logo

So’ngi paleolit arxeologik yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

19.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6152.8017578125 KB
SO’NGI PALEOLIT ARXEOLOGIK YODGORLIKLARI RE JA
1 . so’ngi paleolet davri haqida ma’lumot.
2. so’ngi paleolet davri yodgorliklari.
3 . ”Samarqand Makoni”  haqida tushuncha.
4 . ”ko’lbuloq Makoni haqida tushuncha. PALEOLIT DAVRI                     BOSQICHLAR
Paleolit
ILK  PALEOLET O’RTA PALEOLET SO’NGI PALEOLET
Olduvay Ashel Must’e Levallua
-Must’e Orin’yak Solyutre Madlen  Ilmiy  adabiyotlarda 	 yuqori 	 paleolit 	 so‘nggi 	 paleolit 	 tuchunchasi 	 bilan	 ham ishlatiladi.	     
 	
                                                  U	  100-12ming  	yilliklarni	 o‘z ichiga oladi.	 So‘nggi 	 paleolit 	 
davrida 	
 ajdodlarimiz 	 hayotida 	 bir 	 qator 	 o‘zgarishlar 	 sodir bo‘ld.Asosiysi 	 ajdodlarimiz 	 
hayotida 	
 	urug‘chilik	 	tuzumi	 	boshlandi. Endilikda 	 	to‘da	 	to‘da 	 	bo‘lib 	 	yashamasdan 	 
urug‘, qarindoshlik 	
 	aloqalari 	 	ularni birlashtira 	 	boshladi.Urug‘da 	 	hukmronlik 	 	ayollar 	 
qo‘lida 	
 bo‘lgan, 	 chunki 	 erkaklar 	 doimo 	 ovda 	    
bo‘lganlar, 	
 	ayollar 	 	esa 	 	doimo 	 	uy 	 	yumushi 	 	bilan 	 	band 	 	bo‘lganlar. 	 	Bunday 	 	davr 	 
tarixda 	
 	matriarxat, 	 	ya’ni 	 	onalar 	 	hukmronligi 	 	deb 	 	ataladi. 	 	Ijtimoiy 	 	hayotdagi 	 	bu 	 
o‘zgarish 	
 	asosan 	 	insonning 	 	jismoniy 	 	va 	 	aqliy 	 	o‘zgarishi 	 	sababli 	 	ham 	 	sodir 	 	 	 	 	 	 	 	 
bo‘lgan. 	
 	So‘nggi 	 	paleolit 	 	davrida 	 	hozirgi 	 	zamon 	 	odami 	 	qiyofasi 	 	o‘xshash-
kromanon odami yashagan.  Kromanon  odami suyak qoldiqlari 	
 	dastlab 	 	Fransiyaning 	 
Kromanon	
 makonidan 	 topilgani 	 uchun 	 shunday 	 nom 	 olgan . So’ngi paleolit davri  yodgorliklari O’zbekiston hududida  o`rta paleolitga   nisbatdan kam 
topilgan. Bunga asosiy sabab muzlilar eriy  boshlagach, odamlar vodiy va daryo  bo’ylarida 
chayla,  yertro`lalarda  yashay boshlagach. Chayla va yarim  yerto’lalar  vaqt o’tishi bilan  
shamol, yomg’ir, insonlar tomonidan  yerlarning o’zlashtirilishi natijasida  yo’q bo’lib ketgan.  
Yerto’lalarni toppish esa, qiyin.  Shu sababli songi paleolit davri makonlarining  ko’pchiligi  
tasodifiy ravishda topilgan.
So`ngi paleolet  davri odamlari  xo’jaligining  asosini ovchilik  tashkil etgan. Asosan 
bug’u, yovvoyi ot, sirtlon, arhar, qulon, tuya kabi yiriki hayvonlar ovlagan. Daraxt mevalari, don  
va ildiz mevalari  o’simliuklarni  ham ovqat sifatida ishlatganlar. Baliqchilikning ha dastlabgi  
kurtaklari paydo bo’lgan. Tosh qurollari ishlash uslubi o’zgargan. Yorma texnika usuli ilk bosqichda  keng qo;llanilgan  bo’lsa, 
keying bosqichlarda  retushlash  usuli ixtiro qilingan. Bu qurollar turini ko’paytiribgina qolmay, 
ularning mayda, ya’ni ixchamlashtirishga  olib kelgan.  Retushlash  deganda chaqmoqtosh qurolni 
suyakdan yasaalgan  ingichka va uzun  tayoq bilan bir necha ming martda urib yupqa tosh paraqalar 
uchirib, kerakli keltirish tushuniladi.  Bu usul juda murakkab bo’lib salgina extiyotsizlik qilinsa, qurol 
sinib ketadi. Retushlangan nukleuslar  to’g’ri pichoqsimon shakilga kirgan va yupqalashgan.  Tosh 
pichoqlari  paydo bo’lgan bu davrda eng muhim mehnat qurollari  tosh kesgich  va  tosh qirg’ich 
bo’lgan.   Tosh kesgich qattiq materiallarni  ishlashda foydalanilgan. Tosh qirg’ich uzzunroq parrakcha 
