logo

Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli» nomli magistirlik dissertatsiyasining taqdimoti

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6467.01953125 KB
«Z arafshon vohasi 
mezolit i: t adqiqot       
muammolar i va 
ist iqboli» nomli 
magist ir lik  
disser t at siyasining 
t aqdimot i . 
REJA:
KIRISH:
ASOSIY  QISM:
I BOB. Z arafshon vohasi mezolit  davri o’r ganilish t ar ix i,  davr i,  
paleogeografi k , paleoekologik  va i q limiy shar oit i.
1.Zarafshon vohasi tosh, xususan mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot 
muammolari va istiqboli.
2.Zarafshon vohasi tosh davri.   paleogeografik, paleoekologik va i q limiy sharoiti .  
    II BOB. Z arafshon vohasi mezolit  davr ining asosiy yodgor lik lar i  va ular  
t adqiqot i nat ijalar i. 
1.Zarafshon vohasi mezolit davrining asosiy yodgorliklari.
2.Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotlarining natijalari.
III BOB. Z arafshon vohasi mezolit  davr i  jamoalar i moddiy madaniyatining 
o’ziga x os x ususiyat lar i.
1.Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos 
xususiyatlari.
2.Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalarining kunlik turmush tarzi, ijtimoiy 
xayoti, xo’jalik mashxulotlari,ma’naviy kechinmalari, madaniy aloqalari 
madaniyatining genezi.
X ULOSA.
FOY DALANILGAN ADABIYOTLAR RO’Y X ATI.
ILOVA. KIRIS H
Magistrlik   dissertasiya   mavzusining   asoslanishi  
va   uning   dolzarbligi

Magistrlik   dissertasiya   uchun   tanlagan   mavzumiz   O’zbekiston, 
xususan   Zarafshon   voxasi   mezolit   davri   jamoalariga   tegishli  
yodgorliklar   tadqiqoti   va   ularning   natijalari,  jumladan   yangi  
yodgorliklar   kashf   etilishi   va   ular   tadqiqotida   qo’lga   kiritilgan  
materiallarning   ilmiy   tahliliga   bag’ishlanadi.  Bu   mavzuni   biz  
be’jizga   tanlamaganmiz.  Sababi,  tadqiqotlar   ko’rsatishicha, 
mezolit   davridan   e’tiboran   etnos,  etnik   birikmalar   shakllana  
borganligi   haqida   ilmiy   adabiyotlarda   ma’lumotlar   bor. 
Ma’lumki,  kishilik   tarixi   ibtidoiy   davri,  xususan   tosh   asri  
jamoalari   ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy   taraqqiyotini   o’rganishda  
etnik   jamoalari,    etnomadaniyat,  etnogenetik   jarayonlar  
masalasi   dolzarbdir.    Aniqrog’i,  etnogenetik   jarayonlar   tosh  
asrining   qaysi   taraqqiyot   bosqichiga   oid   degan   masala  
mutaxassislar   diqqat   markazida   bo’lgan   va   hanuzgacha  
tadqiqot   obyekti   bo’lib   kelmoqda 
Bizning   mazkur   dissertasiyamizning   mazmuni   va   uning   yozilishi   keyingi     uch  
o’nyilliklar   davomida   O’zbekiston,  xususan   Zarafshon   vohasi   mezolit   davri  
yodgorliklari   tadqiqotida   qo’lga   kiritilgan   kashfiyotlar,  zamonaviy  
yondoshuvlarga   tayanilib,  tadqiqotlarda   qo’lga   kiritilgan   arxeologik   manbalar  
tahlili   bo’yicha   chiqarilgan   xulosalarga   asoslangani   bilan   xarakterlanadi.

