logo

Xayol

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8181 KB
MavzuMavzu
::
 Xayol Xayol          REJA
1. Xayol haqida tushuncha
2. Xayol  jarayonlarining  nerv-
fiziologik asoslari
3. Xayol jarayonlari
4. Xayol turlari         Insonlar  borliqni  anglab,  unda  yuz 
berayotgan  narsalarni  qabul  qilibgina  qolmay  o`ni 
o`zgartirishga ham harakat qiladi.
  Borliqni  amaliyotda  o`zgartira  olishni  bilish 
bilan birga  x ayolni ham o`zgartira bilish lozim.
Shuningdek,  avlod-ajdodlarimizning 
hayotiga  doir  tarixiy  kitoblarni  o’qiyotganimizda 
yoki  bo’lmasa,  o’qituvchining  uzoq  chet  el 
mamlakati  haqidagi  qiziqarli  gaplarini  eshitar 
ekanmiz,  yuqoridagi  narsalarga  nisbatan 
tasavvurlar  hosil  bo’ladi.  Xayol  qilish  jarayonida 
idrok  qilingan  obrazlar  orqali  hosil  qilingan 
tasavvurlar  va  bunday  tasavvurlarni  ongimizda 
xotira orqali orttirilishi tufayli yuzaga keladi.    
B
oshqacha qilib aytganda, odam faqat ilgari idrok 
qilgan narsalarinigina eslash bilan cheklanib qolmay, 
balki shu paytgacha hech qayerda uchratmagan yangi 
narsalarini ham o’z hayotida yarata oladi.

