Buyuk ipak yo’lidagi qadimiy shaharlar
![Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar
•
Reja:
•
Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar
•
Buyuk ipak yo’li- qadimda sharq bilan g arbni ʻ
bo g lab turgan savdo yo li.
ʻ ʻ ʻ](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_1.png)
![Buyuk ipak yo’li dagi
qadimiy shaharlar
Buyuk Ipak yo’li – insoniyat rivojlanishi tarixining, uning
birlashuvga hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy
fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga
intilishining o’ziga xos bo’lgan hodisasidir. Sharqda aytiladigan
naqlga qaraganda: «O’tirgan – bo’yra, yurgan - daryo».
Harakatlanish – bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo’lgan edi.
www.arxiv.uz](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_2.png)
![Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li
Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog’lab, o’tmishda antik Rim
davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahrigacha
cho’zilgan edi. Albatta, sharq va G’arb o’rtasidagi savdo o’tmish
qa’riga cho’kkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi,
lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo’lning aloxidagi qismlari
edi. Savdo aloqalari hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim
qimmatbaho toshlar – Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit,
aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko’p
jihatdan ko’maklashgan](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_3.png)
![Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto
Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan «lazurit yo’li» mavjud edi. U
bilan bir paytda «nefrit yo’li» ham tarkib topgan, bu yo’l Xotan va
Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalari bilan bog’lar edi.
Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga So’g’diyona va Baqtriya
davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza
keltirilgan. Bu yo’nalishlarning barchasi oxir-oqibat Buyuk Ipak
yo’liga kirib mujassamlashgan.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_4.png)
![Markaziy Osiyodan G’arbga va Janubga o’tkazilgan karvon yo’llarini
hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga olib boradigan yo’llarni o’zaro
bog’lab bergan buyuk yo’lning haqiqiy boshlanishini tarixchilar
eramizdan avvalgi ikkinchi asrning o’rtalarida, deb hisoblaydilar,
o’sha davrda xitoyliklar uchun ilk bora G’arb o’lkalari – Markaziy
Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_5.png)
![Shuni aytib o’tish lozimki, bu yo’l hech qachon yagona bir yo’l
bo’lmasdan, balki azim bir daraxtning sadasiga o’xshash
tarzda shoxlanib ketgan turli-tuman yo’nalishlarni o’z ichiga
olgan edi. Masalan, Osiyoni sharqdan g’arbga qarab kesib
o’tuvchi asosiy yo’llardan biri qadimiy Xitoyning poytaxti
Chanan shahrida boshlanib, uning shimoli-g’arbiy
chegaralarigacha Gobi sahrosining cheti bo’ylab ketgan,
keyin sharqiy Turkiston orqali o’tgan.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_6.png)
![Tyan-Shan tizmasi dovonidan oshib o’tgan karvonlarinng bir qismi