Magistrlik   dissertasiyamiz   mavzusining   dolzarbligi   quyidagilar   bilan  
belgilanadi.  Keyingi   yillarda   Vatanimiz   sarhadlarida   ajdodlarimiz   tomonidan  
yaratilgan   boy   madaniy   merosni   chuqur   o’rganish   va   uni   jahon   hamjamiyatiga  
taqdim   etishishlariga   katta   e’tibor   qaratilmoqda.  Madaniy   merosga   oid   qator  
hukumatimizning   qarorlarichiqdi.  2016  yil  4  dekabrda   yangi   saylangan  
PrezidentimizSh.M.  Mirziyoyevo’zining   O’zbekiston   Respublikasi   OliyMajlisi  
Qonunchilik   palatasi   va   Senatining   qo’shma   majlisidagi   nutqida   taraqqiyot  
yo’limiz   borasida   to’xtalib,  quyidagilarni   ta’kidladi:  “Biz   muhtaram   Birinchi  
Prezidentimiz   Islom   Abdug’aniyevich   Karimov   boshlab   bergan   keng   ko’lamli  
siyosiy,  iqtisodiy   va   ijtimoiy   islohotlar   yo’lini   og’ishmasdan,  qat’iy   va   izchil  
davom   ettiramiz.  Bu   yo’l    –  erkin,  demokratik,  insonparvar   davlat   qurish, 
fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish,  Vatanimiz   iqtisodiy   qudratini   yuksaltirish  
va   yanada   ravnaq   toptirishning   mustahkam   zaminidir". Shuningdek,  madaniy  
merosimizni   tadqiq   etishning   huquqiy   asoslari   yaratila   boshlandi. 
Konstitusiyamizning  49-moddasida   fuqoralar   O’zbekiston   xalqining   tarixiy, 
madaniy   va   ma’naviy   merosini   avaylab   asrashga   majburligi,  madaniyat  
yodgorliklari   davlat   muhofazasida   ekanligi   belgilab   qo’yildi . 
Tadqiqot   obek t i   va   pr edmet i:

Tadqiqot   obekt i.

Magistrlik   tadqiqotimizning   asosiy   obekti  
O’rtaOsiyo  ,  xususan   Zarafshon   voxasi   mezolit  
davri   jamoalariga   tegishli   yodgorliklar  
hisoblanadi.

Tadqiqot predmet i

O’zbekiston,  xususan   Zarafshon   voxasi  
miqyosida   mezolit   davriga   oid   yodgorliklar  
topilgan   va   ular   tadqiqotida   moddiy  
madaniyatni   yorituvchi   qimmatli   birlamchi  
manbalar   qo’lga   kiritilgan.   Anashu   arxeologik  
manbalar,  ma’lumotlar   tadqiqotimiz   predmeti  
hisoblanadi. 
Magist r lik   disser tasiyasining   maqsad   va   vazifalar i. Tadqiqotimiz  
uchun   mazmuny   etib   tanlangan   mavzuning   asosiy   maqsadi, 
vazifalari   quyidagi   masalalar   bilan   asoslanadi:

1. O’zbekiston, xususan   Zarafshon   vohasi   mezolit   davri   yodgorliklari  
o’rganilishi   tarixi,  davr   ijtimoiy   tuzumi,  jamoalar   kunlik   turmush  
tarzi,  moddiy   madaniyatini   yoritish,   tadqiqot   muammolari   va  
istiqboli   borasida     qo’lga   kiritilgan   ma’lumotlarni   manbas   ifatida  
yaxlit   bir   tizimga   solib, fundamental   ish   yaratish.

2. O’zbekiston, xususan   Zarafshon   vohasi   mezolit   davri   yodgorliklari  
va   ular   tadqiqoti   natijalarini   voha   tarixiy   davrlari   rivoji   ketma-
ketligi   bosqichlari   doirasida   yoritish,  bunda   arxeologik   qazishma  
ishlarida   qo’lga   kiritilgan   arxeologik   ashyolarni   birlamchi   manba  
sifatida   tizimlashtirish.

3.  O’zbekiston,  xususan   Zarafshon   vohasi   mezolit   davri   jamoalari  
moddiy   madaniyatining   tosh   asri   taraqqiyoti   ketma-ketligini   tashkil  
etuvchi   bosqichlar   tizimidagi   o’rnini   asoslash,   tadqiqotda  
kuzatilayotgan   muammolarni   aniqlashtirish   va   tadqiqot   istiqbolini  
belgilash. I -BOB. Z arafshon   vohasi   mezolit   davr i   o’r ganilishi  
t ar ix i,  davr   paleogeografi k,  paleoekologik   va  
i q limiy   sharoit i.
1.        Z arafshon   vohasi   t osh  ,  x ususan   mezolit   davri   o’rganilish  
t ar ix i, t adqiqot   muammolari    va   ist iqboli.
Zarafshon   voha   tosh   davri   jamoalari   madaniyatining   tadqiqotida  
Ya.G’.G’ulomov,  A.V.Vinogradov,  E.D.Mamedov,  U.Islomov,  D.N. 
Lev,  M.J.  Djuraqulov,  M.R.  Qosimov,  T.  Mirsoatov,  N.X. 
Toshkenboyev,  R.X.  Sulaymonov,  T.  Grechkina,  N.U.  Xolmatov  
kabi   tadqiqotch   iolimlarning   izlanishlari   muhim   bo’ldi .