X
ayol   -  deb  odamning  ongida  ilgaridan  bor  bo’lgan 
vaqtli  aloqalarning  (assosiasiyalarni)  qaytadan 
tiklanishi  va  bir-biri  bilan  yangicha  qo’shilishi  orqali 
narsa  va  hodisalarning  yangi  obrazlarini  hosil 
qilishga aytiladi  •
Demak, biz ilgari idrok qilmagan predmet va 
hodisalarni yaratishdan iborat bo`lgan psixik 
jarayon  xay ol  deb ataladi.
•
Xayolni ko`pincha fantaziya deb ataydilar, xolbuki, 
ba’zan “fantaziya” degan so`z bilan haqiqiy 
hayotda kam aloqador bo`lgan tushunchadir. 
Xayolning boyligi idrok qilish ko`nikmasiga, 
predmetlar va hodisalarning obrazlarini kuzatishi 
va xotirada saqlab qolishga bog`liq bo`lib, ular 
keyinchalik qayta ishlab chiqiladi.  Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish 
jarayonlari qatoriga kirib, kishining o`ziga xos 
insoniy xarakterga ega bo`lgan faoliyatlarida 
namayon bo`ladi. Mehnatning tayyor natijasini 
hayolga keltirmay turib, ishga kirishib bo`lmaydi. 
Istalgan mehnat jarayoni hayolni o’z ichiga 
qamrab oladi.          Xayol  jarayonida  narsalarning  hayotda 
mutlaqo  uchramaydigan  g’aroyib  obrazlarini 
ham yaratish mumkun.
  Ertakdagi  afsonaviy  obrazlar  shular 
jumlasidandir.   Xalq  xayolining  mahsuli 
bo’lgan  suv  parisi  obrazi  -  ayol,  baliq  va 
yashil  suv    o’simligi  obrozlaridan  yaratilgan. 
Xuddi  shuningdek    qadimgi  Yunon 
afsonalaridagi  ’’Sfinks’’  tanasi  sher,   boshi  va 
ta’nasi  ayol  kishiga  o’xshagan  qanotli  bor 
maxluq  g’ayri  tabiiy  ravishda  olinganini 
ko’ramiz.             Ehtiyojlar  ijod  jararayoning  asosiy  manbaidir. 
Odamlar  taraqqiyot  yo’liga  kirishlari  bilanoq  o’z 
ehtiyojlarini  qondirish  maqsadida  yangi-yangi 
narsalarni  o’ylab  topa boshlaganlar. Qo’lda har  narsa 
qilish  qiyinligini  tushungan  odamlar  eng  oddiy 
mehnat qurollarini ixtiro qila boshlaganlar.
Masalan odam kaftlab suv olish usulini idish bilan 
suv  olish  usuli  bilan  almashtirdi;  buyumlarni  siqib 
ushlashda  barmoqlar  vazifasini  ombir  o’taydigan 
bo’ldi,  musht  bilan  siqilgan  qo’l  bolg’a  timsoliga 
aylandi,  kichik  masofani  ikki  barmoq  bilan  o’lchash 
tsir kulami yaratishga yordam berdi.                                             Xayol jarayonlarining nerv-fiziologik 
asoslari
Xayol  qilish  jarayoni  juda  ham  murakkab  aks 
ettirish jarayoni bo’lishiga qaramay, uning asosida 
yotgan  fiziologik  mexanizmlarni  akademik   I.P. 
Pavlovning   oliy  nerv-faoliyati  haqidagi  ta'limoti 
asosida  ma'lum  darajada  tushuntirib  o’tish 
mumkin. 
Xayolning nerv fiziologik asosida ham miyaning 
po’stida  ilgari  hosil  qilingan  vaqtli  aloqalarning 
(assosiasiyalarning)  yana  qayta  tiklanib,  bir-biri 
bilan yangicha qo’shilish jarayoni yotadi.         Bosh  miya  katta  yarim  sharlarining  barcha 
tomonlari  tormozlanib,  odam  uxlagan  paytida  ham 
xayol tush ko’rish shaklida yuzaga keladi. Odatda odam 
uxlay  boshlagan  paytida  ikkinchi  signallar  tizimining 
faoliyati  bilan  bog’liq  bo’lgan  nerv  hujayralari 
hammadan  oldin  tormozlanadi.  Uyqu  bilan  bog’liq 
bo’lgan  tormozlanish  jarayoni  miyaning  hamma  joyiga 
baravar  ravishda  tarqalmaydi.  Natijada  ayrim  joylar 
tormozlanmasdan  q oladi  va  kutilmagan  darajada  ajoyib 
munosabatlarga  kirisha  boshlaydi.  Ana  shuning  uchun 
tush  ko’rish  ikkinchi  signallar  tizimining  nazoratisiz 
juda  betartib,  pala-partish  ravishda  yuzaga  keladigan 
assosiasiyalardan iborat bo’ladi.          Xayol  qilish  jarayoni  hamisha  nutq  orqali  amalga 
oshirilishi  tufayli  nutqning  nerv-fiziologik  asosida  ikkinchi 
signallar  tizimining  faoliyati  ham  faol  qatnashadi.  Bundan 
tashqari  xayol  qilish  jarayonida  diqqat,  xotira,  tafakkur  va 
iroda  jarayonlari  ham  ishtirok  qiladi.  Ana  shu  nuqtai 
nazardan olganda xayolning (xususan ijodiy xayolning) nerv 
fiziologik  mexanizmlarni  to’la  tushuntirib  berish  uchun 
yetarli  ilmiy  ma'lumotlar  yo’q.  Hozirgi  kunda  fan  va 
texnikaning  juda  tez  temp  bilan  rivojlanishi  ijodiy  xayol 
jarayonining  oldiga  katta  vazifalar  qo’ymoqda.  Masalan, 
kosmik fazoni zabt etish, insonning oyga chiqishi, murakkab 
aqlli  mashinalarning  yaratilishi  va  shu  kabilar  inson 
tafakkuri  hamda  ijodiy  xayolning  yuksak  taraqqyoti 
natijasida qo’lga kiritilmoqda.         Analitik
Giperboliza t siya
Aktsentirovka
Sxemalashtirish Sintetik
Agglyutinatsiya
Ti zim lashtirish 
QiyoslashXayol jarayonlari         Agglyutinasiya
“ y elimlash "  degan  ma'noni 
bildirib,  unda  turli  qismlarni 
bitta  qilib  yangi  obraz  yaratiladi. 
Masalan:  yalmog’iz  kampir,  suv 
parisi,  kentavr,  sfinks  obrazlari 
va boshqalar . 
Giperbolizasiya
  -  obrazlarni  kattalashtirish  yoki 
kichiklashtirish  shuningdek,  alohida 
qismlarni  o’zgartirishdir.  Masalan: 
Gulliver,  liliput,  Alpomish,  Rustam 
pahlavon obrazlari kabilar         Tizimlashtirish
-o’xshatish  orqali  ayrim  tasavvurlarni 
ular  orasidagi  farqlarni  silliqlash; 
tipiklashtirish-bir  xil  obrazlarni 
qaytarilishi  bo’lib,  har  bir  davr  uchun 
tipik  bo’lgan  obrazlarni  yaratish 
Masalan:  A.Qahhor  hikoyalari 
("O’g’ri",  "Bemor")  A.Qodiriy 
("O’tgan kunlar") romani kabilar. 
Aktsentirovka   -  ayrim  belgilarni  ta'kidlash  orqali 
obrazlar  yaratish .   Masalan:  o’rtoqlik 
hazillari.  Aksentlashtirish  badiiy 
adabiyotlarda juda ko’p qo’llaniladi         1 -ра c м. Француз карикатурачиси Шарль Филипоннинг кирол Луи Филиппга 
чизган карикатураси .                  Xayol jarayonida xayol tasavvurlarining xotira 
tasavvuridan farqi muhim ahamiyatga ega
1. Xayol  tasavvurlari  ongda  paydo  bo’ladi  va 
barqaror bo’ladi. 
2. Xotira  tasavvuridagi  narsa  doimo  tanish 
narsadek  his  qilinadi.  Xayol  tasavvurlari  esa 
yangilikni his qilish tuyg’ularini beradi.
3. Xayol  tasavvurlari  insonning  qiziqish  va 
ideallari  bilan  bog’liq  bo’lgani  sababli 
yangilikni  his  qilish  tuyg’ulari  oqibatida 
vujudga keladi.          Xayol turlari
Passiv xayol
Ixtiyorsiz
Shirin xayol
Tush ko'rish
Gallyutsinatsiya Aktiv xayol
Ixtiyoriy
Qayta tiklovchi
Ijodiy
Orzu

