Oqsillar denaturatsiyasi va uning biologik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3519 KB

Ko'chirib olish

O q s i l l a r denat urat siy asi
v a uning biologik ahamiy at i

REJA:
•
1. OQSILLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
•
2. O QSILLAR SINFLANISHI
•
3. OQSILLARNING TUZULISHI VA KIMYOVIY
•
TARKIBI
•
4. O Q S I L L A R DENATURATSIYASI
•
XULOSA

1.OQSILLAR HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
•
Tirik organizm tarkibiga kiruvchi organik moddalardan
biologik jihatdan eng muhimi va struktura jihatidan eng
murakkabi oqsillardir. Oqsillar tarkibida azot tutu v chi yuqori
molekulyar biologik polimerlar bo`lib, ular asosan 20 xil
aminokislotalardan tashkil topgan. Oqsillar proteinlar va
proteidlarga bo`linadi.
Protein o ddiy oqsil
Proteid murakkab oqsil

•
Ular barcha tirik organizmlar, bir hujayrali s uv o`simliklari va
b akteriyalar, ko`p hujayrali hayvonlar hamda odam organizmi,
tirik organizmlar bilan jonsiz tabiat chegarasida turuvchi
viruslar tarkibining ajralmas qismini tashkil qiladi. Hujayrada
yuz beradigan har qanday kimyoviy o`zgarishlar oqsillar
ishtirokisiz amalga oshmaydi, bu jarayonlarda oqsil yoki
ferment bir vaqtda ishtirok etadi.Tuxum oqiga o`xshash,
tarkibida azot tutubchi shu xildagi moddalarni golland olimi
Mul’der (1802–1880) muntazam ravishda tadqiq qilgan, o`sha
zamonning mashxur kimyogari Berseliusning (1779–1848)
taklifiga ko`ra, birinchi marta 1838 yili bu moddalarga nisbatan
protein (yunoncha–protos birinchi darajali) nomi qo`llanilgan va
bu atama ularning hayot uchun juda muhim ahamiyatga ega
ekanligini ifodalaydi.

•
Oqsillar aminokislotalardan tuzilgan murakkab polimer moddalar bo ’ lib , ular
tarkibida azot elementi saqlaydi va shu xususiyati bilan boshqa biomole -
kulalardan farq qiladi . U organizmda kechadigan hayotiy jarayonlarning
mo’tadil amalga oshishida muhim o’rin egallaydi.
•
•
Aminokislotalar yog’ kislotalarining hosilasi bo’lib, ular tarkibida karboksil (-
COOH) bilan bir qatorda aminogruppa (- NH 2 ) ham saqlaydi. NH 2 gruppa
hamma vaqt α – uglerod atomidan o’rin oladi. Uning umumiy formulasi
yuqorida keltirilgan. Radikal (R) o’rnida turli xil funktsional gruppalar o’rin olishi
bilan aminokislotalar bir-biridan farqlanadi.
•
Oqsillar katta molekulyar massaga ega. Masalan, inson qoni zardobi
albuminining molekulyar massasi 61500, qon zardobidagi  -globulinining
molekulyar massasi 153000, gemotsianiniki esa 6600000 ga teng.

•
Ko’pchilik oqsillar qattiq holda batiy vakilni (jun, ipak) saqlaydilar yoki
kukun shaklida mavjud bo’ladilar.
•
Ayrim oqsillarni kristall shaklda olish mumkin.
•
Ko’pchildik oqsillar suvda, suyultirilgan kislota eritmalarida eriydilar.
Deyarli barcha oqsillar ishqorlarda eriydilar. Hamma oqsillar organik
erituvchilarda erimaydilar. Oqsil eritmalari kolloid xususiyatiga ega
bo’lib, dializ usulida tozalanadi. Oqsillar eritmalarda suvda eruvchi
organik erituvchilar (spirt, atseton va boshqalar), tuz eritmalari,
kislotalar yordamida cho’ktiriladi. Cho’ktrishi vaqtida ko’pchilik oqsillar
zanjirining konformatsiyasi o’zgaradi va erimaydigan holatga o’tadi. Bu
jarayonga oqsilning denaturatsiyalanishi deyiladi.
•
Ko’pchilik oqsillar qizdirilganda ham denaturatsiyaga uchraydilar.
Oqsillar qizdirish vaqtida o’zgarib ketishlari, ularni aniq suyuqlanish
nuqtasiga ega emasliklari va haydash mumkin bo’lmaganligi ularni
ajratish va tuzilishini aniqlashda qiyinchilik tug’diradi.
•
Aminokislotalar kabi oqsillar ham amfoterlik x ususiyatiga ega.

