5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI
![5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING
EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI
RIVOJLANTIRISH USULLARI
MUNDARIJA
KIRISH 3-9
I BOB. 5-6 YOSHLI BADIIY GIMNASTIKACHILARNING
EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI
RIVOJLANTIRISH USULLARI NING O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI 10-29
I.1.Badiiy gimnastika sport turi haqida 10-13
I.2. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlantirish usullari 13-16
I.3.Badiiy gimnastika sport turning xususiyatlari 16-22
I.4.Badiiy gimnastikachilarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi 22-28
I Bob Bo’yicha xulosalar 28-29
II BOB.TADQIQOT USULLARI VA UNI TASHKIL ETISH. 30-33
II.1.Tadqiqot vazifalari 31
II.2. Tadqiqot uslublari 31
II.3. Ilmiy –uslubiy adabiyot manbalarini tahlil qilish va amaliy
tajribalarni umumlashtirish 32
II.4.So‘rovnomani o‘tkazilishi va tashkil etilishi 32
II.5.Badiiy gimnastika jarayonini pedagogik kuzatish 32
II.6. Matematik-statistik uslub 33
II.7. Tadqiqotning o’tkazilishi 33
III BOB. 5-6 YOSHLI BADIIY GIMNASTIKACHILARNING
EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI
RIVOJLANTIRISH NING VOSITA VA USLULLARI 34-78
III.1. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari
tahlili 34-35
III.2. Egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalashning usul va
vositalari 35-71
III.3. Pedagogik tadqiqot natijalari. 72-77
III BOB BO’YICHA XULOSALAR 78
UMUMIY XULOSA 79-80
AMALIY TAVSIYALAR 81
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 82-84](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini qaror
toptirish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash
mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning ustuvor vazifalaridan biridir. Yuqori
marralarni ko‘zlagan xalqgina, o‘zligi va millat davomchilari bo‘lmish yosh
avlodni har tomonlama bilimli, ma’nan etuk va jismonan barkamol bo‘lishi uchun
shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratib beradi. Bu borada mamlakatimizda juda
ko‘plab ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi va Prezidentimiz tomonidan chiqarilayotgan “Jismoniy tarbiya va
sportni rivojlantirish” to’g’risidagi Farmon va qarorlar yurtimizda ushbu sohaning
siyosat darajasiga ko’tarilganidan dalolat beradi. Ulardan O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947 sonli “2017-2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakat strategiyasi ” haqidagi farmoni, 2017 yil 3 iyundagi
“Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish” to’g’risidagi” PQ-3031- sonly Qarori
hamda 2019-2023 yillarda O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
ommaviy sportni rivojlantirish Konsepsiyasi ushbu sohani rivojiga katta hissa
qo’shayotgan me’yoriy huquqiy hujjatlar sifatida xizmat qilmoqda.
Badiiy gimnastika – sport turi, buyum (tasma, koptok, halqa, arg amchi)ʻ
bilan va usiz turli nafis gimnastika va raqs mashqlarini musiqa ostida bajarish
bo yicha ayollar musobaqalari. Xalqaro sport musobaqalarining hozirgi zamon
ʻ
dasturida ko p kurash (bitta majburiy va buyumlar bilann uchta erkin mashqlar)
ʻ
hamda buyum bilan guruh bo lib erkin mashqlari mavjud. G oliblar ko p kurashda,
ʻ ʻ ʻ
alohida va guruh bo lib bajariladigan mashqlarda aniqlanadi. Sportchilarning
ʻ
mashqlari 10 balli tartib bo yicha baholanadi. 40-yillardan badiiy gimnastika
ʻ](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_2.png)
![musobaqalari o tkazila boshlandi. 50-yillar oxirida ʻ Xalqaro gimnastika
federatsiyasi (FIJ) badiiy gimnastikani sport turi sifatida tan oldi. 1963 -yildan toq
yillari jahon chempionatlari o tkazilmoqda, 70-yillar boshidan Intervideniye
ʻ
Kubogi uchun yirik xalqaro musobaqalar tashkil qilinmoqda. 1984 -yildan
Olimpiya o yinlari
ʻ dasturiga kiritilgan. Badiiy gimnastika juda yosh sport. U
buyuk Mariinskiy teatrining baletmeysterlari tufayli paydo bo'ldi. Zamonaviy
badiiy gimnastika raqobatbardosh sport turi sifatida 1940 yillarning boshlarida
sobiq SSSRda shakllandi.Gimnastika, akrobatika, raqs, silliq, egiluvchan, jismsiz
plastik mashqlardan tashkil topgan murakkab kombinatsiyalar: - sakrash arqon -
halqa - to'p - tayoq, lenta. Badiiy gimnastika go'zal musiqa bilan birga olib
boriladi.Sportchilarning chiqishlari 13 metrdan 13 metrgacha bo'lgan maxsus
gilamchada o'tkaziladi. Badiiy gimnastika musobaqalarida asosan ayollar ishtirok
etishadi. Ammo, masalan, Yaponiyada erkaklar ushbu sport turiga jalb qilingan.