1978-yili   Mohandaryova   Daryo   soy   orlig’ida   Quyi  
Zarafshonning   qadimgi   o’zanlaridan   bo’lgan   Chorbaqti  
vohasi   aniqlandi. Vohada 1984 va 1986 yillar   moboynida 
60 ga   yaqin   mezolit davriga   oid   yodgorliklar   topilib, 
tadqiq   etilgan  
2000 yil   kuzida   Sazog’onsoy   va   unga   qo’shni   bo’lgan  
soylar   yondaralarida   arxeologik   qidiruv   ishlarini  
amalga   oshirayotgan   paytda   Katta   Quruqsoy   yon  
darasida   Qorakamar   g’or   makonini   kashf   etishga  
erishilgan. Tosh   qurollarining   tipologik   tahlili  
makon   tosh   industriyasi   mezolit   davri   jamoalariga  
tegishli   ekanligidek   dastlabki   xulosa   chiqarish  
imkonini   bermoqda. Olmabuloq   makoni   SamDU  
ekspedisiya   xodimlari   tomonidan 2000 yili   kashf  
etilib, 2001 yili   ham   tadqiqot   davom   ettirilgan  
arxeologik   yodgorlik   hisoblanadi. Makon   tadqiqoti  
jarayonida   qo’lga   kiritilgan   tosh   qurollari   levallua – 
mustye   texnologik   uslubiga   egabo’lib, ular   o’z  
jihatlari   bilan   Zirabuloq, Omonqo’ton   kabi   paleolit  
makonlari   tosh   qurollariga   o’xshaydi.. 
2.  Z arafshon  vohasi  t osh  davri.   paleogeografik, 
paleoekologik  va  i q limiy  sharoit i.  
Zarafshon   havzasi   tosh   davri   paleo   jug’rofik,  paleo  
iqlimiy   sharoiti   to’g’risida   A.V.Vinogradov, 
E.D.Mamedov,  M.J.Jo’raqulov   kabi   olimlarning  
tadqiqotlari   muhim   hisoblanadi.  Hususan, 
A.V.Vinogradov,  E.D.  Mamedov   Lavlakan   ko’llari  
atrofida   amalga   oshirgan   tadqiqotlari   asosida   golosen  
davri   uchun  “Lavlakan   namgarchiligi”  deb   ataluvchi  
iqlimiy   fazoni   ajratishib,  uni   ilmiy   asoslab   berishdilar  
Tadqiqotlarning   ko’rsatishicha   bu   iqlimiy   fazoda  
undan   oldingi  “paskevichquruqligi”  iqlimiy   fazasiga  
qaraganda   hav   onamgarchiligi  3  marotaba   ko’p  
bo’lgan. Shusababli   Zarafshon   daryosi   suvi   ko’p   bo’lib, 
 u   o’z   irmoqlari   bo’yicha   Amudaryo   bilantutashgan. 
  II BOB. Z arafshon vohasi mezolit davr ining asosiy 
yodgor liklar i  va ular  tadqiqoti nat ijalari.
1.Zarafshon vohasi mezolit davrining asosiy 
yodgorliklari.

O’tgan  asrning  80-yillari  ikkinchi  yarmidaRossiya  FA 
etnografiya  Institutining  Xorazm  arxeologik  ekspedisiyasi 
(A.V.  Vinogradov),  ToshDU  geografiya  fakulteti 
(Ye.D.Mamedov),  SamDU  arxeologik  ekspedisiyasi 
(M.J.Djuraqulov)  ilmiy  xodimlari  hamkorlikda 
Zarafshondaryosining  shu  vaqtgacha  fanda  noma`lum 
bo’lgan Chorbaqti vohasini topishga va undan oltmishdan 
ortiqmezolit,  neolitmakonlarinikashfyetishgayerishganlar 
.  Chorbaktimezolitmakonlari  (Chorbakti  11,  23,  27,  41) 
tadqiqoti,  mazkur  jamoalar  moddiy  madaniyatining 
mahalliy  kaltaminor  jamoalari  madaniyatlaridan 
keskinfarqiborligini ko’rsatdi.   
Chorbaqti                                                Ochilg`or 
2.Z arafshon  vohasi  mezolit   davri 
yodgorliklar i  t adqiqot lar ining  natijalari.
C hor bak t i   mezolit   makonlar i .  Taniqli   arxeolog  
A.V.  Vinogradov   Qizilqum   hududi,  Quyi  
Zarafshon   vohasi   mezolit   davri     yodgorliklari  
tadqiqotini   boshlagandayoq,  ular   tosh   qurollari  
tipologik   jihatdan   Yaqin   Sharq,  Kaspiy   bo’yi  
mezolit   davri   jamoalari   tosh   qurollariga  
o’xshamasligi,  aksincha   ularda   Markaziy   Osiyo  
Sharqiy   hududlari   tog’   va   tog’   yon   bag’ri   so’nggi  
paleolit,  mezolit     davri   yodgorliklari   tosh  
industriyasi   an’analari   borligini   alohida  
ta’kidlagan   va   bu   ma’lumotlarni   U.I.  Islomov  
ham   e’tirof   etgan  
Сазоғон 1 мезолит макони 
Сазоғон 1 
мезолит 
макони 
тош 
қуроллари 
Қоракамар ғор макони (мезолит)   
III BOB. Z arafshon vohasi mezolit  davr i  
jamoalari moddiy madaniyat ining o’ziga x os 
x ususiyat lari.
1.Z arafshon vohasi mezolit davri jamoalar i 
moddiy madaniyatining o’ziga x os x ususiyatlari.