2. O QSILLARNING SINFLANISHI
•
O q sillarning sinflanishi. O q sillar ikki guruhga proteinlar (oddiy o q sillar) va
proteidlar (murakkab o q sillar) ga bo’linadilar. Proteinlar gidrolizlanganda faqat
aminokislotalar aralashmasi hosil bo’ladi. Proteidlar gidrolizlanganda esa
aminokislotalar bilan birga fosfor kislota, glyukoza, geterotsiklik birikmalar va
boshqalar hosil bo’ladi.
•
Proteinlar eruvchanligi va izoelektrik nuqtaning holatiga qarab quyidagi
guruhlarga bo’linadilar.
•
Albuminlar . Suvda eriydilar, qizdirilganda iviydilar. Tuzlarning to’yingan
eritmalari ta’sirida ch o’ kadilar. Nisbatan katta b o’ lmagan molekulyar massaga
ega. Gidrolizlanganda katta miqdorda glikol hosil bo’ladi. Tuxum, kon, sut
o q sillar tarkibida uchraydilar.
•
Globulinlar. Suvda erimaydilar. Tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydilar.
To ’yingan eritmalari ta’sirida cho’kadilar. Qizdirilganda iviydi. Tuxum, sut, non,
o’simlik urug’lari tarkibida uchraydilar.
•
Protaninlar. Kuchli asosli xususiyatga ega bo’lib, tarkibida oltingugurt
bo’lmaydi. Oddiy aminokislotalardan tarkib topgan va kichik molekulyar
massaga ega. Baliq ikrasi,jinsiy garmonlar tarkibida uchraydilar.

•
Gistonlar. Kuchsiz asos xossasiga ega ega bo’lib, ko’pchilik murakkab oqsillar tarkibiga
kiradilar.
•
Skleroproteinlar . Suvda, tuzlar, kislota va ishqorlar eritmalarida erimaydilar. Bu guruh
o q sillar teri, jun, suyak, tirno q , soch, ipak fibroini taribida uchraydilar. Ularning tarkibida
ko’p miqdorda oltingugurt mavjud bo’ladi.
•
Proteidlar . Proteidlar oqsilsiz qismning tarkibiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadilar.
•
Nukleoproteidlar . Gidrolizlanganda oddiy o q sillar, asosan gistonlar va protaninlar bilan
nuklein kislotalar hosil bo’ladi. Nuklein kislotalar o’z navbatida uglevodlar, fosfor kislota va
geterotsiklik birikmalarga gidrolizlanadilar. Nukleoproteidlar ishqorlarda eriydilar,
kislotalarda erimaydilar. Ular protoplazmalar, to’qimalar va viruslar tarkibiga kiradilar.
•
Fosfoproteidlar . Gidrolizlanganda oddiy oqsillar bilan fosfor kislota hosil bo’ladi, kuchli
kislotalik xususiyatiga ega. Kislotalar ta’sirida iviydi. Ularga sut kazeiniga taalluqlidir.
•
Glyukoproteidlar . Gidrolizlanganda oddiy oqsillar bilan uglevodlar hosil bo’ladi. Suvda
erimaydi. Suyultirilgan ishqor eritmalarida eriydi. Neytral xususiyatga ega. Qizdirilganda
ivimaydi.
•
Xromoproteidlar . Gidrolizlanganda oddiy oqsillar bilan rangli moddalarni hosil qiladi.
Ularga qon gemoglobini misol bo’ladi. Murakkab oqsillarning boshqa guruhlari ham
ma’lum

3. OQSILLARNING TUZULISHI VA KIMYOVIY TARKIBI
•
Ximiyaviy tuzilishi: Oqsillarning ximiyaviy tarkibini o’rganishni xar xil metodlar,
jumladan, gidrolis metodi bilan bajariladi . U oqsillarni suv ishtirokida
qizdirilganda tarkibiy qismlarga parchalanish protsessidan iborat bo’ladi .
Gidroliz kislotali, ishqorli va firmentativ bo’lishi mumkin . Kislotali va ishqoriy
gidroliz kontsentrlangan mineral kislota va ishqorlar ishtirokida 110 C
temperaturada 24 – 96 soat davomida o’tadi . Fermentativ gidroliz – bu
oqsilning proteolitik fermentlar bilan 35 – 40 C temperaturada
parchalanishidan iborat . Biroq bu metodlarning birontasi ham kamchiliklardan
xoli emas . Agar kislotali va ishqoriy gidrolizda oqsilarning ayrim tarkibiy
qismlari parchalansa , gidlolizda esa gidrolizat fermentlarning parchalanish
mahsulotlaridan ifloslanadi , chunki ular ham oqsil tabiatiga ega . Shu
munosabat bilan oqsilning tarkibi haqidagi aniq ma’lumotlarni olish uchun
gidrolizning turlaridan biri bilan chegaralanish mumkin emas .
•
Xar xil metodlardan foydalanish natijalari shuni ko’rsatadiki, oqsillar
aminakislotalardan tuzilgan , ulardan 20 tasi tabiy oqsillardan topilgan.
•
Oqsillar kislota yoki ishqorlarning suyultirilgan eritmalari bilan qizdirilganda
gidrolizga uchraydilar. Buning natijasida  -aminokislotalar aralashmasi hosil
bo’ladi. Ayrim aminokislotalar bunda o’zgarib ketadilar.

•
Proteolitik fermentratemiri fermenti), (proteazalar), pesin (oshqozon fermenti),
tripsin (oshqozon osti temiri fermenti), peptidalar (ichak fermentlari) oqsillari
uchun kuchli gidrolitik vositalar bo’lib xizmat qiladilar. Har qaysi ferment alohida
aminokislotalardan hosil bo’lgan peptid bog’ni parchalaydi.
•
Hozirgi vaqtda ko’plab murakkab bo’lmagan oqsillar aminokislotalar tarkibini
aniqlaydigan usullar mavjud. Bular orasida xromatografiya alohida ahamiyat
kasb etadi.
•
Oqsillar tarkibiga 25 ga yaqin turli aminokislotalar kiradi. Bu aminokislotalardan
8 tasi almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar deb atalib, ularni inson tayyor
holda iste’mol qiladi. Agar, shu 8 ta aminokislotalardan birortasi inson iste’mol
qilayotgan ovqat tarkibida yetarli darajada bo’lmasa, bu turli kasalliklarni kelib
chiqishiga sabab bo’ladi.
•
Oqsillar gidrolizlanganda tabiiy aminokislotalar (ularni soni 22 ta) ning barchasi
hosil bo’ladi. Turli oqsillardagi aminokislotalarni miqdori turlicha bo’ladi.
•
Suvda eriydigan oqsillar monodispers tuzilishga egalar. C h unki ular aniq
aminokislota tarkibiga ega va bu aminokislotalar ma’lum tartib bilan
bog’lanishida hosil bo’lgandir.

•
Oqsil molekulasida aminokislota qoldiqlari chiziqli peptid bog’ bilan
bog’langan. Oqsillarni aminokislotalar qoldig’idan peptid bog’ hosil qilib
tuzilganligi haqida 1907 yilda Z. Fisher va Gofiyeystorlar fikr bildirganlar. Bir
aminokislotadagi karbosiklik guruh qo’shni aminokislotaning aminoguruhi bilan
ta’sirlanib, amid hosil qiladi. Alohida peptid qismlari bir-birlarida –
NH – C O – CH R – dagi yon zanjirdagi guruh (R) lar bilan farq qiladilar:
•
100 gacha aminokislota qoldig’i saqlagan birikmalar peptidlar 100 tadan ortiq
aminokislota qoldig’i saqlagan birikmalar oqsillar deb ataladi..
•
Aminokislotalarning birikish tartibi ularning ikki tarafida molekulalarni ajratib
olish bilan aniqlanadi. Buning uchun aminokislotalar gidrolizga barqaror
bo’lgan birikmalarga aylantiriladilar. Shu usul bilan ko’pchilik oddiy oqsillar
misulin, inoglobin, ribonukleazalar va boshqalarning tuzilishlari aniqlangan.
Juda ko’p oqsillar uchun aminokislotalarning qaytarilish tartibi aniqlangan. N
H
H C
H
R
C
O
N
H
C
R’
H
C
O
N
H
C
H
R’’
C
O
N
H
C
R’
H
C – OH
O
N
H
H C
H
R
C
O
N
H
C
R’
H
C
O
N
H
C
H
R’’
C
O
N
H
C
R’
H
C – OH
O

Odam tanasining kimyoviy tarkibi.
Moddalarning nomi Massasi, kg Miqdori umumiy massaga nisbatan
% hisobida.
Oqsil 14 19,6
Nuklein kislota 0,7 1,0
Uglevodlar 0,7 1,0
Anorganik t u zlar 3,5 4,9
YOg` 10,5 14,7
Suv 42,0 58,8

