Qadimgidunyo davri arxeologiyasi
![Reja:
Qadimgidunyo
davri arxeologiyasi
:
Mustaqillik davri
arxeologiyasi o'rta asrlar davri
arxeologik
yodgorliklari](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_1.png)
![•
Paleolit davri jamoalari modiy madaniyati tadqiqoti bo’yicha
Rossiya FA Arxeologiya va etnografiya Instituti Sibir bo’limi va
O’zb FA arxeologiya Instituti hamkorlikda1998yildan e`tiboran
Obi-Raxmatg’or makonida tadqiqotishlarini amalga oshira
boshlaganligi muhim ilmiy axamiyat kasb etadi.
Tadqiqotishlari 1998-2001 yillari bajarilib, 10 metr qalinlikda
madaniy qatlam 22 ta stratigrafik qatlamga ajratildi. 2001 yilgi
tadqiqot natijasi juda sermahsul bo’lib, o’rta paleolit davri
madaniyatidan so’ngi paleolit davriga o’tishni tosh qurollari
evolyutsiyasi orqalikuzatish imkoni bo’ldi. Bu tadqiqotlar
natijalaridan eng muhimi Obi-Raxmat g’oridan odam qoldig’i
topilgani hisoblanadi. Bu kramonyon odamining bir turi bo’lib
chiqdi. Bu tadqiqotlar A.V.Derevyanko va U.Islomov
raxbarligida amalga oshirildi. 2001 yili U.Islomov raxbarligida
O’zR FA arxeologiya instituti bir guruh xodimlari Angren
vohasida kompleks ravishda tadqiqot ishlarini amalga oshirdi.
Qo’lga kiritilgan yangi manbalarmakoni so’nggi paleolit davri
ilk bosqichlariga oid makon ekanligini ko’rsatdi](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_2.png)
![Paleolit davri tosh qorollari asosan ildiz mevalarni kovlab olishda foydalanishgan
bular qupol tosh qurollar hisoblanadi](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_3.png)
![Hok imiy at ni o’z qo’liga
olgan G’arbiy Turk
xoqonligi 100 y il
davomida but un O’rt a
Osiyo ust idan
nazorat ini o’rnat a oldi. A mmo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa e f t alit lar
bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ik k inchi yarmida
sosoniy lar O’rt a Osiyoda Turk xoqonligi bilan
t o’qnashishga t o’g’ri k e ldi.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_4.png)
![](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_5.png)
![Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng
tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro,
Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari
sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi
shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi.
Bu shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik,
metallurgiya, to’qimachilik sohalari yuksak professional
darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun
mahsulot chiqarar edilar.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_6.png)
![Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta
Osiyo hunarmandchiligining ustivor
yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak
mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga
qo’yilgan. Arxeologik materiallarning
guvohlik berishicha ipak qurtini boqish
Qadimgi Baqtriyada bronza davridan
ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta
asrlarga kelib, ipakchilik bilan
shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona
vodiysiga ham keng yoyildi. Ipakchilikning
jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi.
Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan
Buxoroning «zandanachi» ipak
mahsulotlariga bo’lgan talab hatto
ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham
katta edi. Zandanachi ipak
mahsulotlarining namunalari hatto
Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi
saqlangan.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_7.png)
![Varaxsha shahar xarobasida o’tkazilgan arxeologik qazishlar
tufayli eftalitlar davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari
olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro hukmdorlari
(buxorxudotlar) ning qarorgohi bo’lib, bu yerdan saroy
qoldiqlari bilan bir qatorda devorga ishlangan rasmlar ham
topildi.
Mazkur yodgorlik 1938-1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha
devorlariga loy suvoqdan so’ng yelimli rang bilan suratlar
solingan. Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek
Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_8.png)
![Tuproq qal’a
Xorazimning qadimgi shahar qal’a xarobasi Hozirgi Beruniy shahri atrofida
joylash gan 1939-1950-yillar mobaynida S.P.Tolstoye rahbarligidda urganilgan
tupruq qal’ada 100 ga yaqin turarjoy
Xo’jalik binolari va 8 ta saroy xonalari qazilgan .