Badiiy gimnastikadagi chiqishlarni 3 guruh hakamlar baholaydilar (mashqlar,
texnika, xoreografiya, badiiy mahorat va ijro etish qiyinligi).
Sport gimnastikasi o'rtasidagi farq sport gimnastikasi Badiiy gimnastika
mashqlarni chig'anoqlarda va armaturalarda bajaradi, ba'zida yengil va nafis
buyumlar bilan xoreografik mashqlarni bajaradigan musiqaga, deyarli har doim
gimnastikachilar uchun baholar 2 guruh hakamlaridan iborat: birinchisi texnikaga
ball beradi, ikkinchisi sifat uchun. Mashqlar Gimnastikachilarga 3 ta sudyalar
guruhi beriladi: birinchisi mashqlarning murakkabligi uchun ball beradi, ikkinchisi
badiiylik uchun, uchinchi mashq bajarish uchun eng qadimgi hisoblanadi. Sport
g'oyalari zamonaviy shaklda XX asrning 40-yillarida paydo bo'lgan bo'lib, asosan
erkaklar va ayollar orasida mashhur bo'lib, asosan ayollar orasida
mashhurdir.Quvvat gimnastikasida kuch komponenti juda muhimdir. Badiiy
gimnastikada birinchi navbatda moslashuvchanlik va epchillik muhim ahamiyatga
ega. Aslida gimnastika - eng qadimgi sport turlaridan biri. Tarixchilar birinchi
gimnastika mashqlari qadimgi Gretsiyadagi Olimpiya o'yinlaridan ancha oldin
paydo bo'lganligini aniqladilar.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_3.png)
![Zamonaviy shaklda, gimnastika bilan shug'ullanadigan asosiy fanlar XIX asr
oxirida ma'lum bo'ldi. 1881 yilda Xalqaro gimnastika federatsiyasi tashkil etildi.
1896 yilda ushbu sport turi Olimpiada dasturiga kiritilgan. 1903 yildan beri
gimnastika bo'yicha jahon chempionatlari o'tkazib kelinmoqda.
Ushbu sport turi sobiq SSSRda, keyin esa zamonaviy Rossiyada faol
rivojlandi. 1920 yillarning oxiridan boshlab gimnastika bo'yicha Sovet Ittifoqining
milliy chempionatlari o'tkazildi. Uning turli xil mashqlari maktab jismoniy tarbiya
dasturlariga kiritilgan. sobiq SSSR va Rossiya sportchilari gimnastika bo'yicha
xalqaro musobaqalarda ko'p marotaba g'olib bo'lishdi.Ushbu sport turi bo'yicha
musobaqalar g'oliblari hakamlar tomonidan sportchilarning chiqishlarini
baholashning ob'ektiv va subyektiv mezonlari asosida belgilanadi.Ushbu ish
bo'yicha sudyalar 2 guruhda ishlaydi. Birinchisiga tegishli bo'lganlar sportchi
tomonidan bajariladigan gimnastika mashqlarining murakkabligini baholaydilar.
Odatda bu 2 ta mutaxassis. Ikkinchi guruh sudyalari texnikaga, shuningdek
mashqlarning sifatiga qarashadi. Odatda sud tizimida bunday 6 mutaxassis bor.
Ikkala sudyaning baholariga qarab gimnast uchun umumiy ball to'planadi.
Shu bilan birga, 1-guruhga tegishli mutaxassislar yagona baho berishadi. 2-chi
brigada ishlaydigan sudyalar mustaqil ballar berishadi, ularning eng yaxshisi va
eng yomoni hisobga olinmaydi va boshqa baholar asosida o'rtacha ball belgilanadi.