•
Oqsillarning elementar tarkibi– oqsillar yuqori polimer moddalar bo`lib, o`ziga
xos elementar tarkibi bilan xarakterlanadi. Ularning tarkiviy elementlari asosan
uglerod, kislorod, azot, vodorod va oltingugurtdan iborat bo`lib, bu 5 ta
kimyoviy elementlarning birortasi (masalan, organizmda azot) etishmasa;
oqsillar mutlaqo sintezlanmaydi. SHuningdek juda ko`p oqsillar tarkibida
oltingugurt uchraydi va ular oqsillar tarkibida ko`pi bilan 2,5 % ni tashkil etadi.
Oq sillarning o`rtacha elementar tarkibi.
№ E lementlar Miqdori (%)
1 Uglevodlar 50–55
2 Kislorod 21–24
3 Azot 15–18
4 Vo dorod 6,5–7,3
5 Oltingugurt 0,3–2,5

XULOSA
•
1.Men oqsillar mavzusini o`rganish davomida
ularhaqida ko`p tushunchalarga ega bo`ldim
jumladan ularning sinflanishi, tuzulishi kimyoviy
tarkibi haqidagi malumotlarga ega bo`ldim.
•
2.Ushbu mavzudagi oqsillarga xos reaksiyalarni
qisman bajarib ko`rib ularni ajratib olish yo`llarini
o`rgandim.
•
3.Ushbu taqdimot ishini bajarish davomida
adabiyotlardan foydalanishni, kompyuterdan
foydalanishni o`rgandim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
•
1. A.Abdusamatov, R.Mirzayev, R.Ziyayev Organik kimyo
Akademik litsey va kasb hunar kollejlari uchun “ O`qituvchi”
To shkent -2011
•
2. S.Masharipov, I.Tirkashev Kimyo Akademik litsey va kasb
hunar kollejlari uchun “ O`qituvchi” To shkent -2008
•
3. M.V.Ermolayev.”Bioloik ximiya”
•
4. G.S.Aripova, F. G.Po’latova “Biokimyo va biokimyoviy
tekshirish usullari”.
•
5. G. S. Aripova, N. S. Nazarova “ Klinik laboratoriya tekshirish
usullari”
•
6. Internet ma’lumotlari

O q s i l l a r denat urat siy asi v a uning biologik ahamiy at i

REJA: • 1. OQSILLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA • 2. O QSILLAR SINFLANISHI • 3. OQSILLARNING TUZULISHI VA KIMYOVIY • TARKIBI • 4. O Q S I L L A R DENATURATSIYASI • XULOSA

1.OQSILLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA • Tirik organizm tarkibiga kiruvchi organik moddalardan biologik jihatdan eng muhimi va struktura jihatidan eng murakkabi oqsillardir. Oqsillar tarkibida azot tutu v chi yuqori molekulyar biologik polimerlar bo`lib, ular asosan 20 xil aminokislotalardan tashkil topgan. Oqsillar proteinlar va proteidlarga bo`linadi. Protein o ddiy oqsil Proteid murakkab oqsil

• Ular barcha tirik organizmlar, bir hujayrali s uv o`simliklari va b akteriyalar, ko`p hujayrali hayvonlar hamda odam organizmi, tirik organizmlar bilan jonsiz tabiat chegarasida turuvchi viruslar tarkibining ajralmas qismini tashkil qiladi. Hujayrada yuz beradigan har qanday kimyoviy o`zgarishlar oqsillar ishtirokisiz amalga oshmaydi, bu jarayonlarda oqsil yoki ferment bir vaqtda ishtirok etadi.Tuxum oqiga o`xshash, tarkibida azot tutubchi shu xildagi moddalarni golland olimi Mul’der (1802–1880) muntazam ravishda tadqiq qilgan, o`sha zamonning mashxur kimyogari Berseliusning (1779–1848) taklifiga ko`ra, birinchi marta 1838 yili bu moddalarga nisbatan protein (yunoncha–protos birinchi darajali) nomi qo`llanilgan va bu atama ularning hayot uchun juda muhim ahamiyatga ega ekanligini ifodalaydi.

O'xshashlar

Jome as sahih va uning ahamiyati

DAVLAT BYUDJETINING MAZMUNI VA UNING IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDAGI AHAMIYATI

Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati

Qizil kitob va uning atrof muhitni muhofaza qilishdagi ahamiyati

Elvin Tofflerning postindustrial jamiyat haqidagi qarashlari va uning hozirgi ilm-fandagi ahamiyati