 bo’lib,  bir uchi yoysimon  tig` bo’lgan,  muste davridagi  qirg’ichdan ancha farq qilgan, unda 
yumshoq materiallarni ishlashda foydalanilganlar. Asosiy ov quroli chaqmoqtoshdan  yasalgan nayza 
bo’lgan. Ajdodlarimiz yog’och va hayvon suyaklardan ham ko’plab qurollar yasaganlar. Suyakdan 
garpunlar, nayzalar, nayza otqichlari shuningdek teri tikish uchun ignalar ba bigizlar yasashgan. 
Suyakdan qurollar yasash yuqori paleolit  davrining so’ngi bosqichlarida  ko’paygan.  Bu bosqich 
jaxon arxeologiyasida  Madlen  bosqichi deb (20 ming-13 ming yil oldin) ajratilgan.  Samarqand makoni	 so nggi	 paleolit	 davrining	 noyob	 yodgorliklaridan	 biridir.	 Obyekt	 1939-yilda	 geolog	 N.G.Xarlamov	 	ʻ
tomonidan	
 kashf	 qilingan.	 Samarqand	 shahri	 yaqinidagi	 qadimgi	 Siyobcha	 soyi	 atrofidan	 topilgan .  Ikkinchi   jahon   urushi
  natijasida	
 obyektni	 o rganish	 ishlari	 to xtab	 qolgan.	 1958-yilga	 kelib, 	ʻ ʻ Vasiliy   Shishkin   va  Yahyo   G ulomov	ʻ   say-
harakatlari	
 natijasida  SamDU  dotsenti,	 arxeolog	 I. D. Lev	 boshchiligida	 o rganish	 ishlari	 boshlangan.	 Makonda	 	ʻ
arxeologlar	
 I. D. Lev	 va	 I.Jo raqulov	 1969—1972-yillarda	 tadqiqot	  ishlari	 olib	 bordilar.	ʻ
2002-yili	
 Samarqand	 davlat	 universitetining  arxeologiya  kafedrasi	 ilmiy	 xodimlari	 boshchiligida	 yana	 qazishma	 ishlari	 
olib	
 borilgan.	 Samarqand	 makoni	 yodgorligining	 madaniy	 qatlamidan	 7,5	 mingga	 yaqin	 tosh	 qurollar	 topilgan.	 Ularning	 
aksariyati	
  chaqmoqtosh,    	xalsedon,	 diorite,	 amfibolit,   rogovik,	  kabi	 tosh	 jinslaridan	 yasalgan.	 Makondan	 xilma	 xil	 qurollar	 
topilgan,   qirg ichlar,	
 	sixlar,	 	pichoqchalar,	 	keskichlar,	 	disksimon 	ʻ nukleuslar ,  	uchrindilar,	 	boltalar,	 	ushatgichlar,	 	yupqa	 
paraqalar   va	
 boshqalar.	 Bular	 orasida	 hayvon	 terilarini	 ishlash	 uchun	 mo’ljallangan	 qirg’ichlar,	 teshgichlar,	 suyakdan	 
yasalgan	
 mehnat	 qurollari	 diqqatga	 sazavordir.	 Tosh	 boltalar	 va	 yo’ng’ichlar	 o’ziga	 xos	 ravishda	 ishlangan.
  2002-yilda   Galina	
 	Korobkova	  makondan	 	 	topilgan	 	tosh	 	qurollarning	 	o ziga	 	xos	 	xususiyatlarini	 	aniqladi.	 	ʻ
Jumladan,	
 o zaklardan	 ajratib	 olingan	 tosh	 paraqalardan	 turli	 qurollar	 sifatida	 ishlatilgan.	 Tosh	 qurollarga	 qo’pol	 kertish	 	ʻ
usuli	
 yordamida	 ishlov	 berilgan.	 Toshlar	 va	 suyaklardan	 sanchqilar	 yasalgan.	 Bu	 hududda	 kishilarning	 baliqchilik	 sohasi	 
bilan	
 	shug ullanganliklaridan	 	dalolat	 	beradi.	 	So nggi	 	paleolitga	 	oid	 	3 	ta –	 	yuqori,	 	o rta	 	va	 	quyi 	ʻ ʻ ʻ madaniy   qatlamlar
 aniqlangan.
 Ushbu	 madaniy	 qatlamlardan	 gulxan	 qoldig i,	 kul,	 hayvonlarning	 suyaklari,	 tabiiy	 bo yoq	 (ohra),	 o simlik	 va	 	ʻ ʻ ʻ
chayla	
 ustunlari	 qoldiqlari	 topilgan.	 Samarqand	 yodgorligi	 makonining	 maydoni	 100	 kv	 m,	 to g ri	 to rtburchak	 shaklida	 	ʻ ʻ ʻ
qurilgan.
Samarqand	
 	makoninig	 	D.N.Lev	 	30-35	 	ming	 	yillariga	 	oidligini	 	aniqladi.	 Ammo	 	keying	 	tadqiqotlar,	 	uning	 	yoshini	 	 
mil.avval.	
 20	 ming	 yillik	 bilan	 belgilashni	 to’g’ri	 deb	 topmagan. “ Samarqand Makoni xarobalari” Siyobcha qarorgohi -  Samarqand shaxrining markaziy qismiodan oqib 
o’tadigan  Siyobcha daryosining Chashmasiyob  suvi quyilishi joyida  
joylashgan. Qarorgoh 1969 yilda  U. olimov tomonidan topilgan. Tadqiqot 
ishlari esa N.X.Toshkentboev olib brogan qazilmalarning ayrimlarida  
