logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Pedagogik qobiliyatning turlari va ularning tasnifi

Pedagogik qobiliyatning turlari va ularning tasnifi

Yuklangan vaqt:

13.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

263.267578125 KB
Ko'chirib olish
PEDAGOGIK QOBILIYATNING TURLARI VA ULARNING TASNIFI 1. • O’qituvchining didaktik va akademik qobiliyatlari. 2. • O’qituvchining tashkilotchilik, avtoritar va kommunikativ qobiliyatlari. 3. • O’qituvchining pedagogik xayoli, diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. REJA:  Bizni savodsizga chiqarganlarning ajdodlari oyog'iga latta bog'lab yurganda,bizning ota-bobolarimiz yulduz sanagan.  Islom Karimov Didaktik qobiliyatlar – bu bolalarga o’quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg’otib, ularda mustaqil faol fikrlashni uyg’ota biladigan qobiliyatlardir. Didaktik qobiliyatga ega bo’lgan o’qituvchi zarurat tug’ilganda qiyin o’quv materialini – osonroq, murakkabrog’ini soddaroq, tushunish qiyin bo’lganini tushunarliroq qilib o’quvchilarga moslashtirib bera oladi.O’qituvchining mana shu xislatlarini bilib olgan o’quvchilar odatda: «O’qituvchining eng muxim tomoni ham uning hamma narsani aniq-ravshan va tushunarli qilib berishidada. Bunday o’qituvchining qo’lida maza qilib o’qiging keladi»; «Unisi esa hech narsaga yaramaydigan o’qituvchi, hecham aniq tushuntirib bera olmas edi»; «O’quv materialini oldida tirik odamlar emas, balki qandaydir mexanizmlar bordek, zerikarli va noaniq – mujmal qilib tushuntiradi. Biz bunday o’qituvchilarni yoqtirmaymiz»-deydilar. Akademik qobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlarga xos qobiliyatlardir. Qobiliyatli o’qituvchi o’z fanini faqat kurs hajmidagi emas balki atroflicha keng, chuqur bilib, bu soxada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, o’quv materialini mutlaqo erkin egallab, unga kata qiziqish bilan qaraydi hamda ozgina bo’lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko’pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o’qituvchi o’z Fani bo’yicha yuksak bilim saviyasiga erishish, boshqalarni qoyil qilib xayratda qoldirish, o’quvchilarda katta qiziqish uyg’ota olish uchun u yuksak madaniyatli, har tomonlama mazmunli, keng erudisiyali /bilimdon/ odam bo’lmog’i lozim. Bunday o’qituvchilar haqida o’quvchilar «Maxmud aka xudi professorning o’ziginasiya. Biz uning bilmagan birorta soxasi bormikin deb tez-tez uylab turamiz. Darslarga u butun vujudi bilan kirishib ketadi» deydilar. Ba’zan o’quvchilar o’z o’qituvchisi haqida «Baqir- chaqir qiladi-yu, ammo zarracha bilimi yo’q» deb butunlay teskarisini aytsalar juda alam qiladi. Tashkilotchilik qobiliyati – bu birinchidan, o’quvchilar jamoasini uyushtira bilish, bunday jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o’zining shaxsiy ishini to’g’ri tashkil qila olish qobiliyatidir. O’quvchilar o’z o’qituvchilari haqida turlicha fikrda bo’ladilar. Jumladan, ayrim o’quvchilar: «…Biz Azim akani juda yaxshi ko’ramiz. Ular sinfimizda bir pasning ichida, juda tezlik bilan ishchanlik kayfiyatini uyushtirib, barchamizni o’zining puxtaligi, ozodaligi, epchilligi va tadbirkorligi bilan hayratda qoldiradilar» desalar, ayrim o’quvchilar: «Sobir akamlar bizning ixlosimizni qaytarib, xafsalamizni bir pul qiladilar. Ular ko’p ishga urinadilaru, ammo birortasini ham oxriga yetkazmaydi…» deydilar. Ba’zan ayrim o’quvchilarning o’z o’qituvchisi haqida: «…Nodira opalar biz bilan xudi ona tovuqdek ovora bo’ladilar. Agar biz shuxlik qila boshlasak, ular o’zlarini kurmaslikka, payqamaslikka soladilar. Ajoyib ayol edi-yu, ammo uning darsida hech kim hech narsa qilmas edi-da…» degan fikrlarini ham eshitish mumkin. Avtoritar qobiliyati – bu