logo

Ravish 1

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1681.271484375 KB
z
1.Ravishlar haqida umumiy ma’lumot
2. Ravishlarda daraja, orttirma daraja
3. Intensiv daraja Ravish
Reja:  zRavish  — mustaqil  so z	ʻ   turkumlaridan  biri;  harakat
 va	
 holatning  belgisini ,	 shuningdek,	 belgining	 
belgisini	
 bildiradi.	 Ravishlarning	 quyidagi	 ma noviy	 	ʼ
turlari	
 mavjud:	 holat	 (tarz)	 Ravishlari	 (tez,	 sekin,	 
piyoda	
 kabi);	 o rin	 Ravishlari	 (uzoqda,	 yaqindan,	 	ʻ
pastda	
 kabi);	 payt	 Ravish	 lari	 (hozir,	 kecha,	 bugun	 
kabi);	
 darajamiqdor	 Ravish	 lari	 (ancha,	 sal,	 kam	 kabi);	 
maqsad	
 Ravishlari	 (ataylab,	 jo rttaga	 kabi);	 sabab	 	ʻ
Ravish	
 lari	 (noiloj,	 ilojsiz,	 chorasizlikdan	 kabi).	 Payt,	 
o rin	
 va	 maqsad	 Ravishlaridan	 boshqa	 barcha	 	ʻ
Ravishlarni,	
 eng	 umumiy	 xususiyatlariga	 ko ra,	 bir	 	ʻ
turga	
 kiritish	 va	 ularni	 holat	 (tarz)	 Ravishlari	 deb	 
atash	
 mumkin.Ravish  z
 

Ravish mustaqil so z turkumi sifatida quyidagi morfologik ʻ
xususiyatlar bilan ajralib turadi: 1) daraja kategoriyasiga ega: tez, 
ko p (oddiy daraja) — tezroq, ko proq (qiyosiy daraja) — eng tez, 	
ʻ ʻ
juda ko p (orttirma daraja) kabi; 2) o zgarmas bulib, ko pincha 	
ʻ ʻ ʻ
fe llarga bog lanib keladi: So rida qat-qat duxoba ko rpachalar 	
ʼ ʻ ʻ ʻ
ustma-ust to shalgan edi; 3) Ravish ayrim o rinlarda sifat va otga 	
ʻ ʻ
bog lanib kelishi ham mumkin. Bunday hollarda Ravish belgining 	
ʻ
belgisini yoki predmetning belgisini emas, o zi bog lanib kelgan sifat 	
ʻ ʻ
yoxud otdan anglashilgan harakatlarning belgisini bildiradi: Kecha 
havo juda sovuq edi. U hozir beqiyos va tasavvur qilib bo lmas 	
ʻ
baxtiyor edi; 4) Ravish yasovchi muxsus qo shimchalarga ega: cha, 	
ʻ
ona, larcha, lab va boshqa; 5) turlanmaydi va tuslanmaydi (otlashish 
hollari bundan mustasno). 
Ravishlar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi: 
do stona, qahramonlarcha, oylab (morfologik usul), har 	
ʻ
zamon, shu on, bir dam (sintaktik usul) kabi. Ravishlar 
tuzilishiga ko ra, sodda (kamtarona, vijdonan, butunlay), 	
ʻ
qo shma (har dam, bir yo la, ozmuncha, har qachon), juft 	
ʻ ʻ
(kechakunduz, qishin-yozin) va takroriy (ozoz, tez-tez, 
ko p-ko p) turlarga bo linadi. Ravishlarning anchagina, 
ʻ ʻ ʻ
juda, kam, kamkam kabi shakllari modal shakl 
hisoblanadi. Ravishlar gapda hol, aniqlovchi va kesim 
vazifalarida keladi.