madaniy qatlam yaxshi saqlanmagan.  Topilmalar orasida tosh o’zaklar, 
qirg’ichlar, tshuvchi qurollar, paraqalardan  ishlangan qurollar  asosiy o’rin 
egallaydi. Topilmalar makoniga nisbattan  qadimiyroqdir. Xo’jamazgil qarorgohi-  Samarqand shahridan 35 km g’arbiy-sharq  
tomonda Turkiston tog’ tizimining  g’arb etaklarida  joylashgan 
Xo’jamazgil degan joydan topilgan. Yodgorlikni 1969 yilda arxeologlar 
A.Asqarov va N.X.Toshkentboevlar topib, tadqiq qilishgan. Tadqiqot 
davomida  makondan 200 dan ortiq tosh buyumlar yig’ib olingan. 
Topilmalar ichida gardishsimon tosh o’zaklar, paraqadan yasalgan 
pichoqsimon qurollar,  qirg’ichlar, randalar, tosh siniqlari topilgan. U 
yerda oxra qoldiqlari va gulxan izlari ham topilgan. Qarorgoh topilmalari 
Samarqand m akoni topilmalariga o’xshaydi. Ikkala makondan ham 
qurollarni ishlash uslubida  muste davrida uslubi izlar saqlangan. Ko‘lbuloq makoni-	  qadimgi	 tosh	 davriga	 oid	 ko’p	 qatlamli	 yodgorlik	 bo’lib,	 uning	  yuqori	 1,2,3	 
qatlamlaridan	
 so’ngi	 paleolit	 davriga	 oid	 materiallar	  topilgan.	 U	 yerdan	 gulxan,	 ko’mir	 qoldiqlari,	 
tosh	
 buyumlaridan-nukleuslar,	 qirg’ichlar,	 sixchalar,	 tosh	 pichoqlar,	 tosh	 siniqlari	 va	 hayvon	 
suyaklari	
 topildi.	 Makondan	 eng	 ko’p	 miqdorda	  nukleuslar	 ajratib	 olishning	 yangi	 texnikasini	 
kashf	
 etganlar.	 Ilgaridagidek,	 paraqalarni	  tosh	 bolg’a	 bilan	 emas,	 balki	 tosh	 pona	 bilan	 ajratib	 
olganlar.	
 Bu	 bilan	 ular	 xoxlagan	 shakildagi	 paraqani	 toshdan	 ajratib	 olish	 imkoniyatiga	 ega	 
bo’lganlar.	
 Qo’lbuloqdan	 topilgan	 tosh	 qurollari	 o’zining	 ishlanishi	 jixatdan	 Samarqand,	 Bo’zsuv	 
va	
 Tuyabo’g’iz	 makonlaridan	 topilgan	 so’ngi	 tosh	 davri	 qurollariga	 o’xshaydi.	 Arxeolog	 
M.R.Qosimovning	
 ta’kidlashicha	 Toshkent	 vohasida	 ilmiy	 ahamiyati	 jihatidan	 Ko’lbuloqqa	 teng	 
keladigan	
 yodgorlik	  topilganicha	 yo`q.	 2001-2002	 yillar	 mobaynida	  Ko’lbuloq	 makonidan	 qayta	 
tadqiqot	
 ishlari	 olib	 borildi	 va	 so’ngi	 paleolit	  davriga	 oid	 retushlangan	 mehnat	 qurollari,	 turli	 
shakillardagi	
 nukleslar	 topildi. Ko’lbuloq Makoni yodgorliklari Toshkent vohasida so’ngi poleolit  davriga oid Bo’zsuv I, Bo’zsuv II, Bo’zsuv VI, 
Tuyabo’g’iz II, III, IV, V, VI  makonlari ham topib o’rganilgan. Ulardan topilgan 
tosh buyumlari Ko’lbuloqdan topilgan tosh buyumlariga o`xshaydi. Ular asosida 
arxeologlar Toshkent vohasida Ibtidoiy odamlar paleolit  davrining barchga 
bosqichlarida istiqomat qilib, bir-biri bilan yaqin aloqada bo’lganlar va ovchilar 
xo’jaligi bilan shug’illanganglar degan xulosaga kelishagn. So’ngi paleolit davriga 
oid Fransiya, Ispaniya, Janubiy italya, xududlaridan g’orlarga ishlangan rasimlar 
topilgan. Qoya tosh rasimlari o’sha davr odamlarining diniy e’tiqod bilan  bog’liq 
holda ishlagan. Bazida rasimlar g’orlarning yorug` tushmaydigan joylariga, ya’ni 
900 m. gacha  bo’lgan joylaridan  ham topilgan. Fransiyaning Losel g`oridan 
odam va hayvonlar tasviri gizil va sariq ranglar ishlangan. Angl-syur-L’Anglandan 
esa, 35 m kengligida  bizon, ot tog’ echkisi tabiy hajimda  aks ettirilgan. Ularni 
uchta ayol kuzatib turibdi. Bu tasvir urib-o’yish yo`li bilan ishlangan. Ispanyada 
Altamir g`oridan  topilgan tasvirlar butunlay o’zgacha bo’lib qizil rang bilan 
ishlangan E’tiboringiz uchun 
rahmat

SO’NGI PALEOLIT ARXEOLOGIK YODGORLIKLARI

RE JA 1 . so’ngi paleolet davri haqida ma’lumot. 2. so’ngi paleolet davri yodgorliklari. 3 . ”Samarqand Makoni” haqida tushuncha. 4 . ”ko’lbuloq Makoni haqida tushuncha.

PALEOLIT DAVRI BOSQICHLAR Paleolit ILK PALEOLET O’RTA PALEOLET SO’NGI PALEOLET Olduvay Ashel Must’e Levallua -Must’e Orin’yak Solyutre Madlen

Ilmiy  adabiyotlarda   yuqori   paleolit   so‘nggi   paleolit   tuchunchasi   bilan  ham ishlatiladi.                                                           U   100-12ming   yilliklarni  o‘z ichiga oladi.  So‘nggi   paleolit    davrida   ajdodlarimiz   hayotida   bir   qator   o‘zgarishlar   sodir bo‘ld.Asosiysi   ajdodlarimiz    hayotida    urug‘chilik   tuzumi   boshlandi. Endilikda    to‘da   to‘da    bo‘lib    yashamasdan    urug‘, qarindoshlik    aloqalari    ularni birlashtira    boshladi.Urug‘da    hukmronlik    ayollar    qo‘lida   bo‘lgan,   chunki   erkaklar   doimo   ovda       bo‘lganlar,    ayollar    esa    doimo    uy    yumushi    bilan    band    bo‘lganlar.    Bunday    davr    tarixda    matriarxat,    ya’ni    onalar    hukmronligi    deb    ataladi.    Ijtimoiy    hayotdagi    bu    o‘zgarish    asosan    insonning    jismoniy    va    aqliy    o‘zgarishi    sababli    ham    sodir                  bo‘lgan.    So‘nggi    paleolit    davrida    hozirgi    zamon    odami    qiyofasi    o‘xshash- kromanon odami yashagan.  Kromanon  odami suyak qoldiqlari    dastlab    Fransiyaning    Kromanon  makonidan   topilgani   uchun   shunday   nom   olgan .

So’ngi paleolit davri yodgorliklari O’zbekiston hududida o`rta paleolitga nisbatdan kam topilgan. Bunga asosiy sabab muzlilar eriy boshlagach, odamlar vodiy va daryo bo’ylarida chayla, yertro`lalarda yashay boshlagach. Chayla va yarim yerto’lalar vaqt o’tishi bilan shamol, yomg’ir, insonlar tomonidan yerlarning o’zlashtirilishi natijasida yo’q bo’lib ketgan. Yerto’lalarni toppish esa, qiyin. Shu sababli songi paleolit davri makonlarining ko’pchiligi tasodifiy ravishda topilgan. So`ngi paleolet davri odamlari xo’jaligining asosini ovchilik tashkil etgan. Asosan bug’u, yovvoyi ot, sirtlon, arhar, qulon, tuya kabi yiriki hayvonlar ovlagan. Daraxt mevalari, don va ildiz mevalari o’simliuklarni ham ovqat sifatida ishlatganlar. Baliqchilikning ha dastlabgi kurtaklari paydo bo’lgan.