Farg’ona vodiysi va Toshkent vohasi orqali So’g’diyonaning
poytaxti Samarqandga, Buxoroga, Xorazmga olib borgan, keyin esa
Kaspiy dengizi qirg’oqlariga yetib kelar edi. Karvonlarni gbir qismi
Samarqanddan chiqib, Baqtriyaga borar va Qashqadaryo vodiysi
dan o’tib Termiz shahriga kelar edi, u yerdan Amudaryodan kechib
o’tib, Janubga, Baqtralar va Hindistonga qarab ketar edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_7.png)
![Yo’lning yana bir yo’nalishi
Tarim shahridan chiqib, Takla-
Makon sahrosini janub
tarafidan aylanib o’tib, Xotan
va Yorkent shaharlari orqali
Baqtraga (shimoliy
Afg’oniston) va Marvga kelar
edi, bu yerdan karvonlar Eron,
Suriya davlatlari orqali o’tib,
O’rta Yer dengizi bo’yiga yetib
kelar edi, mahsulotlarning bir
qismi dengiz yo’li bilan Rim
va Yunonistonga kelib tushar
edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_8.png)
![Nomidan ham ma’lum bo’lishicha, karvon yo’llaridagi savdoning
asosiy buyumi butun jahonda juda qimmatbaho bo’lgan ipak
mahsulotlari edi. Masalan, o’rta asrlarning dastlabki davrida ipak
eng qadrli hisob-kitob birligi bo’lib, hatto tillani muomaladan siqib
chiqaradigan darajagacha chiqar edi. Masalan, So’g’diyonada bir
otning narxi o’nta ipak kiyimliklariga tenglashtirilgan. Ipak bilan
bajarilgan ishlar evaziga, navkarlarni yollash uchun to’lov qilinar,
ipak bilan hatto sodir etilgan jinoyat evaziga xun to’lash mumkin
edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_9.png)
![Ushbu karvon yo’llarini birinchi bo’lib venetsiyalik
savdogar Marko Polo «ipak yo’li» deb nomlagan edi, u
yevropaliklardan birinchi bo’lib Xitoy imperiyasining
chegaralariga yetgan. «Buyuk Ipak yo’li» atamasini
esa nemis tadqiqotchisi Ferdinand Rixtgofen 1877-
yilda o’zining «Xitoy» nomli fundamental asarida ilk
bora ilmiy tarzda kiritgan.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_10.png)
![Ipak qit’alararo yo’l orqali tashib o’tiladigan asosiy mol bo’lsa ham,
lekin yagona emas edi. Markaziy Osiyodan Xitoyda juda
qadrlanadigan otlar, tuyalar, harbiy anjomlar va qurol-yarog’lar, oltin
va kumush, yarim qimmatbaho toshlar va shisha buyumlar, teri va
jun-mo’ynalar, gilamlar-u ip-gazlama matolar, zar tikilgan matolar,
o’ziga xos antiqa mevalar – tarvuzlar, qovunlar va shaftolilar, yirik
dumbali qo’ylar va ovchi itlar, qoplonlar va arslonlar olib chiqib
sotilar edi. Xitoydan karvonlar chinni va metall idishlarni, laklangan
buyumlar va pardoz-upalarni, choy va guruchni olib kelishar edi.
Savdogarlarning yo’l to’rvalarida turli-ituman noyob buyumlar, fil
qoziq tishlari, karkidon shoxlari, toshbaqa toshlari, ziravorlar va
ko’pgina boshqa xil mollar topilar edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_11.png)
![Buyuk ipak yo’li orqali nafaqat savdo karvonlari, balki xalqlarning
erishgan madaniy yutuqlari, ma’naviy qadriyatlari, diniy g’oyalari
ham jahonga tarqalib borar edi. Buddizm Kushan davlatidagi
boshqa dinlar bilan birga hukm surgan bo’lib, bu yerdan to
Xitoygacha tarqalgan. Eramizning birinchi asrlarida Kichik Osiyodan
bu yerga xristianlik dini kelib yetgan. Arab xalifaligining qattiqqo’l
harbiy navkarlari VII asrda islom ta’limotini olib kelganlar.