Agar jamoaviy chempionat haqida gapiradigan bo'lsak, unda individual
sportchilar tomonidan olingan ballar umumlashtiriladi. Shu bilan birga,
gimnastikachilar tomonidan namoyish etilgan barcha natijalarni hisobga olish
mumkin emas. Shunday qilib, masalan, Olimpiada saralash bosqichlarida, qoida
tariqasida, 5 sportchi paydo bo'ladi, 4 ta eng yuqori ko'rsatkich hisobga olinadi.
Final bosqichlarida, o'z navbatida, 3 sportchi o'zaro raqobatlashadi va yakuniy
hisobni hisoblashda ularning barcha ballari hisobga olinadi. Olimpiya gimnastikasi
jamoasida jami 6 sportchi qatnashishi mumkin.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_4.png)
![Har bir gimnastika mashqlari 3 bosqichga bo'linadi - boshlanish, asosiy
qism, shuningdek yakunlash (aslida sport moslamasidan sakrash bilan ifodalanadi).
Sudyalar ularni alohida baholaydilar. Agar mashqning biron bir bosqichi juda
muvaffaqiyatli bo'lmasa, umumiy ball sezilarli darajada kamayishi mumkin.Ushbu
sport turi musiqaga turli xil mashqlarni bajaradigan sportchilarni o'z ichiga oladi.
Bunday holda, turli xil yorug'lik moslamalaridan foydalanish mumkin - masalan,
sakrash ipi, halqa, lenta. Dunyoning eng yirik musobaqalarida badiiy gimnastika
tegishli buyumlarsiz deyarli keng tarqalgan emas. Sportchilar intizom doirasidagi
chiqishlari 13 metrdan 13 metrgacha bo'lgan maxsus gilamchada o'tkaziladi.
Badiiy gimnastika - Rossiyada va boshqa postsovet mamlakatlarida juda mashhur
sport. Shuningdek, u Kanada, Ispaniya, Yaponiya va Isroilda tarqalgan. Ushbu
fanning tarixi juda qiziq.Zamonaviy badiiy gimnastika raqobatbardosh sport turi
sifatida 1940 yillarning boshlarida SSSRda shakllandi. Bungacha mamlakatimizda
ushbu gimnastika san'atining malakali maktablari yaratilgan. 1941 yilda ko'rib
chiqilayotgan sport intizomi bo'yicha Leningrad chempionati bo'lib o'tdi. Ulug'
Vatan urushi va urushdan keyingi birinchi yillarda musobaqalar o'tkazilmadi.
Ammo 1948 yilda badiiy gimnastika bo'yicha Butunittifoq chempionati bo'lib
o'tdi.Yosh avlodning jismoniy jihatdan to’kis sog’lom mehnatga va Vatanni himoya
qiluvchi tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun
o’quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur shug’ullanishlari, turli sport turlari
bilan muntazam shug’ullanishlari, iqtidorli sportchilarni tanlab olish, ularni Osiyo,
jahon, Olimpiada o’yinlarida muvaffaqiyatli ishtirok etishlarini ta’minlash kerak
bo’ladi.
Magistrlik dissertasiya ishining ilmiy uslubiy adabiyotlar tahlili:
Mutaxassis olimlarning fikriga ko’ra shug’ullanuvchining yoshi, jinsi va jismoniy
imkoniyatlarini e’tiborga olmasdan rejalashtirilgan va qo’llaniladigan mashqlar
yuklamasi barvaqtmi yoki kechmi uning organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, turli
jarohatlar va zo’riqishlarga olib kelishi mumkin (L.P.Matveev,1999;
L.P.Volkov,2002; V.N.Platonov, 2004; J.K.Xoldorov,2008).](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_5.png)
![Shuni eslatish kerakki, Respublika hayoti bilan bog’lanib bir qancha
olimlarimiz: A.Achilov, Eshtayeva V.B, Hasanova N.R, B.A. Ashmarin.
egiluvchanlikni tarbiyalash xususida bir qancha samarali tavsiyalarni berib o‘tgan.
Egiluvchanlik haqida ko'plab adabiyotlarda umumiy qilib ta'rif berilgan xususan,
A.Achilov, “Badiiy gimnastika” Toshkent 2010-yil.