Bu mintaqa mezolit-neolit yodgorliklarining o’rganilishi 
Qoratepa tog’ massivi shimoliy yon bag’ridan o’z suvini 
voha tomon oqizib chiquvchi yirik soylar (Ohalik,  
Miranqul, Tepaqul, Iyriqulcha, Sazog’on, Oqsoykabi) 
yon qayirlari va yondaralaridagi g’or, ungurlari bilan 
bog’liq. Bu yodgorliklar Samarqand davlat universiteti 
arxeologik ekspedisiyasi xodimlari tomonidan o’tgan 
asr   60- yillari  2- yarmidan to hozirgi kunga qadar 
bo’lgan muddatda o’rganilib kelinmoqda.  
Сазогон маданияти тарихий илдизлари 
2.Z arafshon vohasi mezolit davri jamoalarining kunlik 
tur mush tarzi, ijtimoiy x ayoti, x o’jalik  
mashx ulot lari,ma’naviy kechinmalar i, madaniy 
aloqalari madaniyatining genezi

Zarafshon vohasi mezolit jamoalari madaniyatining kelib chiqishi tarixiy 
ildizlari  borasida  keyingi  yillar  tadqiqotida  birmuncha  ma’lumotla 
rqo’lga  kiritilgan.  Bunda  so’zsiz,  voha  miqyosida  mezolit  davridan 
oldingi  tarixiy  davrlar  jamoalarining  moddiy  madaniyatining 
o’rganilishi darajasi muhim rol o’ynaydi . 

O’rta  Zarafshon  vohasi  miqyosida  mezolit  davri 
jamoalari  moddiy  madaniyati  Zamichatosh,  Sazog’on  1, 
Qorakamar  va  Ochilg’or  makoni  pastki  (mezolit) 
madaniy  qatlami  materiallari  asosida  tadqiq  etilgan. 
Mazkur  mezolit  yodgorliklari  sohiblarining  moddiy 
madaniyati  shakllanishi  tarixiy  ildizlari  Samarqand 
makoni  bilan  bog’liqligi  hozirgi  kun  tadqiqotlarida 
aniqlangan 
X ULOSA\

M agistrlik   dissertasion   tadqiqotimizning   yakuni   xulosalari   sifatida  
quyidagilarni   keltirish   mumkin:

1.Zarafshon   vohasida   keyingi   yillarda   amalga   oshirilgan   arxeologik  
tadqiqotlar   asosida   Chorbakti 11, 23, 27, 41, Sazog’on 1, Zamichatosh, 
Qorakamar, Ochilg’or   makoni   pastki   madaniy   qatlami   kabi   yangi  
mezolit   davri   yodgorliklari   kashf   etildi.

2. Mazkur   yodgorliklar   tadqiqotida   voha   mezolit   davri  
paleogeografik, paleogidro-geologik   sharoitlari   to’g’risida  
ma’lumotlar   qo’lga   kiritildi.

3.Mazkur   yodgorliklar   tadqiqotida   katta   hajmdagi   arxeologik   
materiallar   qo’lga   kiritilib, tosh   qurollarining   texnik-tipologik   tahlili  
asosida   voha   mezolit   jamoalari   moddiy   madaniyati   O’rta   Osiyo   tog  
mintaqasi   mezolit   jamoalari   madaniyati   tizimiga   kirishi   masalasi  
oydinlashtirildi.