MavzuMavzu :: Xayol Xayol

REJA 1. Xayol haqida tushuncha 2. Xayol jarayonlarining nerv- fiziologik asoslari 3. Xayol jarayonlari 4. Xayol turlari

Insonlar borliqni anglab, unda yuz berayotgan narsalarni qabul qilibgina qolmay o`ni o`zgartirishga ham harakat qiladi. Borliqni amaliyotda o`zgartira olishni bilish bilan birga x ayolni ham o`zgartira bilish lozim. Shuningdek, avlod-ajdodlarimizning hayotiga doir tarixiy kitoblarni o’qiyotganimizda yoki bo’lmasa, o’qituvchining uzoq chet el mamlakati haqidagi qiziqarli gaplarini eshitar ekanmiz, yuqoridagi narsalarga nisbatan tasavvurlar hosil bo’ladi. Xayol qilish jarayonida idrok qilingan obrazlar orqali hosil qilingan tasavvurlar va bunday tasavvurlarni ongimizda xotira orqali orttirilishi tufayli yuzaga keladi.

 B oshqacha qilib aytganda, odam faqat ilgari idrok qilgan narsalarinigina eslash bilan cheklanib qolmay, balki shu paytgacha hech qayerda uchratmagan yangi narsalarini ham o’z hayotida yarata oladi.  X ayol - deb odamning ongida ilgaridan bor bo’lgan vaqtli aloqalarning (assosiasiyalarni) qaytadan tiklanishi va bir-biri bilan yangicha qo’shilishi orqali narsa va hodisalarning yangi obrazlarini hosil qilishga aytiladi

• Demak, biz ilgari idrok qilmagan predmet va hodisalarni yaratishdan iborat bo`lgan psixik jarayon xay ol deb ataladi. • Xayolni ko`pincha fantaziya deb ataydilar, xolbuki, ba’zan “fantaziya” degan so`z bilan haqiqiy hayotda kam aloqador bo`lgan tushunchadir. Xayolning boyligi idrok qilish ko`nikmasiga, predmetlar va hodisalarning obrazlarini kuzatishi va xotirada saqlab qolishga bog`liq bo`lib, ular keyinchalik qayta ishlab chiqiladi.