Egiluvchanlik-bu harakatlarni katta amplituda bilan bajarish qobilyatidir.
Faol va sust egiluvchanlik farqlanadi.Faol egiluvchanlik mushak bo'g'imlari orqali
o'tadigan zo'riqishlar hisobiga, sust egiluvchanlik esa tashqi kuchlarni jalb qilish
orqali amalga oshiriladi. Egiluvchanlik bo'g'imga tirkaladigan burchak o'lchagich
bilan o'lchanadi.'' 35-bet.
Egiluvchanlikni rivojlantirishda maksimal amplatuda bilan mashqlar
bajarish katta samara beradi.Lekin mushaklar boylamlari chuzilishida chegara
o'rnatish anch aqiyin. Ayniqsa,bu majburiy chuzilish yordamida qo'shimcha
yuklama silkinish va birdan qattiq harakat qilib mashqlar bajarishga tegishli.
Eshtayeva V.B, Hasanova N.R. “Badiiy gimnastika” o'quv-uslubiy qo'llanma
Toshkent 2017-yil.
Badiiy gimnastikaning eng muhim jismoniy sifatlaridan biri
egiluvchanlikdir- keng ko'lamli harakatlar bilan mashqlarni bajarish qobilyati. Bu
sifat bo'lmasa, harakatni ekspressivligini, egiluvchanlikni o'rgatish va ularni
texnikasini takomillashtirish mumkin emas,chunki bo'g'imlarda harakatchanlik
yetarli bo'lmasa cheklangan bo'ladi. T.S. Lissitskaya '' Badiiy gimnastika,,
Moskva.
SHuningdek umumiy va maxsus moslashuvchanlik bor.
Umumiy harakatni eng katta bo'g'imlarida maksimal harakatlanish diapozoni
bilan , ikkinchi - ma'lum bir vosita harakati texnikasiga mos keladigan harakat
diapozoni bilan tavsiflanadi. (B.A. Ashmarin).
Magistrlik dissertatsiyasining tadqiqot ob’ekti va predmeti.
Tadqiqot ishimiz SamDU axborot resurslar markazida ilmiy adabiyotlar
tashkil qilinib, 2021 yil sentabr oyidan 2022 yil mart oyigacha bo’lgan vaqt](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_6.png)
![oralig’ida Samarqand shahar 2-son BO’SM ining badiiy gimnastika sport turi bilan
shug’ullanuvchi 5-6 yoshli qizlar mashg’ulotlari jarayoni.
Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi: Dastlabki o’rgatish bosqichida
shug’ullanayotgan 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini ruvojlantirish usullarini o’rganishga qaratilgan.
Magistrlik dissertatsiyasining vazifalari : Ushbu maqsadni amalga
oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi:
-Adabiyotlar tahlil qilinib, tadqiqotning ilmiy yo’nalishini aniqlash bo’yicha ish
olib borish.
-Pedagogik tajribasini o’tkazish va tadqiqotni tashkil etish dasturini ishlab chiqish.
-Jismoniy tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish zarurligiga e’tibor
qaratadi.
Magistrlik dissertasiyasining ilmiy yangiligi : 5-6 yoshli badiiy
gimnastikachilarda o’quv mashg’ulotlari davomida badiiy gimnastika bilan
shug’ullanmagan tengdoshlariga nisbatan egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlantirish o’shishiga olib keldi. Amaldagi namunaviy dastur asosida
shug’ullanib kelgan shu yoshdagi bolalarda esa bu sifatlarning o’sishi nisbatan sust
ekanligi aniqlandi.
Magistrlik dissertasiyasining ilmiy farazi: 5-6 yoshli badiiy
gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda sport
texnikasi, malaka va ko’nikmalarini shakllantirishda, uning texnika va taktikasinini
mukammal egallashda sportchining egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlantirishiga e’tibor berish, takomillashtirish samarali natijaga olib kelishi o’z
isbotini topadi.
Magistrlik dissertasiyasining nazariy va amaliy ahamiyati : Tadqiqot
davomida qayd etilgan ilmiy natijalar, ularning muhokamasi, foydalanilgan test
uslublari, umumiy va maxsus mashqlar, harakatli o’yinlar, ishning yakuniy](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_7.png)
![xulosalari 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarda egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini ruvojlantirishi va funksional holati ustidan pedagogik nazorat
vositalari va uslublarini ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
Magistrlik dissertasiyasining tuzilishi va tavsifi: Dissertasiya ishi 85-betdan
iborat, xulosa, adabiyotlar ro’yxati. Dissetasiya ishi 5 ta jadval hamda 1 ta
diagiramma bilan boyitilgan.
I BOB. 5-6 YOSHLI BADIIY GIMNASTIKACHILARNING
EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH
USULLARINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
I.1.Badiiy gimnastika sport turi haqida
Badiiy gimnastika– sport turi, buyum (tasma, koptok, halqa, arg amchi)ʻ
bilan va usiz turli nafis gimnastika va raqs mashqlarini musiqa ostida bajarish
bo yicha ayollar musobaqalari. Xalqaro sport musobaqalarining hozirgi zamon
ʻ
dasturida ko p kurash (bitta majburiy va buyumlar bilann uchta erkin mashqlar)
ʻ
hamda buyum bilan guruh bo lib erkin mashqlari mavjud. G oliblar ko p kurashda,
ʻ ʻ ʻ
alohida va guruh bo lib bajariladigan mashqlarda aniqlanadi. Sportchilarning
ʻ
mashqlari 10 balli tartib bo yicha baholanadi. 40-yillardan badiiy gimnastika
ʻ
musobaqalari o tkazila boshlandi. 50-yillar oxirida
ʻ Xalqaro gimnastika
federatsiyasi (FIJ) badiiy gimnastikani sport turi sifatida tan oldi. 1963 -yildan toq
yillari jahon chempionatlari o tkazilmoqda, 70-yillar boshidan Intervideniye
ʻ
Kubogi uchun yirik xalqaro musobaqalar tashkil qilinmoqda. 1984 -yildan
Olimpiya o yinlari
ʻ dasturiga kiritilgan. Badiiy gimnastika juda yosh sport. U
buyuk Mariinskiy teatrining baletmeysterlari tufayli paydo bo'ldi. Zamonaviy
badiiy gimnastika raqobatbardosh sport turi sifatida 1940 yillarning boshlarida
SSSRda shakllandi.Gimnastika, akrobatika, raqs, silliq, egiluvchan, jismsiz plastik
mashqlardan tashkil topgan murakkab kombinatsiyalar: - sakrash arqon - halqa -
to'p - tayoq, lenta. Badiiy gimnastika go'zal musiqa bilan birga olib
boriladi.Sportchilarning chiqishlari 13 metrdan 13 metrgacha bo'lgan maxsus
gilamchada o'tkaziladi. Badiiy gimnastika musobaqalarida asosan ayollar ishtirok](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_8.png)
![etishadi. Ammo, masalan, Yaponiyada erkaklar ushbu sport turiga jalb qilingan.
Badiiy gimnastikadagi chiqishlarni 3 guruh hakamlar baholaydilar (mashqlar,
texnika, xoreografiya, badiiy mahorat va ijro etish qiyinligi).
Sport gimnastikasi o'rtasidagi farq sport gimnastikasi Badiiy gimnastika
mashqlarni chig'anoqlarda va armaturalarda bajaradi, ba'zida engil va nafis
buyumlar bilan xoreografik mashqlarni bajaradigan musiqaga, deyarli har doim
gimnastikachilar uchun baholar 2 guruh hakamlaridan iborat: birinchisi texnikaga
ball beradi, ikkinchisi sifat uchun. Mashqlar Gimnastikachilarga 3 ta sudyalar
guruhi beriladi: birinchisi mashqlarning murakkabligi uchun ball beradi, ikkinchisi
badiiylik uchun, uchinchi mashq bajarish uchun eng qadimgi hisoblanadi. Sport
g'oyalari zamonaviy shaklda XX asrning 40-yillarida paydo bo'lgan bo'lib, asosan
erkaklar va ayollar orasida mashhur bo'lib, asosan ayollar orasida
mashhurdir.Quvvat gimnastikasida kuch komponenti juda muhimdir. Badiiy
gimnastikada birinchi navbatda moslashuvchanlik va epchillik muhim ahamiyatga
ega. Aslida gimnastika - eng qadimgi sport turlaridan biri. Tarixchilar birinchi
gimnastika mashqlari qadimgi Gretsiyadagi Olimpiya o'yinlaridan ancha oldin
paydo bo'lganligini aniqladilar.
Zamonaviy shaklda, gimnastika bilan shug'ullanadigan asosiy fanlar XIX asr
oxirida ma'lum bo'ldi. 1881 yilda Xalqaro gimnastika federatsiyasi tashkil etildi.
1896 yilda ushbu sport turi Olimpiada dasturiga kiritilgan. 1903 yildan beri
gimnastika bo'yicha jahon chempionatlari o'tkazib kelinmoqda.
Ushbu sport turi sobiq SSSRda, keyin esa zamonaviy Rossiyada faol
rivojlandi. 1920 yillarning oxiridan boshlab gimnastika bo'yicha Sovet Ittifoqining
milliy chempionatlari o'tkazildi. Uning turli xil mashqlari maktab jismoniy tarbiya
dasturlariga kiritilgan. Rossiya sportchilari gimnastika bo'yicha xalqaro
musobaqalarda ko'p marotaba g'olib bo'lishdi.Ushbu sport turi bo'yicha
musobaqalar g'oliblari hakamlar tomonidan sportchilarning chiqishlarini
baholashning ob'ektiv va subyektiv mezonlari asosida belgilanadi.Ushbu ish
bo'yicha sudyalar 2 guruhda ishlaydi. Birinchisiga tegishli bo'lganlar sportchi
tomonidan bajariladigan gimnastika mashqlarining murakkabligini baholaydilar.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_9.png)
![Odatda bu 2 ta mutaxassis. Ikkinchi guruh sudyalari texnikaga, shuningdek
mashqlarning sifatiga qarashadi. Odatda sud tizimida bunday 6 mutaxassis bor.
Ikkala sudyaning baholariga qarab gimnast uchun umumiy ball to'planadi.
Shu bilan birga, 1-guruhga tegishli mutaxassislar yagona baho berishadi. 2-chi
brigada ishlaydigan sudyalar mustaqil ballar berishadi, ularning eng yaxshisi va
eng yomoni hisobga olinmaydi va boshqa baholar asosida o'rtacha ball belgilanadi.
Agar jamoaviy chempionat haqida gapiradigan bo'lsak, unda individual
sportchilar tomonidan olingan ballar umumlashtiriladi. Shu bilan birga,
gimnastikachilar tomonidan namoyish etilgan barcha natijalarni hisobga olish
mumkin emas. Shunday qilib, masalan, Olimpiada saralash bosqichlarida, qoida
tariqasida, 5 sportchi paydo bo'ladi, 4 ta eng yuqori ko'rsatkich hisobga olinadi.
Final bosqichlarida, o'z navbatida, 3 sportchi o'zaro raqobatlashadi va yakuniy
hisobni hisoblashda ularning barcha ballari hisobga olinadi. Olimpiya gimnastikasi
jamoasida jami 6 sportchi qatnashishi mumkin.
Har bir gimnastika mashqlari 3 bosqichga bo'linadi - boshlanish, asosiy
qism, shuningdek yakunlash (aslida sport moslamasidan sakrash bilan ifodalanadi).
Sudyalar ularni alohida baholaydilar. Agar mashqning biron bir bosqichi juda
muvaffaqiyatli bo'lmasa, umumiy ball sezilarli darajada kamayishi mumkin.Ushbu
sport turi musiqaga turli xil mashqlarni bajaradigan sportchilarni o'z ichiga oladi.
Bunday holda, turli xil yorug'lik moslamalaridan foydalanish mumkin - masalan,
sakrash ipi, halqa, lenta. Dunyoning eng yirik musobaqalarida badiiy gimnastika
tegishli buyumlarsiz deyarli keng tarqalgan emas. Sportchilar intizom doirasidagi
chiqishlari 13 metrdan 13 metrgacha bo'lgan maxsus gilamchada o'tkaziladi.Badiiy
gimnastika - Rossiyada va boshqa postsovet mamlakatlarida juda mashhur sport.
Shuningdek, u Kanada, Ispaniya, Yaponiya va Isroilda tarqalgan. Ushbu fanning
tarixi juda qiziq.Zamonaviy badiiy gimnastika raqobatbardosh sport turi sifatida
1940 yillarning boshlarida SSSRda shakllandi. Bungacha mamlakatimizda ushbu
gimnastika san'atining malakali maktablari yaratilgan. 1941 yilda ko'rib
chiqilayotgan sport intizomi bo'yicha Leningrad chempionati bo'lib o'tdi. Ulug
'Vatan urushi va urushdan keyingi birinchi yillarda musobaqalar o'tkazilmadi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_10.png)
![Ammo 1948 yilda badiiy gimnastika bo'yicha Butunittifoq chempionati bo'lib
o'tdi.Yosh avlodning jismoniy jihatdan to’kis sog’lom mehnatga va Vatanni himoya
qiluvchi tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun
o’quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur shug’ullanishlari, turli sport turlari
bilan muntazam shug’ullanishlari, iqtidorli sportchilarni tanlab olish, ularni Osiyo,
jahon, Olimpiada o’yinlarida muvaffaqiyatli ishtirok etishlarini ta’minlash kerak
bo’ladi.
I .2. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlantirish usullari
Mushaklarning ohangini kuchaytirishga qaratilgan gimnastik mashqlar,
shuningdek, tanani va butun shaklni yaxshi holatda saqlash uchun foydali bo'lishi
mumkin. Og'irlikni yo'qotishga qaratilgan ko'plab jismoniy mashqlar mavjud,
ularning ko'pchiligi og'ir bo'lib, boshqalari mutlaqo samarasiz yoki tanamizni
nafaqat sarflaydi. Ham parhez va mashqlar to'g'ri bo'lishi kerak. Bugun badiiy
gimnastika haqida gapiramiz, xususan, badiiy gimnastikaning asosiy qoidalarini
ko'rib chiqamiz.
Badiiy gimnastika. Asosiy tushunchalar. Bu nima? Ritmik gimnastika
gimnastika va anaerob mashqlaridan kelib chiqadi. Shuningdek, badiiy gimnastika
«Umumiy kuchaytirish mashqlari» iborasi bilan ham mashhur. Sport anjomlari
yoki sport zali zarur emas. Badiiy gimnastika paydo bo'lishining boshida, uning
mashhurligi erkak va ayollarda bir xil edi, ammo vaqt o'tishi bilan faqatgina qizlar
shug'illana boshladi.
Badiiy gimnastika mashqlari qo'shimcha vositalardan foydalanmasdan
(masalan, dambulchalar) boshqa muskul guruhlariga mo'ljallangan oddiy mashqdir.
Mushaklarga yuk sifatida tana og'irligi ishlatiladi. Gimnastika mohiyati shundaki,
tananing maxsus mashqlari tufayli mushak guruhlari o'z tanasining massasi bilan
ta'sirlanadi. Tanamiz o'zgacha. Bizning har birimiz shaxsiy faoliyat turiga ega.
Badiiy gimnastika tufayli mushaklarning ohangi tobora mustahkamlanib boradi va
umumiy jismoniy tayyorgarlik yaxshilanadi. Badiiy gimnastika mashg'ulotlari
nafaqat tashqi ko'rinishlarda, balki yurak va skelet mushaklari ishlariga ham ijobiy](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_11.png)
![ta'sir ko'rsatadi. Ushbu gimnastika mashqlar paytida yurak tezligini tezlashtirish
yurak-qon tomir kasalliklarini kamaytiradi, bu esa yurak-qon tomir kasalliklari
xavfini kamaytiradi. Badiiy gimnastika mashqlari. Gimnastika dasturi juda
muvozanatli va samarali. Faqatgina bir necha mashqlar butun mushak guruhiga
qaratilishi mumkin. Misol uchun, gravitatsiya son va bo'g'inlarning mushaklariga
ta'sir qiladi, oyoqlarini yerdan ko'tarish past bosimdagi muskullar tomonidan
qo'llab-quvvatlanadi. Badiiy gimnastika mashqlari tufayli chidamlilik rivojlanadi,
mushaklar ohanglari kuchayadi va metabolizm tezlashadi. Metabolizm normal
qolishi uchun mashqlarni almashtirish tavsiya etiladi.
Gimnastika mashg'ulotlarida mashqlarning ketma-ketligini, ularning
birliklarini, sonini va bajarish usullarini hisobga olish kerak. Mashqni yaxshi idrok
qilish uchun siz musiqani qo'llashingiz mumkin, u mashqlar paytida muhim
ahamiyatga ega bo'lgan odam kayfiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari,
musiqa ritmni saqlashga yordam beradi. Boshlashdan oldin, mushaklarni
tayyorlash uchun ozgina mashqlar (issiqlik) qilishni unutmang.