Savdogarlar va targ’ibotchilarning o’tkazgan yo’llari bo’ylab
mo’g’ula sahrolaridan Yevropa tekisliklarigacha Chingisxon sahroyi
bosqinchilari quyundek o’tgan. Buyuk Ipak yo’lining qoq yuragi
bo’lgan Samarqand shahridan o’rta asrlardagi Sharqning buyuk
sarkardasi Temur o’z yurishlarini boshlab, zafar quchar edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_12.png)
![Bundan tashqari, karvon yo’llaridan asrlar bo’yi allomalar,
tadqiqotchilar ham sayohat qilar edi. Xitoy ruhoniysi Syuan Tszyan
va venetsiyalik savdogar Marko Polo, arab sayohatchisi – savdogar
Ahmad ibn Fadlan va bavariyalik sarkor Shiltberger, vengriyalik
tadqiqotchi Arminiy Vamberi hamda shvetsiyalik geograf Sven
Xedin, rus olimi Aleksey Fedchenko va frantsiyalik jurnalist ayoli
Ella Mayyar, amerikalik geolog olim Rafael Pampelli va frantsiyalik
sayohatchi Jozef Martenlarning yo’lda qayd etgan yozuvlari va ilmiy
asarlaridan biz Buyuk Ipak yo’li bo’ylab yotgan mamlakatlarda
yashagan xalqlarning tarixini, ularning urf-odatlari va an’analarini
bilib oldik.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_13.png)
![Sharq va G’arbni o’zaro bog’lagan bu beqiyos
buyuk yo’lni bunyod etgan xalqlarning tirik bir
xotirasi qadimiy O’zbekiston shaharlari
Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz,
Toshkent shaharlari bo’lib, ularning
me’morchilik yodgorliklari Buyuk Ipak yo’lining
ko’p asrlik tarixini o’zida mujassam etadi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_14.png)
![Kitobda Mag‘rib va Mashriqni savdo orqali bog‘lab turgan Buyuk
ipak yo‘lining tarixiy manzaralari, ko‘hna savdo va madaniyat
maskanlari, ulardagi tarixiy va arxеologik yodgorliklar yoritilgan.
Uning dastlabki qismida Buyuk ipak yo‘li boshlangan Qadimgi Xitoy
va xitoy xalqi haqida so‘z yuritib, Xitoy, Turkiston, Yevropaaro
o‘tgan qadimgi karvon yo‘lining mohiyati, bu yеrda Turkiston
savdogarlarining tutgan mavqеyi ochib bеriladi. Muallif yo‘l
bahonasi Buyuk ipak yo‘liga goh ijobiy, goh salbiy ta’sir ko‘rsatgan
turli-tuman davlatlar, ularning hukmronlari, elchilar, sayyohlar,
rohiblar va boshqa tarixiy shaxslar haqida g‘oyat qiziqarli
ma’lumotlar kеltiradi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_15.png)
![Karvon yo‘lida ipak mato, ot, choy, chinni idishlar, dorivorlar,
taqinchoqlar va boshqa buyumlar savdosi qay tarzda
kеchganligi, Turkistondan Xitoyga olib borilgan madaniy
o‘simliklar, taomlar, Amir Tеmur va tеmuriylar davrida Buyuk
ipak yo‘lida davlatlararo aloqalar xususida ham maxsus
to‘xtab o‘tiladi.
Hozirgi O‘zbеkiston hududidan Xitoyga borib o‘troqlashib
qolgan ko‘p sonli kishilar, jumladan Xitoyda yirik lavozimlarda
ishlagan shaxslar, olimlar, tabiblar faoliyati haqidagi
ma’lumotlar o‘zbеk o‘quvchilariga ushbu kitob orqali birinchi
bor ma’lum qilinadi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_16.png)
![Kitobda O‘zbеkistonda va Xitoyda Buyuk ipak yo‘lini tiklashga
katta e'tibor bеrilayotganligi alohida qayd etiladi.
Xullas, ushbu kitob orqali Siz Buyuk ipak yo‘li madaniyatlar,
diniy ta’limotlar, falsafiy bilimlar, iqtisodiy qadriyatlar
o‘rtasidagi muloqotlarni ham ta’minlaganligini bilib olasiz.
Kitob Xitoy manbalari va adabiyotini muallif tomonidan
chuqur ilmiy o‘rganish asosida yuzaga k е lgan.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_17.png)
![Buyuk ipak yo’li- qadimda sharq bilan
g arbni bo g lab turgan savdo yo li.ʻ ʻ ʻ ʻ
Dengiz, okean yo llari ochilmasdan oldin bu yo llar
ʻ ʻ
muhim ahamiyat kast etgan. Buyuk Ipak yo li —
ʻ
insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashuvga
hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy
fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga
erishishga intilishining o ziga xos bo lgan hodisasidir.
ʻ ʻ
Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: „O tirgan —
ʻ
bo yra, yurgan — daryo“. Harakatlanish — bu hayotdir,
ʻ
sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning
harakatlantiruvchi kuchi bo lgan edi. Insoniyat tarixida
ʻ
eng ulkan bo lgan ushbu qit alararo savdo yo li Yevropa
ʻ ʼ ʻ
va Osiyoni bir-biriga bog lab, o tmishda antik Rim
ʻ ʻ
davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara
shahrigacha cho zilgan edi.
ʻ](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_18.png)
![Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li Yevropa va
Osiyoni bir-biriga bog’lab, o’tmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning
qadimgi poytaxti Nara shahrigacha cho’zilgan edi. Albatta, sharq va G’arb
o’rtasidagi savdo o’tmish qa’riga cho’kkan qadim-qadim zamonlardan beri
olib borilar edi, lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo’lning aloxidagi
qismlari edi. Savdo aloqalari hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim
qimmatbaho toshlar – Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq,
feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko’p jihatdan
ko’maklashgan](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_19.png)
![Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto
Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan «lazurit yo’li» mavjud
edi. U bilan bir paytda «nefrit yo’li» ham tarkib topgan, bu
yo’l Xotan va Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalari
bilan bog’lar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga
So’g’diyona va Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar
edi, Xorazmdan esa feruza keltirilgan. Bu yo’nalishlarning
barchasi oxir-oqibat Buyuk Ipak yo’liga kirib mujassamlashgan.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_20.png)
![Markaziy Osiyodan G’arbga va Janubga o’tkazilgan
karvon yo’llarini hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga
olib boradigan yo’llarni o’zaro bog’lab bergan buyuk
yo’lning haqiqiy boshlanishini tarixchilar eramizdan
avvalgi ikkinchi asrning o’rtalarida, deb hisoblaydilar,
o’sha davrda xitoyliklar uchun ilk bora G’arb o’lkalari –
Markaziy Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.
SHUNI AYTIB O’TISH LOZIMKI, BU YO’L HECH QACHON YAGONA BIR YO’L BO’LMASDAN,
BALKI AZIM BIR DARAXTNING SADASIGA O’XSHASH TARZDA SHOXLANIB KETGAN TURLI-
TUMAN YO’NALISHLARNI O’Z ICHIGA OLGAN EDI. MASALAN, OSIYONI SHARQDAN G’ARBGA
QARAB KESIB O’TUVCHI ASOSIY YO’LLARDAN BIRI QADIMIY XITOYNING POYTAXTI CHANAN
SHAHRIDA BOSHLANIB, UNING SHIMOLI-G’ARBIY CHEGARALARIGACHA GOBI SAHROSINING
CHETI BO’YLAB KETGAN, KEYIN SHARQIY TURKISTON ORQALI O’TGAN.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_21.png)
![Tyan-Shan tizmasi dovonidan oshib o’tgan karvonlarinng bir qismi Farg’ona
vodiysi va Toshkent vohasi orqali So’g’diyonaning poytaxti Samarqandga,
Buxoroga, Xorazmga olib borgan, keyin esa Kaspiy dengizi qirg’oqlariga yetib
kelar edi. Karvonlarni gbir qismi Samarqanddan chiqib, Baqtriyaga borar va
Qashqadaryo vodiysi dan o’tib Termiz shahriga kelar edi, u yerdan
Amudaryodan kechib o’tib, Janubga, Baqtralar va Hindistonga qarab ketar edi.
Yo’lning yana bir yo’nalishi Tarim shahridan chiqib, Takla-Makon sahrosini janub
tarafidan aylanib o’tib, Xotan va Yorkent shaharlari orqali Baqtraga (shimoliy
Afg’oniston) va Marvga kelar edi, bu yerdan karvonlar Eron, Suriya davlatlari
orqali o’tib, O’rta Yer dengizi bo’yiga yetib kelar edi, mahsulotlarning bir qismi
dengiz yo’li bilan Rim va Yunonistonga kelib tushar edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_22.png)
![Nomidan ham ma’lum bo’lishicha, karvon yo’llaridagi savdoning
asosiy buyumi butun jahonda juda qimmatbaho bo’lgan ipak
mahsulotlari edi. Masalan, o’rta asrlarning dastlabki davrida ipak eng
qadrli hisob-kitob birligi bo’lib, hatto tillani muomaladan siqib
chiqaradigan darajagacha chiqar edi. Masalan, So’g’diyonada bir
otning narxi o’nta ipak kiyimliklariga tenglashtirilgan. Ipak bilan
bajarilgan ishlar evaziga, navkarlarni yollash uchun to’lov qilinar,
ipak bilan hatto sodir etilgan jinoyat evaziga xun to’lash mumkin edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_23.png)
![Buyuk ipak yo’li orqali nafaqat savdo karvonlari, balki xalqlarning erishgan
madaniy yutuqlari, ma’naviy qadriyatlari, diniy g’oyalari ham jahonga tarqalib
borar edi. Buddizm Kushan davlatidagi boshqa dinlar bilan birga hukm surgan
bo’lib, bu yerdan to Xitoygacha tarqalgan. Eramizning birinchi asrlarida Kichik
Osiyodan bu yerga xristianlik dini kelib yetgan. Arab xalifaligining qattiqqo’l
harbiy navkarlari VII asrda islom ta’limotini olib kelganlar. Savdogarlar va
targ’ibotchilarning o’tkazgan yo’llari bo’ylab mo’g’ula sahrolaridan Yevropa
tekisliklarigacha Chingisxon sahroyi bosqinchilari quyundek o’tgan. Buyuk Ipak
yo’lining qoq yuragi bo’lgan Samarqand shahridan o’rta asrlardagi Sharqning
buyuk sarkardasi Temur o’z yurishlarini boshlab, zafar quchar edi.](/data/documents/f6bb4b30-e046-4bc2-9208-b222e50dad31/page_24.png)
Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar • Reja: • Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar • Buyuk ipak yo’li- qadimda sharq bilan g arbni ʻ bo g lab turgan savdo yo li. ʻ ʻ ʻ
Buyuk ipak yo’li dagi qadimiy shaharlar Buyuk Ipak yo’li – insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashuvga hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga intilishining o’ziga xos bo’lgan hodisasidir. Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: «O’tirgan – bo’yra, yurgan - daryo». Harakatlanish – bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo’lgan edi. www.arxiv.uz
Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog’lab, o’tmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahrigacha cho’zilgan edi. Albatta, sharq va G’arb o’rtasidagi savdo o’tmish qa’riga cho’kkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo’lning aloxidagi qismlari edi. Savdo aloqalari hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim qimmatbaho toshlar – Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko’p jihatdan ko’maklashgan
Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan «lazurit yo’li» mavjud edi. U bilan bir paytda «nefrit yo’li» ham tarkib topgan, bu yo’l Xotan va Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalari bilan bog’lar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga So’g’diyona va Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza keltirilgan. Bu yo’nalishlarning barchasi oxir-oqibat Buyuk Ipak yo’liga kirib mujassamlashgan.
Markaziy Osiyodan G’arbga va Janubga o’tkazilgan karvon yo’llarini hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga olib boradigan yo’llarni o’zaro bog’lab bergan buyuk yo’lning haqiqiy boshlanishini tarixchilar eramizdan avvalgi ikkinchi asrning o’rtalarida, deb hisoblaydilar, o’sha davrda xitoyliklar uchun ilk bora G’arb o’lkalari – Markaziy Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.