Ravishlar belgi anglatish xususiyatlari bilan sifatlarga 
uxshaydi, ammo grammatik xususiyatlari jihatidan ular 
o zaro farqlanadi: sifatlar predmetning belgisini, 
ʻ
Ravishlar esa harakat yoki holatning belgisini bildiradi; 
ularning gapdagi, ya ni sintaktik vazifasi ham 	
ʼ
o zgachadir.	
ʻ  z
Ravishlarda daraja,	 orttirma	 daraja .  z Oddiy daraja.  Ravishlarda ham, sifatlardagi kabi xususiyati bor. 
Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki 
chegaralangan ekanligini ko’rsatadi.Sifatlarda ikki xil predmetning bir xil 
xususiyati qiyoslanib, birida o’sha xususiyatning ortiqligi, ikkinchisida esa 
kamligi aniqlaniladi. Masalan:
Bu uydan u uy	
  kattaroq  	kabi.
Ravishlardagi daraja affiksi esa ikki xil predmetdagi bir xil harakat belgisining 
ortiq yoki kamligini ifodalaydi:
TU-104 samolyoti IL-18 samolyotidan	
  tezroq  	uchadi  	kabi.
Ravish darajalari, bosh darajadan tashqari, quyidagicha ko’rinishlarga ega: 
qiyosiy daraja va -orttirma daraja.
   z
 
Qiyosiy daraja.  Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi bilan qiyoslanadi. Bu daraja ravishlarga -
roq affiksini qo’shish bilan yasaladi: Bizning brigadamiz paxtadan	
  ko’proq  	hosil oldi.

Bu affiks ko’p, oz, kam kabi miqdor ravishlaridan ko’proq, ozroq, kamroq tarzida ravishning qiyosiy darajasini yasaydi. 
Lekin u bir oz, sal, picha, qittak, xiyol kabi miqdor ravishlariga qo’shilib kelmaydi. Chunki bu ravishlarning leksik 
ma’nosidan belgining kuchsizligi, kamligi sezilib turadi.

Shuningdek, quyidagi daraja ravishlariga ham -roq affiksi qo’shilib kelmaydi: juda, g’oyat, nihoyatda, obdon, 
ozmuncha, aslo, sira, hech va boshqalar. Bu ravishlarning leksik ma’nosidan harakat belgisining ortiq yoki kamligi 
sezilib turadi.

Payt ravishlaridan ba’zilari harakatning ma’lum paytga nisbatan oldin yoki keyin ijro etilishi paytini ifodalaydi. Bunday 
payt ravishlariga -roq affiksi qo’shil-ganda, harakatning paytga ko’ra oldin-keyin bo’lishini qiyoslab ko’rsatadi:

Ertaroq kel (kechikib qolma), ertalabroq kel (juda ham erta bo’lmasin), sungroq kel (hozir kelishing shart emas), 
ilgariroq kel (keyinga qolma), keyinroq kel (hozir kelishing o’rinli emas), haliroq kel (bir oz vaqtni o’tkazib kel), undan 
avvalroq kel (undan keyin qolma) kabi.

-roq  	
affiksini qabul qilgan ravish oldida picha, tag’in kabi miqdor ravishlari ishlatilsa, daraja ma’nosi bir qadar 
boshqacha tus kasb etadi: sal nariroq, picha beriroq, yana ko’proq, tag’in kamroq kabi.  z
 
Orttirma daraja.  Orttirma darajadagi ravishlar o’zlari ifodalayotgan	  belgining  
ortiqligini , kuchayganligini bildiradi.

O’zbek tilida orttirma darajadagi ravishlar quyidagicha tuziladi:

1) Ayrim ravishlarning birinchi bo’g’inini takrorlash bilan: -tikka – tip-tika, barobar – 
bab-barobar kabi.

2) Eng, juda, g’oyat, nihoyat, yana, tag’in kabi ravishlar keltirish bilan: juda soz, 
tag’in ko’p, yana ko’p, g’oyat tez, nihoyat ko’p kabi.