4. O’rta   Zarafshon   vohasi   Sazog’on   jamoalari   madaniyati   genezisida  
mahalliy   Chorbaqti, Sazog’on 1, Zamichatosh, Qorakamar, Ochilg’or  
makoni   pastki   mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatining   asos  
Bo’ lg a nligi   faktik   materiallari   aniqlandi. 
Эътиборингиз учун 
ташаккур!

«Z arafshon vohasi mezolit i: t adqiqot muammolar i va ist iqboli» nomli magist ir lik disser t at siyasining t aqdimot i .

 REJA: KIRISH: ASOSIY QISM: I BOB. Z arafshon vohasi mezolit davri o’r ganilish t ar ix i, davr i, paleogeografi k , paleoekologik va i q limiy shar oit i. 1.Zarafshon vohasi tosh, xususan mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 2.Zarafshon vohasi tosh davri. paleogeografik, paleoekologik va i q limiy sharoiti . II BOB. Z arafshon vohasi mezolit davr ining asosiy yodgor lik lar i va ular t adqiqot i nat ijalar i. 1.Zarafshon vohasi mezolit davrining asosiy yodgorliklari. 2.Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotlarining natijalari. III BOB. Z arafshon vohasi mezolit davr i jamoalar i moddiy madaniyatining o’ziga x os x ususiyat lar i. 1.Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 2.Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalarining kunlik turmush tarzi, ijtimoiy xayoti, xo’jalik mashxulotlari,ma’naviy kechinmalari, madaniy aloqalari madaniyatining genezi. X ULOSA. FOY DALANILGAN ADABIYOTLAR RO’Y X ATI. ILOVA.

KIRIS H Magistrlik dissertasiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi  Magistrlik dissertasiya uchun tanlagan mavzumiz O’zbekiston, xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklar tadqiqoti va ularning natijalari, jumladan yangi yodgorliklar kashf etilishi va ular tadqiqotida qo’lga kiritilgan materiallarning ilmiy tahliliga bag’ishlanadi. Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko’rsatishicha, mezolit davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ilmiy adabiyotlarda ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o’rganishda etnik jamoalari, etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog’i, etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi taraqqiyot bosqichiga oid degan masala mutaxassislar diqqat markazida bo’lgan va hanuzgacha tadqiqot obyekti bo’lib kelmoqda

 Bizning mazkur dissertasiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o’nyilliklar davomida O’zbekiston, xususan Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotida qo’lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlarga tayanilib, tadqiqotlarda qo’lga kiritilgan arxeologik manbalar tahlili bo’yicha chiqarilgan xulosalarga asoslangani bilan xarakterlanadi.  Magistrlik dissertasiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. Keyingi yillarda Vatanimiz sarhadlarida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan boy madaniy merosni chuqur o’rganish va uni jahon hamjamiyatiga taqdim etishishlariga katta e’tibor qaratilmoqda. Madaniy merosga oid qator hukumatimizning qarorlarichiqdi. 2016 yil 4 dekabrda yangi saylangan PrezidentimizSh.M. Mirziyoyevo’zining O’zbekiston Respublikasi OliyMajlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi nutqida taraqqiyot yo’limiz borasida to’xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: “Biz muhtaram Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov boshlab bergan keng ko’lamli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar yo’lini og’ishmasdan, qat’iy va izchil davom ettiramiz. Bu yo’l – erkin, demokratik, insonparvar davlat qurish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, Vatanimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirish va yanada ravnaq toptirishning mustahkam zaminidir". Shuningdek, madaniy merosimizni tadqiq etishning huquqiy asoslari yaratila boshlandi. Konstitusiyamizning 49-moddasida fuqoralar O’zbekiston xalqining tarixiy, madaniy va ma’naviy merosini avaylab asrashga majburligi, madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasida ekanligi belgilab qo’yildi .

 Tadqiqot obek t i va pr edmet i:  Tadqiqot obekt i.  Magistrlik tadqiqotimizning asosiy obekti O’rtaOsiyo , xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklar hisoblanadi.  Tadqiqot predmet i  O’zbekiston, xususan Zarafshon voxasi miqyosida mezolit davriga oid yodgorliklar topilgan va ular tadqiqotida moddiy madaniyatni yorituvchi qimmatli birlamchi manbalar qo’lga kiritilgan. Anashu arxeologik manbalar, ma’lumotlar tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi.