logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. O’zbek adabiy tili tarixi

O’zbek adabiy tili tarixi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

751.5859375 KB
Ko'chirib olish
O’zbek adabiy tili tarixi Ravish sO’z turkumi.  Eski o‘zbek tilida ham ravish turkumidagi so‘zlar so‘z  o‘zgartuvchi affikslar qabul qilmasligi bilan boshqa mustaqil so‘z  turkumlaridan ajralib turadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan  bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi  kelishik affikslari esa o ‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib,  so'zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.  Turkiy tillardagi, shu jumladan, o‘zbek tilidagi ravishlarning  bir guruhini boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqqan so‘zlar tashkil  etadi. Bunday ravishlarning ko‘pchiligi ismlar, ayrimlari fe’llar  asosida shakllangan. Ravishlarning boshqa so‘z turkumlaridan ajrab  chiqishi ma’lum tarixiy davrlarda har xil yo‘llar bilan yuzaga kelgan.  Masalan, hozirgi tashqari, ichkari turidagi so‘zlar tarkibidagi  -qari, -kari tarixan jo ‘nalish kelishigi affiksi bo‘lgan (qarang:  24-§). Kech, kecha, erta kabi payt bildiruvchi so‘zlar esa qo‘llanish  o‘rniga qarab ravish m a’nosini ham ifodalaydi ( Esk i o‘zbek t ili da ist e’molda bo‘lgan rav ishlarning v a rav ish m a’nosida qo'llanuv chi so‘zl arni ng m a’lum qismi boshqa sist emadagi t illardan o‘zl asht irilgan. Bunday so‘zlaming k o‘pchiligi eron t illariga, ay rimlari arab t i liga mansub. 0 ‘zl asht irilgan rav ishlar t uzil ishi j ihat dan t urlicha. Esk i o‘zbek t ili ga eron t illaridan v a arab t ilidan o‘zlasht i rilgan rav ishlar v a rav ish m a’nosida qo‘llanuv chi so‘zlarning ishlat ili shi ga misollar k elt i ramiz: Ahist a ay t duqimizni ham eshit ur (Tafsir). Men hargiz... ahshi m y oq (QR). Ravish yasalishi  Eski o‘zbek tilida iste’molda bo‘lgan ravishlarning asosiy  qismi yasama ravishlardan iborat boMib, bular m orfologik  (affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) usullar bilan hosil bo‘lgan.  Asli o ‘zbekcha (turkiy) tub ravishlar juda kam sonni tashkil  etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Biznirj atalanmizkim, ashnu eldildr. ... (Tafsir). Bat bol, bashirj al, qach (Atoiy).  Chiqiban qaVam bersiinlar bat (SHN). Sizirjda kezin biz Morfologik usul bilan ravish yasalishi -cha/-chii affiksi bilan yasalgan ravish ish-harakatning holati, miqdori, darajasi kabi m a’nolarni ifodalaydi yoki biror harakat belgisining boshqa harakat belgisiga o ‘xshashligini ko'rsatadi. Bu affiks turli so‘zlarga qo‘shilib ravish yasaydi: l.O t turkumidagi so‘zlarga qo‘shilib ravish yasaydi: Yetti daryam bir kelcha yuzdr ul (XSH). Alar ham ttirkcha ayturlar (Navoiy, ML). Ulug‘lug‘i burgutcha bolg‘ay (BN). Alardin muj yilcha etubdiir (Furqat). -cha/-chd affiksi bilan yasalgan ravishga egalik affiksi qo‘shilib kelishi ham mumkin: ez kerjltimchd kelmishim yoq (QR). Terisi Uhud tag‘incha bolg‘ay (NF). Imaratlan atasini imaratlancha emds (BN). 2. Kishilik  -cha/-chd affiksi bilan yasalgan ravishga egalik affiksi qo‘shilib kelishi ham mumkin: ez kerjltimchd kelmishim yoq (QR). Terisi Uhud tag‘incha bolg‘ay (NF). Imaratlan atasini imaratlancha  emds (BN).  2. Kishilik va ko‘rsatish olmoshlariga qo‘shilib ravish yasaydi:  Dunyada bar-mu ekan mencha yamanl (SHN). Hech kimga sencha  bermadi, ayyar, qash-u kez (Lutfiy). Az qil jafa-vu javrm , muncha  faravan dylamd (Sakkokiy). Ulcha biz avval ay a qilduq xitab  (Navoiy, LTA Ibrahim tich ktinda ancha ulg‘ayur erdi (QR).  -cha/-cha affiksi ushbu ko‘rsatish olmoshiga qo'shilganda, ushmuncha (<ushm un+cha<ushm u+cha<ushbu+cha) shakli hosil  bo'ladi: Mehmanliq ham olg‘ay ushmuncha (Navoiy, SS). Ushmuncha deydiirldr kim, ... (BN).  -mish/-mish, -duq/-duk, -g ‘an/-gan affiksli sifatdoshlarga  -cha/-cha qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan ravishdosh shakllari ham  m a’nosiga ko‘ra ravishga yaqin turadi (qarang: 143-§).  -cha/-cha affiksi bilan yasalgan so‘zlarning ba’zilari narsaning  belgisini ko‘rsatib, sifat m a’nosida ham qo‘llanadi: Ttirkcha she ’ri  yaxshi vaqe bolubdur (Navoiy, MN). Qilchajamm bar, qilayhinduyi  zulfuija flda (Atoiy). Rub ’i maskunda Samarqandcha latif shahar  kamraqdur (BN). Fransuzcha va almancha xat va lisan bilmaqm  ezlarig‘a lazim biltir ekenler (Furqat) -g ‘acha/-gache //-qacha/-kacha affiksi jo ‘nalish kelishigi qo'shim chasiga -cha/-che qo£shilishi bilan hosil bo‘lgan  Bu affiks bilan yasalgan ravishlarning qanday  m a’no anglatishi asosan so‘z o‘zagining xarakteriga bog‘liq:  1. Payt bildiruvchi so‘zlarga qo'shilganda, payt chegarasi ko‘rsatiladi: Tungacha urmaq edi keksigd tush (Navoiy, LT). Bu ki’tn  axshamg‘acha ne boluri m a ’lum emas (Navoiy, MQ). Ushbu  haftag‘acha yoq erdi xabar (SHN). Hanuzg‘acha kishi eviitia  tiishmay-men (Sh.turk).  2. 0 ‘rin, makon bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilganda, makon  chegarasi ko‘rsatiladi: Oqlami kekkachci аЩ ( OlN). Ishqnuj g ‘ayati  bu yergachadtir (Navoiy, MQ). G ‘aznig‘acha cherik elinirj atlang'a  bu hal edi (BN).

O’zbek adabiy tili tarixi

Ravish sO’z turkumi.  Eski o‘zbek tilida ham ravish turkumidagi so‘zlar so‘z  o‘zgartuvchi affikslar qabul qilmasligi bilan boshqa mustaqil so‘z  turkumlaridan ajralib turadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan  bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi  kelishik affikslari esa o ‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib,  so'zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.

 Turkiy tillardagi, shu jumladan, o‘zbek tilidagi ravishlarning  bir guruhini boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqqan so‘zlar tashkil  etadi. Bunday ravishlarning ko‘pchiligi ismlar, ayrimlari fe’llar  asosida shakllangan. Ravishlarning boshqa so‘z turkumlaridan ajrab  chiqishi ma’lum tarixiy davrlarda har xil yo‘llar bilan yuzaga kelgan.  Masalan, hozirgi tashqari, ichkari turidagi so‘zlar tarkibidagi  -qari, -kari tarixan jo ‘nalish kelishigi affiksi bo‘lgan (qarang:  24-§). Kech, kecha, erta kabi payt bildiruvchi so‘zlar esa qo‘llanish  o‘rniga qarab ravish m a’nosini ham ifodalaydi (

Esk i o‘zbek t ili da ist e’molda bo‘lgan rav ishlarning v a rav ish m a’nosida qo'llanuv chi so‘zl arni ng m a’lum qismi boshqa sist emadagi t illardan o‘zl asht irilgan. Bunday so‘zlaming k o‘pchiligi eron t illariga, ay rimlari arab t i liga mansub. 0 ‘zl asht irilgan rav ishlar t uzil ishi j ihat dan t urlicha. Esk i o‘zbek t ili ga eron t illaridan v a arab t ilidan o‘zlasht i rilgan rav ishlar v a rav ish m a’nosida qo‘llanuv chi so‘zlarning ishlat ili shi ga misollar k elt i ramiz: Ahist a ay t duqimizni ham eshit ur (Tafsir). Men hargiz... ahshi m y oq (QR).

Ravish yasalishi  Eski o‘zbek tilida iste’molda bo‘lgan ravishlarning asosiy  qismi yasama ravishlardan iborat boMib, bular m orfologik  (affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) usullar bilan hosil bo‘lgan.  Asli o ‘zbekcha (turkiy) tub ravishlar juda kam sonni tashkil  etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Biznirj atalanmizkim, ashnu eldildr. ... (Tafsir). Bat bol, bashirj al, qach (Atoiy).  Chiqiban qaVam bersiinlar bat (SHN). Sizirjda kezin biz

O'xshashlar

O‘zbek adabiy tili me’yorlari
O’zbek tili gidronimlarining xronologik tasnifi
O’zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati
O’zbek tilini davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish bo’yicha qilinayotgan ishlar
O’zbek tilining tarixini davrlashtirish