3) Ravishlar -hali, -gina, -kina qo’shimchalarini olishi mumkin. Bu elementlar ravish 
ifodalagan belgini kuchaytirish va kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi: tezgina 
(xatdagi tezlikdan ortiq), ohistagina (odatdagi ohistalikdan past), hozirgina, 
bazo’rgina, yaqindagina, shundoqqina, ozgina, ko’pgina, mo’lgina va boshqalar.  z
 
Интенсив кучайтирма даража равишларда асосан икки йўл билан ҳосил 
қилинади: 1) Сўзларни тўлиқ такрорлаш орқали: жудажуда, тез-тез, зўрға-
зўрға, зинҳор-зинҳор (зинҳор-базинҳор) ҳалиҳали, сира-сира каби: Бу 
Болтабой акага жуда-жуда малол келди (А. Қаҳҳор). Мастон ..з ў р ғ а-з ў р ғ 
а қадам ташлаб келар эди (А. Қ а ҳ ҳ о р) . Бурноғи йилги иш с и р а-с ир а 
эсимдан чиқмайди (Ҳ. Н а з и р ) ; 2) қисқа такрор орқали: куппа-кундузи, 
баб-баравар, тикка-тик, чиппа-чин, тўппа-тўғри каби: Ҳар звено ерини 
аъзоларига б а б-б а р а в а р тақсимлаб... (О й б е к ). Равишлар ҳам бошқа 
сўз туркумлари сингари -гина (-кина қина) аффиксини олган бўлиши 
мумкин. Бунда асосан равишдан англашилган белги маъноси бир оз 
кучсизланади: тезгина, ҳозиргина, базўргина, бирпасгина, яқиндагина, 
эндигина, қушдеккина каби: Саватни ерга оҳистагина қўйди (Ойбек)... 
йигитнинг шундоққина орқасида тўхтади    z
Intensevlik

Intensivlik hodisasi, avvalo, borliqdagi 
narsa, hodisalarning harakati, holati 
bilan bevosita bog liq holda namoyon ʼ
bo ladi. Masalan, shamolning esishi 	
ʼ
hamda uning bo ron va to fonga 	
ʼ ʼ
aylanishi; yomg irning sevalab, kuchli, 
ʼ
ya ni sel, do l tarzida yog ishi; 	
ʼ ʼ ʼ
haroratning sovishi, ilishi, isishi; 
transport vositalarining sekin, 
maromida, tez harakatlanishi kabilar. 
Shuningdek, qishloq xo jaligi va ishlab 	
ʼ
chiqarishni intensiv rivojlantirish, biror 
bir fanni o qitishning intensiv kursi kabi 	
ʼ
hollarda ham buni sezish mumkin.  
Tilshunoslikda “intensivlik” tushunchasi 
haqida juda xilma-xil fikrlar mavjud. 
А ksariyat olimlar mazkur tushunchani 
miqdor kategoriyasining bir ko rinishi 	
ʼ
sifatida qaraydilar. Ular intensivlikni 
semantik kategoriya deb hisoblab, uning 
asosida “miqdor” tushunchasining 
ma nodagi gradatsiyasi yotishini e tirof 	
ʼ ʼ
etadilar. Kuzatishimizcha, intensivlik 
kategoriyasining bunday keng sharhi 
Sh.Ballidan boshlangan. U intensivlik 
deganda, miqdor, kattalik, qiymat, kuch 
kabi kategoriyalar bilan aloqador bo lgan 	
ʼ
barcha farqlarni tushungan .

z 1.Ravishlar haqida umumiy ma’lumot 2. Ravishlarda daraja, orttirma daraja 3. Intensiv daraja Ravish Reja:

zRavish  — mustaqil  so z ʻ   turkumlaridan  biri;  harakat  va  holatning  belgisini ,  shuningdek,  belgining   belgisini  bildiradi.  Ravishlarning  quyidagi  ma noviy   ʼ turlari  mavjud:  holat  (tarz)  Ravishlari  (tez,  sekin,   piyoda  kabi);  o rin  Ravishlari  (uzoqda,  yaqindan,   ʻ pastda  kabi);  payt  Ravish  lari  (hozir,  kecha,  bugun   kabi);  darajamiqdor  Ravish  lari  (ancha,  sal,  kam  kabi);   maqsad  Ravishlari  (ataylab,  jo rttaga  kabi);  sabab   ʻ Ravish  lari  (noiloj,  ilojsiz,  chorasizlikdan  kabi).  Payt,   o rin  va  maqsad  Ravishlaridan  boshqa  barcha   ʻ Ravishlarni,  eng  umumiy  xususiyatlariga  ko ra,  bir   ʻ turga  kiritish  va  ularni  holat  (tarz)  Ravishlari  deb   atash  mumkin.Ravish

z    Ravish mustaqil so z turkumi sifatida quyidagi morfologik ʻ xususiyatlar bilan ajralib turadi: 1) daraja kategoriyasiga ega: tez, ko p (oddiy daraja) — tezroq, ko proq (qiyosiy daraja) — eng tez, ʻ ʻ juda ko p (orttirma daraja) kabi; 2) o zgarmas bulib, ko pincha ʻ ʻ ʻ fe llarga bog lanib keladi: So rida qat-qat duxoba ko rpachalar ʼ ʻ ʻ ʻ ustma-ust to shalgan edi; 3) Ravish ayrim o rinlarda sifat va otga ʻ ʻ bog lanib kelishi ham mumkin. Bunday hollarda Ravish belgining ʻ belgisini yoki predmetning belgisini emas, o zi bog lanib kelgan sifat ʻ ʻ yoxud otdan anglashilgan harakatlarning belgisini bildiradi: Kecha havo juda sovuq edi. U hozir beqiyos va tasavvur qilib bo lmas ʻ baxtiyor edi; 4) Ravish yasovchi muxsus qo shimchalarga ega: cha, ʻ ona, larcha, lab va boshqa; 5) turlanmaydi va tuslanmaydi (otlashish hollari bundan mustasno).  Ravishlar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi: do stona, qahramonlarcha, oylab (morfologik usul), har ʻ zamon, shu on, bir dam (sintaktik usul) kabi. Ravishlar tuzilishiga ko ra, sodda (kamtarona, vijdonan, butunlay), ʻ qo shma (har dam, bir yo la, ozmuncha, har qachon), juft ʻ ʻ (kechakunduz, qishin-yozin) va takroriy (ozoz, tez-tez, ko p-ko p) turlarga bo linadi. Ravishlarning anchagina, ʻ ʻ ʻ juda, kam, kamkam kabi shakllari modal shakl hisoblanadi. Ravishlar gapda hol, aniqlovchi va kesim vazifalarida keladi.  Ravishlar belgi anglatish xususiyatlari bilan sifatlarga uxshaydi, ammo grammatik xususiyatlari jihatidan ular o zaro farqlanadi: sifatlar predmetning belgisini, ʻ Ravishlar esa harakat yoki holatning belgisini bildiradi; ularning gapdagi, ya ni sintaktik vazifasi ham ʼ o zgachadir. ʻ

z Ravishlarda daraja,  orttirma  daraja .

z Oddiy daraja. Ravishlarda ham, sifatlardagi kabi xususiyati bor. Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki chegaralangan ekanligini ko’rsatadi.Sifatlarda ikki xil predmetning bir xil xususiyati qiyoslanib, birida o’sha xususiyatning ortiqligi, ikkinchisida esa kamligi aniqlaniladi. Masalan: Bu uydan u uy kattaroq kabi. Ravishlardagi daraja affiksi esa ikki xil predmetdagi bir xil harakat belgisining ortiq yoki kamligini ifodalaydi: TU-104 samolyoti IL-18 samolyotidan tezroq uchadi kabi. Ravish darajalari, bosh darajadan tashqari, quyidagicha ko’rinishlarga ega: qiyosiy daraja va -orttirma daraja.