o’quvchilarga bevosita emosional-irodaviy ta’sir etib, ularda obru orttira bilishdan iborat qobiliyatlardir. Avtoritar qobiliyat o’qituvchining rostguyligi, irodaviy uddaburonligi, o’zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlari hamda qator shaxsiy xislatlarga, shu bilan birga o’quvchilarning ta’lim- tarbiyasida javobgarlikni his etishi, uning e’tiqodi, o’quvchilarga ma’naviy va ma’rifiy e’tiqodni singdira olganligiga ishonch kabi xislatlariga ham bog’liqdir. O’quvchilar /ayniqsa o’qil bolalar, o’spirinlar – buni alohida ta’kidlab o’tish kerak/ talab qilishni biladigan, o’quvchilarni majbur qilmagan va do’q-pupisa qilmagan, shu bilan birga bexuda rasmiyatchilikka yo’l qo’ymagan holda o’z aytganini qildira oladigan o’qituvchilarni juda hurmat qiladilar. Shu munosabat bilan o’quvchilarning o’qituvchilar haqida ayrim fikrlarini misol qilib keltiramiz: «Uning ajoyib xislat bor – u hech qanday zurlash va baqiriq-qichqiriqsiz ishlay oladi» ; « Nigmat aka bizga ustalik bilan ta’sir etadi. U xadeb talab qilavermaydi, agar talab qiladigan bo’lsalar undan buyin tovlab bulmaydi», yoki o’quvchilarning o’z o’qituvchilari haqidagi mana bunday fikrlari: «Polvon aka maktabimizdan ketganiga biz xursand bo’ldik. U bizni do’q-pupisa, baqiriq-qichqiriq, buyruqbozlik bilan qo’lga olaman deb uylardi-yu, ammo bizni bardosh berishganigina majbur etardi, xolos.» Bunda O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti I.A.Karimovning maktab ta’limi jarayonida olib borilayotgan ishlarning ahvoli to’g’risida juda a chinib aytgan fikrlarini keltirish o’rinli bulur edi: «Mabodo biror o’quvchi o’qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hech kim xavas qilmaydigan axvolga tushib qoladi. Maktablardagi jarayonda o’qituvchi hukmron . U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: mening aytganim-aytgan, deganim- degan .» Shu bilan bir qatorda o’quvchilar o’qituvchining bo’shligi, landavurligi, laqmaligi, soddalarcha ishonuvchanligi, sustkashligi, ortiqcha rioyagarchiligi, irodasizligi kabi xislatlarini baralla qoralaydilar: «yaxshi odamu, lekin uta bo’sh: uni aldab ketish hech gap emas»; «Tushunib bo’lmaydi: birda juda qattiqqo’l, talabchan, ba’zan hech qanday talab degan narsa yo’q»; «Juda bo’shang, lanj: uni kurishing bilan uyqung keladi»…I.A.Karimov (30.01.1938-02.092016) Kommunikativlik qobiliyati – bu bolalar bilan muloqotda bo’lishga, o’quvchilarga yoshdoshish uchun to’g’ri yo’l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan maqsadga muvofiq o’zaro aloqa bog’lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik takt psixologiyasini o’rganishda psixolog I.V.Straxov benixoya katta hissa qo’shgan. Uning fikricha bunda muximi o’quvchilarga ta’sir etishning eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta’sirni qo’llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e’tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish, o’quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari hamda mazkur pedagogik holatlarini hisobga olish zarurdir. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri – har qanday pedagogik ta’sirga nisbatan qo’llaniladigan chora-tadbirlarni his eta bilishdan iboratdir. Farosatli o’qituvchi bolalarga e’tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi. «U biz bilan hayron qolarli darajada ajoyib yaqin do’stlarcha yaxshi munosabatda bo’ladi» ; «Ibroxim aka esa qarabsanki, hech narsadan-hech narsa yo’q kishi diliga ozor berar, tushirib qolar yoki behudaga urishib, koyib berar edi». O’qituvchining pedagogik takti masalasi munosabati bilan shuni ham aytish joizki, qachonki o’quvchilar o’qituvchining ijobiy xislatlari to’g’risida gapirar ekanlar, ular hamisha o’qituvchining adolatligi kabi xislatini birinchi o’ringa quyadilar . Pedagogik xayol – kishining o’quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyixalashtirishda qz ish harakatlarining natijasini oldindan kura bilishda namoyon bo’ladigan maxsus qobiliyatidir. Bu qobiliyat o’qituvchi ma’lum o’quvchidan kelgusida Kim chiqishini ko’z oldiga keltirishida, tarbiyalanuvchilarda u yoki bu xildagi xislatlarning o’sib rivojlanishini oldindan ko’ra bilishida namoyon bo’ladi. Bu qobiliyat pedagogik optimizm, tarbiyaning kuchiga, o’quvchiga bo’lgan ishonch bilan bog’liqdir. Shuning uchun ham o’quvchilar ayrim o’qituvchilar to’g’risida «Axmad akamlar, chamasi ichimizdagi eng yaramaslariga ham ishonchlarini yo’qotmasdilar, shuning uchun ham biz ularni hurmat qilardik» degan fikrlarni izxor qiladilar. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati – bu qobiliyat bir vaqtning o’zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo’lib, o’qituvchi ishida g’oyat muxim axamiyatga egadir. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi o’zining diqqat-e’tiborini o’quv materialining qanday bayon etilishiga, uning mazmuniga, o’z fikrlarini atroflicha qilib qanday ochib berishga yoki o’quvchi fikriga baralla qaratadi va shu bilan bir vaqtning o’zida barcha o’quvchilarni kuzatib, ularning toliqqan-toliqmaganligiga, e’tiborli yoki e’tiborsizligiga, darsni tushinish- tushunishmasligiga e’tibor berib, o’quvchining intizomini kuzatadi hamda, oqibat natijada o’zining shaxsiy-xulq atvoriga /yurish-turishga, o’zini tutishiga mimika va pontamimikasiga/ e’tibor beradi. Tajribasiz o’qituvchi, ko’pincha o’quv materialini bayon etishga berilib ketib, o’quvchilarning nima qilayotganliklarini sezmay qoladi va nazoratdan chiqarib quyadi, agar, bordiyu, o’quvchilarni diqqat -e’tibor bilan kuzatishga xarakat qilsa, bunday hollarda o’z bayonotining izchilligini yo’qotib qo’yadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qobiliyatlardan tashqari, o’qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi, uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarinlik kabi qator ijobiy xislatlariga ega bo’lishi lozim. U talabalarni tarbiyalar ekan, o’zining xulq-atvori, yurish-turishi, xullas, butun o’qituvchilik shaxsi bilan talabalarga o’rnak bo’lishi kerak. O’qituvchining o’zini qo’lga ola bilishi, o’z his-to’yg’ularini, kayfiyatini boshqara olish xislatlari muxim ahamiyatga egadir. Xulosa qilib shuni aytish joizki, o’qituvchining barcha ijobiy umuminsoniy axloq me’yorlariga mos keluvchi xislatlari katta axamiyatga ega. Agar biz quyidagi xislatlarni olib qaraydigan bo’lsak, bularning barchasi ham o’ta muxim omillardir. Jumladan, o’qituvchining tashqi qiyofasi uning obro’si shakllanishiga ta’sir etadi. O’qituvchining ozodaligi, ixchamligi, uning pokizaligi, sarishta-saramjonligi, sipoyagarchiligi, uning qiliqlari, o’zini chiroylik tutishi, qaddi-qomati va yurish-turishlari o’quvchilarda juda yaxshi taassurot qoldiradi. Jumladan, o’quvchilarning «Farida opani nechuk yaxshi kurmaysan ular har doim shu qadar xushchaqchaq, ozoda, sarishta-saranjomlarku?» yoki «Noila opa maktabda emas, balki teatrda ishlab, tomosha ko’rsatishi kerak – chunki ularning turqi-\qiyofasi\, yurish-turishi yasama, soxta» degan fikrlarini olishimiz mumkin. Muhim davlat vazifasini – kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirayotgan zamonaviy maktab o’qituvchisining xislatlari, uning ijodiy faoliyati kirib kelayotgan XXI asrda shakllanib asosan amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida o’sib rivolana boradi. Shu bilan birga o’qituvchi doimiy ravishda ta’minlashga yordam beradigan shaxsiy xislatlarini tarbiyalab borishi zarurdir. E’tiboringiz uchun raxmat!

PEDAGOGIK QOBILIYATNING TURLARI VA ULARNING TASNIFI

1. • O’qituvchining didaktik va akademik qobiliyatlari. 2. • O’qituvchining tashkilotchilik, avtoritar va kommunikativ qobiliyatlari. 3. • O’qituvchining pedagogik xayoli, diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. REJA:

 Bizni savodsizga chiqarganlarning ajdodlari oyog'iga latta bog'lab yurganda,bizning ota-bobolarimiz yulduz sanagan.  Islom Karimov

Didaktik qobiliyatlar – bu bolalarga o’quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg’otib, ularda mustaqil faol fikrlashni uyg’ota biladigan qobiliyatlardir. Didaktik qobiliyatga ega bo’lgan o’qituvchi zarurat tug’ilganda qiyin o’quv materialini – osonroq, murakkabrog’ini soddaroq, tushunish qiyin bo’lganini tushunarliroq qilib o’quvchilarga moslashtirib bera oladi.O’qituvchining mana shu xislatlarini bilib olgan o’quvchilar odatda: «O’qituvchining eng muxim tomoni ham uning hamma narsani aniq-ravshan va tushunarli qilib berishidada. Bunday o’qituvchining qo’lida maza qilib o’qiging keladi»; «Unisi esa hech narsaga yaramaydigan o’qituvchi, hecham aniq tushuntirib bera olmas edi»; «O’quv materialini oldida tirik odamlar emas, balki qandaydir mexanizmlar bordek, zerikarli va noaniq – mujmal qilib tushuntiradi. Biz bunday o’qituvchilarni yoqtirmaymiz»-deydilar.

Akademik qobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlarga xos qobiliyatlardir. Qobiliyatli o’qituvchi o’z fanini faqat kurs hajmidagi emas balki atroflicha keng, chuqur bilib, bu soxada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, o’quv materialini mutlaqo erkin egallab, unga kata qiziqish bilan qaraydi hamda ozgina bo’lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko’pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o’qituvchi o’z Fani bo’yicha yuksak bilim saviyasiga erishish, boshqalarni qoyil qilib xayratda qoldirish, o’quvchilarda katta qiziqish uyg’ota olish uchun u yuksak madaniyatli, har tomonlama mazmunli, keng erudisiyali /bilimdon/ odam bo’lmog’i lozim. Bunday o’qituvchilar haqida o’quvchilar «Maxmud aka xudi professorning o’ziginasiya. Biz uning bilmagan birorta soxasi bormikin deb tez-tez uylab turamiz. Darslarga u butun vujudi bilan kirishib ketadi» deydilar. Ba’zan o’quvchilar o’z o’qituvchisi haqida «Baqir- chaqir qiladi-yu, ammo zarracha bilimi yo’q» deb butunlay teskarisini aytsalar juda alam qiladi.

O'xshashlar

Tabiiy resurslar va ularning tasnifi
Muhit omillari va ularning tasnifi
Pedagogik qobilyat turlari
Toʻrtburchaklar va ularning turlari
Dasturlash tillari va ularning turlari