  o’tkazilgan 
karvon  yo’llarini  hamda  Xitoydan  Sharqiy  Turkistonga 
olib  boradigan  yo’llarni  o’zaro  bog’lab  bergan  buyuk 
yo’lning  haqiqiy  boshlanishini  tarixchilar  eramizdan 
avvalgi  ikkinchi  asrning  o’rtalarida,  deb  hisoblaydilar, 
o’sha davrda xitoyliklar uchun ilk bora G’arb o’lkalari – 
Markaziy Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.
SHUNI  AYTIB  O’TISH  LOZIMKI,  BU  YO’L  HECH  QACHON  YAGONA  BIR  YO’L  BO’LMASDAN, 
BALKI  AZIM  BIR  DARAXTNING  SADASIGA  O’XSHASH  TARZDA  SHOXLANIB  KETGAN  TURLI-
TUMAN YO’NALISHLARNI  O’Z  ICHIGA  OLGAN  EDI.  MASALAN,  OSIYONI  SHARQDAN  G’ARBGA 
QARAB  KESIB  O’TUVCHI ASOSIY  YO’LLARDAN  BIRI  QADIMIY  XITOYNING  POYTAXTI  CHANAN 
SHAHRIDA  BOSHLANIB,  UNING  SHIMOLI-G’ARBIY  CHEGARALARIGACHA  GOBI  SAHROSINING 
CHETI BO’YLAB KETGAN, KEYIN SHARQIY TURKISTON ORQALI O’TGAN.   Tyan-Shan  tizmasi  dovonidan  oshib  o’tgan  karvonlarinng  bir  qismi  Farg’ona 
vodiysi  va  Toshkent  vohasi  orqali  So’g’diyonaning  poytaxti  Samarqandga, 
Buxoroga,  Xorazmga  olib  borgan,  keyin  esa  Kaspiy  dengizi  qirg’oqlariga  yetib 
kelar  edi.  Karvonlarni  gbir  qismi  Samarqanddan  chiqib,  Baqtriyaga  borar  va 
Qashqadaryo  vodiysi  dan  o’tib  Termiz  shahriga  kelar  edi,  u  yerdan 
Amudaryodan kechib o’tib, Janubga, Baqtralar va Hindistonga qarab ketar edi.
Yo’lning yana bir yo’nalishi Tarim shahridan chiqib, Takla-Makon sahrosini janub 
tarafidan  aylanib  o’tib,  Xotan  va  Yorkent  shaharlari  orqali  Baqtraga  (shimoliy 
Afg’oniston)  va  Marvga  kelar  edi,  bu  yerdan  karvonlar  Eron,  Suriya  davlatlari 
orqali o’tib, O’rta Yer dengizi bo’yiga yetib kelar edi, mahsulotlarning bir qismi 
dengiz yo’li bilan Rim va Yunonistonga kelib tushar edi.  Nomidan  ham  ma’lum  bo’lishicha,  karvon  yo’llaridagi  savdoning 
asosiy  buyumi  butun  jahonda  juda  qimmatbaho  bo’lgan  ipak 
mahsulotlari edi. Masalan, o’rta asrlarning dastlabki davrida ipak eng 
qadrli  hisob-kitob  birligi  bo’lib,  hatto  tillani  muomaladan  siqib 
chiqaradigan  darajagacha  chiqar  edi.  Masalan,  So’g’diyonada  bir 
otning  narxi  o’nta  ipak  kiyimliklariga  tenglashtirilgan.  Ipak  bilan 
bajarilgan  ishlar  evaziga,  navkarlarni  yollash  uchun  to’lov  qilinar, 
ipak bilan hatto sodir etilgan jinoyat evaziga xun to’lash mumkin edi.  Buyuk  ipak  yo’li  orqali  nafaqat  savdo  karvonlari,  balki  xalqlarning  erishgan 
madaniy  yutuqlari,  ma’naviy qadriyatlari, diniy g’oyalari ham jahonga tarqalib 
borar  edi.  Buddizm  Kushan  davlatidagi  boshqa  dinlar  bilan  birga  hukm  surgan 
bo’lib,  bu  yerdan  to  Xitoygacha  tarqalgan.  Eramizning  birinchi  asrlarida  Kichik 
Osiyodan  bu  yerga  xristianlik  dini  kelib  yetgan.  Arab  xalifaligining  qattiqqo’l 
harbiy  navkarlari  VII  asrda  islom  ta’limotini  olib  kelganlar.  Savdogarlar  va 
targ’ibotchilarning  o’tkazgan  yo’llari  bo’ylab  mo’g’ula  sahrolaridan  Yevropa 
tekisliklarigacha  Chingisxon  sahroyi  bosqinchilari  quyundek  o’tgan.  Buyuk  Ipak 
yo’lining  qoq  yuragi  bo’lgan  Samarqand  shahridan  o’rta  asrlardagi  Sharqning 
buyuk sarkardasi Temur o’z yurishlarini boshlab, zafar quchar edi.

Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar • Reja: • Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar • Buyuk ipak yo’li- qadimda sharq bilan g arbni ʻ bo g lab turgan savdo yo li. ʻ ʻ ʻ

Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar Buyuk Ipak yo’li – insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashuvga hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga intilishining o’ziga xos bo’lgan hodisasidir. Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: «O’tirgan – bo’yra, yurgan - daryo». Harakatlanish – bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo’lgan edi. www.arxiv.uz

Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog’lab, o’tmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahrigacha cho’zilgan edi. Albatta, sharq va G’arb o’rtasidagi savdo o’tmish qa’riga cho’kkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo’lning aloxidagi qismlari edi. Savdo aloqalari hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim qimmatbaho toshlar – Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko’p jihatdan ko’maklashgan

Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan «lazurit yo’li» mavjud edi. U bilan bir paytda «nefrit yo’li» ham tarkib topgan, bu yo’l Xotan va Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalari bilan bog’lar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga So’g’diyona va Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza keltirilgan. Bu yo’nalishlarning barchasi oxir-oqibat Buyuk Ipak yo’liga kirib mujassamlashgan.

Markaziy Osiyodan G’arbga va Janubga o’tkazilgan karvon yo’llarini hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga olib boradigan yo’llarni o’zaro bog’lab bergan buyuk yo’lning haqiqiy boshlanishini tarixchilar eramizdan avvalgi ikkinchi asrning o’rtalarida, deb hisoblaydilar, o’sha davrda xitoyliklar uchun ilk bora G’arb o’lkalari – Markaziy Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.