Xona devorlari burtma naqshli va relyefli rangli mhaykallar bilan bezatilgan](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_9.png)
![](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_10.png)
![Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod
Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-V ІІ asrlarda Toshkent vohasida
shahar markazi sifatida Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan.
Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o’z
ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta-kichikligiga qarab farqlanadi.
Feodallarning turar joylaridan
hokim qarorgohlaridan kichikroq
Oqtepadagi uylar qurilishi
jihatdan boshqa yerlardagi
uylarga o’xshash. Mingo’rik arki
va shahristoni 18 ga egallaydi.
200 m kv maydondan V ІІ- V ІІІ
asrlariga oid saroy va ibodatxona
qoldiqlari topilgan. Devorlar
paxsa va xom g’ishtdan qurilgan.
Shosh O’rta Osiyoning boshqa
yerlari bilan savdo aloqalarini
olib borgan.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_11.png)
![Xorazm hududidan ilk o’rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan
qo’rg’oncha qoldiqlari topib o’rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal‘a, Teshikqal‘a,
Kuyukqal‘a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan.
Burgutqal‘a, Teshikqal‘a qasr-istexkomlari V І -V ІІІ asrlarga
mansubdir. Mazkur davrda qal‘alar balandligi 4-8 m bo’lgan mustahkam
tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. Teshikqal‘a maydoni 1 ga egallaydi.
Qal‘a mudofaa inshootlariga ega bo’lgan, unga faqat ko’tarma yo’l orqali
kirilgan. Bu yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari,
tangalar topilgan. Qal‘a V ІІ -V ІІІ asrlarda qurilgan.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_12.png)
![VI asrda O’rta Osiyoga bostirib kelgan arablar madaniyat darajasi
o’zinikidan ancha baland bo’lgan mazkur hududni yagona
boshqaruvga asoslangan davlat bo’lmay, kichik-kichik mustaqil
davlatchalar o’rtasidagi o’zaro urushlaridan foydalanib osonlik bilan
egallaydi. Dastlab Umaviylar, keyinchalik Abbosiylar hukmronligi
ostida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari islom dini va arab madaniyatini
qabul qilishga majbur etiladi.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_13.png)
![Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz,
shahriston va rabod) dan iborat bo’lib
shakllangan shahar hayotida rivojlangan
o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz
beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz,
Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro,
Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf
va boshqalarda olib borilgan keng
ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni
yozma manba materiallari bilan qiyosiy
solishtirishlar tufayli bu davr shahar
madaniyati, shaharlarning tarkibi,
ularning tevarak – atrof aholi punktlari
bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy
aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik
va savdo-sotiq salohiyati, karvon
yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi
bozor, har bir shahar hayotida ustivor
hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari
o’rganiladi.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_14.png)
![Mazkur davr m е' morchiligining eng yorqin
namunasi Buxorodagi Ismoil Somoniy
maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning
n е varasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan.
Maqbara binolarni tuzilishi juda sodda. U
kub shaklida bo’lib, tosh gumbaz qilib
yopilgan. To’rtburchak xonaning gumbazi
sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz
qirrali asosga o’rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi
xonaning t е pa burchaklariga qurilgan.
Binoning t е pasida yorug’lik t е shiklari
o’rnatilgan. maqbaraning to’rttala old
tomoni ham bir xilda ishlangan. Har qaysi
d е vorning o’rtasiga katta ravoq o’rnatilgan,
burchaklari esa uch chorakli mustahkam
g’isht ustunlar bilan ishlangan. D е vorlarning
ichi va tashqi tomoni naqshkor g’isht bilan
ishlangan. Maqbara qurilishida O’rta Osiyo
an'anaviy m е' morchiligini yanada
rivojlanganligini ko’rish mumkin.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_15.png)
![Bu davrdagi musulmon m е' morchiligining eng ko’zga
ko’ringan inshootlari orasida masjidlar alohida ahamiyatga
egadir. Ularning uch turi mavjud bo’lgan: Jom е ( Juma) masjidi
(shaharda juma va Hayit namozlari o’qiladigan umumshahar
aholisi uchun), guzar masjidlari (mahallalarda kunlik
namozlarni o’qishga mo’ljallangan), Namozgoh (shahar
tashqarisidagi yo’lovchi va karvondagilar uchun
mo’ljallangan) masjidlar. Masjidlarning diqqatga sazovor
jihati ibodat qilinadigan m е hrobi g’arbga, qiblaga – Makka
tarafga qaratib quriladi.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_16.png)
![Ulugb е k davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi
jixatidan tula kurib bitkazildi. Uning markaziy kismidagi
nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda Rumiy
makbarasi m е' moriy jixatdan eng ajoyibi xisoblanadi. U
p е shtokli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan iborat bulib,
koshinkor va b е kiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan
nakshlangan.
1417 yilda
Buxoroda, 1417-
1420 yillarda
Samarkand, 1433
yilda G’ijduvon
madrasalari
qurildi.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_17.png)
![1842 yilda X е va t е varagida Yangi qal'a
d е vori tiklandi. Uning o’nta darvozasi
bo’lib, aholisi zich yashaydigan rabotlari,
shahar atrofi bog’lari va imoratlarini
o’ziga qo’shib oldi. Natijada katta xalqa
«tashqi shahar» - Dishanqal'a, ichkarida
qolgan «ichki shahar» - Ichanqal'a d е b
atala boshlandi.
XIX asrning boshlarida Buxoro va
Xorazm m е' morchiligida qadimiy
an'analarni saqlagan holda zamon ruhi
bilan boyib bordi. Saroy majmualari,
madrasa, masjid, hammom,
kasalxonalar va boshqa shunga o’xshash
davlat va jamoat binolari qurildi.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_18.png)
![Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat –
yengilmas kuch. – T., 2008.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz
kelajak yo’q. – T., 1998.
3. Annayev T., Tilovov B.,
Xudoyberdiyev Sh. Boysun
arxeologik yodgorliklari. – T., 1999.
4. Annayev Т., Shaydullayev Sh.
Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т.,
1997.
5. Buryakov Yu.F. Toshkent vohasining
qadimgi karvon yo’llari. – T., Fan,
1978.
6. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan
tarix. – T., 1993.](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_19.png)
![E ’ T I B O R I N G I Z U C H U N R A H M
A T … !](/data/documents/01871f38-d537-401d-a98c-5a8e033776a3/page_20.png)
Reja: Qadimgidunyo davri arxeologiyasi : Mustaqillik davri arxeologiyasi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari
• Paleolit davri jamoalari modiy madaniyati tadqiqoti bo’yicha Rossiya FA Arxeologiya va etnografiya Instituti Sibir bo’limi va O’zb FA arxeologiya Instituti hamkorlikda1998yildan e`tiboran Obi-Raxmatg’or makonida tadqiqotishlarini amalga oshira boshlaganligi muhim ilmiy axamiyat kasb etadi. Tadqiqotishlari 1998-2001 yillari bajarilib, 10 metr qalinlikda madaniy qatlam 22 ta stratigrafik qatlamga ajratildi. 2001 yilgi tadqiqot natijasi juda sermahsul bo’lib, o’rta paleolit davri madaniyatidan so’ngi paleolit davriga o’tishni tosh qurollari evolyutsiyasi orqalikuzatish imkoni bo’ldi. Bu tadqiqotlar natijalaridan eng muhimi Obi-Raxmat g’oridan odam qoldig’i topilgani hisoblanadi. Bu kramonyon odamining bir turi bo’lib chiqdi. Bu tadqiqotlar A.V.Derevyanko va U.Islomov raxbarligida amalga oshirildi. 2001 yili U.Islomov raxbarligida O’zR FA arxeologiya instituti bir guruh xodimlari Angren vohasida kompleks ravishda tadqiqot ishlarini amalga oshirdi. Qo’lga kiritilgan yangi manbalarmakoni so’nggi paleolit davri ilk bosqichlariga oid makon ekanligini ko’rsatdi
Paleolit davri tosh qorollari asosan ildiz mevalarni kovlab olishda foydalanishgan bular qupol tosh qurollar hisoblanadi
Hok imiy at ni o’z qo’liga olgan G’arbiy Turk xoqonligi 100 y il davomida but un O’rt a Osiyo ust idan nazorat ini o’rnat a oldi. A mmo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa e f t alit lar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ik k inchi yarmida sosoniy lar O’rt a Osiyoda Turk xoqonligi bilan t o’qnashishga t o’g’ri k e ldi.