QA D I M G I S U G ’D VA B AQT R I YA S I V IL I Z AT SI YA S I

• Qadimgi Baqtriya podsholigi • Oʻrta Osiyodagi qadimiy davlatchilik tuzilmalaridan biri Qadimgi Baqtriya davlatidir. Qadimiy manbalar shundan dalolat beradiki, eramizdan avvalgi 8 asr ōrtalarida yirik Baqtriya podsholigi mavjud boʻlgan. Avestoda uning nomi Baxdi, Bihistun yodgorliklarida Baktrish, antik davr adabiyotlarida Baktriana sifatida qayd etilgan. Qadimgi Baqtriya bilan oʻsha davr dunyosining boshqa davlatlari - Ossuriya, Yangi Vavilon, Midiya, Hindiston knyazligi oʻrtasida aloqalar mavjud boʻlgan. Tarixiy manbalarga koʻra, Ossuriya hukmronligi (gegemonligi) qaror topgan eramizdan avvalgi 9-7 asrlarda ossuriyaliklar Baqtriyaga hujum qilishgan. Bu harakat tarixda Ossuriya yurishi nomi bilan maʼlum. Bu yurishning asosiy sababi Baqtriya lazuriti ustidan nazorat oʻrnatishga qaratilgan edi. • Eramizdan avvalgi 7-6 asrlarda Qadimgi Baqtriya podsholgi hududiga Surxon, Qashqadaryo va Zarafsxon vohalari, Margʻiyona va Sugʻd yerlari kirgan. Baqtriyalik ustalar tomonidan tilla, tosh va bronzadan yasalgan turli mahsulotlar Xitoy, Fors davlati va Yevropada juda mashhur boʻlgan. Baqtriyaning yirik shaharlari Qiziltepa, Yer-Qoʻrgʻon, Uzunqir va Afrosiyob hududlarida joylashgan. Oʻsha davrda Baqtriyaga tashrif buyurgan sayyoh eʼtiborini uylar, hunarmandlarning ustaxonalari va xoʻjalik binolari uzra boʻy choʻzib turgan salobatli minoralar tortishi tabiiy edi. Kursiy Rufning yozishicha, "Baqtriyaning tabiati boy va turli-tuman. Ayrim joylarda daraxtlar va toklar o`ta sermahsul hosil beradi, hosildor yerlar ko`plab buloqlardan suv ichadi. Yumshoq yerlarga bug`doy ekiladi, qolgani esa chorva uchun yaylovlardir".

• Tarix • Eramizdan avvalgi 256-yilda Parfiya, Baqtriya va Soʻgʻdiyona Salavkiylar davlatidan ajralib chiqdi. Baqtriya strapi Diodot oʻzini shoh deb eʼlon qildi va mintaqada gegemonlik uchun kurash boshladi. Bunga javoban, Arshaxidlar Parfiyada hokimiyatni qoʻlga kiritdi. Soʻgʻdiyona esa Baqtriya hukmronligi ostiga oʻtdi. Eramizdan avvalgi 230-yilda Soʻgʻdiyona strapi Yevtidem Diodotning vorisini taxtdan agʻdardi. Yunon-Baqtriya bilan Parfiya oʻrtasida savdo yoʻllarini nazorat qilish borasida doimiy urushlar boʻlib turgan. Eramizdan avvalgi 209-208-yillarda salavkiy hukmdori Buyuk Antiox III Salavkiylar saltanatini qayta tiklash uchun sharqqa yurish boshlaydi. 207-yilda u Parfiyani magʻlubiyatga uchratib, Yunon-Baqtriyaga qarshi harbiy yurish qiladi. Antiox qoʻshinlari Yevtidem ustidan gʻalaba qozonadi va Yunon-Baqtriya poytaxti Baqtrani qamal qiladi. Qamal ikki yil davom etgan. Nihoyat Yevtidem Antiox bilan tinchlik sulhini tuzishga erishadi. Oʻz navbatida u Antioxga oʻzining barcha jangchi fillarini topshiradi. Yevtidemning oʻgʻli Demetriy esa salavkiylar malikasiga uylanadi. Magnesiya jangida rimliklar tomonidan salavkiylarga qattiq talofot yetkazilishi natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi salavkiylarning ittifoqchilari boʻlgan janubiy knyazliklarni oʻziga boʻysundirish imkoniyatiga ega boʻladi. Eramizdan avvalgi 187 yilda otasi Yevtidemning vorisi Demetriy Araxosiyani zabt etadi va Hindiston sari yoʻl oladi. Demetriy Shimoliy Hindistonda oʻz qoʻshinlari bilan ancha muddat qolib ketadi. Bundan foydalangan uning sarkardalaridan biri - Yevkradit 171 yilda Baqtra hokimiyatini qoʻlga kiritadi. Yevkraditning podshohligi tarixda "behisob shaharlar podshohligi" degan nom olgan. Xitoy manbalarida yozilishicha, eramizdan avvalgi 165 yilda Yettisoyga (Semirechya) yuechjilarning qadami tekkan. Ular Sirdaryo orqali Amudaryo sohillari tomon yoʻl olgan. Ular Baqtriyani egallashga ham muvaffaq boʻlgan. 155 yilda Yevkradit navbatdagi yurishlarning birida oʻz oʻgʻli tomonidan oʻldiriladi. Xuddi shu davrlarda Yunon-Hind podshohligi tashkil topgan edi. 141-128 yillar Yunon-Baqtriya podshohligining tanazzulga yuz tutish davri boʻldi. Taxminlarga koʻra, yuechshilar Baqtriyani qoʻlga kiritgandan soʻng shoh Geliokl Paropamisada yoki Araxosiyada hokimiyatni saqlab qolgan. Oʻrta Osiyo ikki yuz yil ellinlar dunyosining bir qismi boʻldi. Bu davr O`rta Osiyo tarixida jiddiy iz qoldirgan. Soʻgʻd va Baqtriya ellin-makedon harbiy guruhlariga tayangan strapiyalarga aylandi. Hirot, Marv kabi yangidan-yangi shaharlar vujudga keldi. Mintaqada yunon standartlari boʻyicha tangalar zarb etildi. Mintaqaga yunon xudolari panteoni, yunon adabiyoti va teatri kirib keldi. Mahalliy va yunon madaniyatining oʻzaro sintezi sodir boʻldi.

Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I — Q A D I M I Y Q U L D O R L I K D A V L A T I ( M I L . A V . 2 5 6 — 2 4 8 Y L A R O R A S I — M I L . A V . 1 4 0 — 1 3 5 Y L A R ) . A S O S C H I S I S A L A V K I Y L A R N I N G B A Q T R I Y A D A G I S A T R A P I D I O D O T H I S O B L A N A D I . M I L . A V . 2 5 0 Y I L D A U O ʻ Z I N I B A Q T R I Y A N I N G M U S T A Q I L H U K M D O R I D E B E ʼ L O N Q I L A D I . D A V L A T H U D U D I G A H O Z I R G I J A N U B I Y T O J I K I S T O N , J A N U B I Y O ʻ Z B E K I S T O N V A A F G ʻ O N I S T O N K I R G A N . Y U . Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I K U C H A Y G A N P A Y T L A R D A U N G A P O K I S T O N , S H I M O L I Y G ʻ A R B I Y H I N D I S T O N H A M B O ʻ Y S U N G A N . P O Y T A X T I B A Q T R A ( O ʻ R T A A S R L A R D A G I B A L X ) S H A H R I B O ʻ L I B , U N I N G X A R O B A L A R I S H I M O L I Y A F G ʻ O N I S T O N D A , M A Z O R I S H A R I F S H A H R I Y A Q I N I D A J O Y L A T L G A N . D A V L A T B I R Q A N C H A S A T R A P L I K L A R ( V I L O Y A T L A R ) G A B O ʻ L I N I B B O S H Q A R I L G A N . Y O Z M A M A N B A L A R V A A R X E O L O G I Q T A D Q I Q O T L A R N A T I J A L A R I I Q T I S O D I Y H A Y O T , B A D I I Y H U N A R M A N D C H I L I K , H A Y K A L T A R O S H L I K , M A D A N I Y A T , S H A H A R S O Z L I K Y U N O N A N ʼ A N A L A R I A S O S I D A Y U K S A K R I V O J L A N G A N L I G I D A N D A L O L A T B E R A D I . Y U N O N - B A Q T R I Y A D A V R I G A M A N S U B E N G M A S H H U R Y O D G O R L I K S H I M . A F G ʻ O N I S T O N D A G I O Y X O N U M V A J A N U B I Y T O J I K I S T O N D A G I T A X T I S A N G I N Y O D G O R L I K L A R I H I S O B L A N A D I . A M U D A R Y O N I N G O ʻ N G Q I R G ʻ O G ʻ I D A , V A X S H V A P A N J D A R Y O L A R I Q U Y I L I S H I D A J O Y L A S H G A N T A X T I S A N G I N D A G I I B O D A T X O N A T U Z I L I S H I V A T O P I L M A L A R I E L L I N I Z M D U N Y O S I G A X O S D I N I Y E ʼ T I Q O D L A R K E N G T A R Q A L G A N L I G I N I K O ʻ R S A T I B T U R I B D I . P O D S H O E V K R A T I D N I N G T I L L O T A N G A S I Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I H I N D I S T O N V A O ʻ R T A O S I Y O H U D U D L A R I N I O ʻ Z A R O B O G ʻ L O V C H I H A M D A X I T O Y D A N B A D A X S H O N O R Q A L I F O R S K O ʻ R F A Z I G A O L I B C H I Q U V C H I S A V D O Y O ʻ L L A R I N I N A Z O R A T Q I L I B , X A L Q A R O I Q T I S O D I Y - S A V D O A L O Q A L A R I D A F A O L I S H T I R O K E T G A N . A R X E O L O G I K T A D Q I Q O T L A R N A T I J A S I D A T O P I L G A N K O ʻ P L A B T A N G A L A R T O V A R P U L M U N O S A B A T L A R I R I V O J L A N G A N L I G I N I K O ʻ R S A T A D I . T A N G A L A R Y U N O N S T A N D A R T L A R I A S O S I D A K U M U S H V A J E Z D A N Q U Y I L G A N . T A N G A L A R D A ( T E T R A D R A X M A , D R A X M A , O B O L V A B O S H Q A L A R ) H U K M D O R L A R Q I Y O F A S I Y U K S A K D I D V A A N I Q L I K B I L A N T A S V I R L A N G A N . D I O D O T ( M I L . A V . 2 5 0 — 2 3 0 ) , Y E V T I D E M ( M I L . A V . 2 3 0 — 2 0 0 ) , D E M E T R I Y ( M I L . A V . 2 0 0 - 1 8 5 ) , Y E V K R A D I T ( M I L . A V . 1 8 5 - 1 7 1 ) , G E L I O K L ( M I L . A V . 1 7 1 — 1 5 5 ) V A B O S H Q A L A R H U K M D O R L A R I M A ʼ L U M . B I T T A N O M B I L A N D A V L A T N I B O S H Q A R G A N H U K M D O R L A R ( M A S A L A N , D I O D O T 1 , Y E V K R A D I T I I ) H A M B O ʻ L G A N . M I L . A V . 3 - A S R O X I R I — 2 - A S R N I N G 1 - Y A R M I D A V L A T N I N G E N G R I V O J L A N G A N D A V R I H I S O B L A N A D I . M I L . A V . 2 - A S R O ʻ R T A L A R I D A N B O S H L A B I C H K I N I Z O L A R K U C H A Y I B , I N Q I R O Z D A V R I B O S H L A N A D I . M A M L A K A T A L O H I D A V I L O Y A T L A R G A B O ʻ L I N I B , M A H A L L I Y H O K I M L A R ( A N T I M A X , M E N A N D R , A P P O L O D O T V A B O S H Q A L A R ) O ʻ Z N O M I D A N T A N G A L A R Z A R B Q I L I S H G A N . Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I M I L . A V . 1 4 0 — 1 3 5 Y I L L A R D A S A K V A Y U Y E C H J I Q A B I L A L A R I T O M O N I D A N B U T U N L A Y T U G A T I L G A N . Y U N O N M A N B A L A R I G A K O ʻ R A , Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I A S I Y L A R , P A S I A N L A R , S A K A R A V L L A R V A T O X A R L A R T A Z Y I Q I O S T I D A B A R H A M T O P G A N . [ 1 ] Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I O ʻ R T A O S I Y O H U D U D I D A E R A M I Z D A N A V V A L G I 2 5 0 - 1 2 5 Y I L L A R D A M A V J U D B O ʻ L G A N D A V L A T D I R .