Asosiy mushak guruhlarining "isinishidan" so'ng - asosiy mashqlar. Har bir
mashq 3 daqiqali nafas bilan kamida 5 marta bajarilishi kerak. Vaqt o'tib, mashqlar
soni ko'paytirilishi mumkin.
Badiiy gimnastikaning asosiy mashqlari: Eshiklar, polga parallel bo'lgan qo'llari
kengligida oyoqlar to'g'ri tekislanadi. Sekin, iloji boricha kamroq, qo'llar erga
parallel ravishda turishi kerak. Boshlang'ich pozitsiyasini qabul qiling va mashqni
takrorlang. Bundan tashqari, mashq ko'tarilishi va oldinga cho'zilgan oyoq bilan
bajarilishi mumkin. Shu bilan birga qo'llar oldinga cho'ziladi. Bu mashqlar biqin va
sonlarning muskullarini kuchaytirishga yordam beradi. Tizzalarining aylanishi.
Oyoqlar bilan birga. Qo'lingni tizzalaringga qo'ying. Tizza tizzalarini birinchi
marta bir yo'nalishda (soat yo'nalishi bo'yicha), so'ngra teskari yo'nalishda aylantira
boshlang. Bir yo'nalishda aylanish vaqti bir daqiqadan oshmasligi kerak.
Qo'llar va oyoqlar holatidagi o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. To'g'ri o'rnidan
turing, oyoqlaringizni iloji boricha yaqinroq qilib qo'ying, qo'llarni tikib qo'ying.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_12.png)
![Otish paytida, imkon qadar oyoqlarini yoyishga harakat qiling. Bir vaqtning o'zida
qo'llaringizni boshingiz ustiga qo'ysangiz yaxshi bo'ladi. Boshlang'ich pozitsiyada
yer.
Mashq qilishda asosiy qoidalar. Har qanday holatda mashqni to'xtatish va
tugatmasdan to'xtatish tavsiya etilmaydi. Eng yaxshi natijaga erishish uchun
ularning kundalik, muntazam ijro etilishi kerak. Jadvalning dastlabki kunlarida
mashqni kamida 5 marta takrorlash tavsiya etiladi. Asta-sekin 25-30 yondashuvga
erishiladi.
Ishga olishning asosiy qoidalari. Sinovlar tayyorgarligingiz darajasiga qarab
kamida boshlanadi. Asta-sekin yondashuvlar sonini, mashqlarning murakkabligini
va amalga oshirish davomiyligini oshirishingiz mumkin. Sinflar eng yaxshi natija
va maqsadga tezkor erishish uchun har kuni o'tkazilishi kerak. Istisno vaziyatni
tiklashda kuchsizlanishga olib kelishi mumkin, ishni davom ettirish kerak.Guruhlar
o'tkaziladigan xona yaxshi havalandırılmalı, yorug ', toza, xavfsiz va salqin bo'lishi
kerak. Zamin yuqori bo'lishi kerak. Sinflar uchun qulay kiyim kerak, u yaxshi
cho'zilib ketgan va yerga mashq tortishda aralashmasa, mat yoki sport kostyumini
qo'yish kerak. Mashqlar oddiy (asosiy) dan murakkabroqdan amalga oshirilishi
kerak, agar kerak bo'lsa, yordam berish uchun murabbiy yoki sherikdan so'rang.
To'g'ri va tekis nafas olish lozim. Agar ichmoqchi bo'lsangiz, chanqog'ingizni
susaytiring. Agar sinfda bosh og'rig'i, nafas qisilishi, bosh aylanishi, darhol mashq
qilishni to'xtating. Badiiy gimnastika juda ko'p afzalliklarga ega: har qanday joyda
darslarni o'tkazish imkoniyati; Har qanday yoshdagi o'qishga ruxsat beriladi;
darslar uchun qo'shimcha sport vositalariga va fitness klubiga obuna bo'lish uchun
mablag 'kerak emas; badiiy gimnastika depressiyani davolashda samarali vosita
hisoblanadi; trening mashqlar mushaklar va ularning ohangini kuchaytirishga
yordam beradi; umumiy salomatlikni yaxshilashga yordam beradi; sinflar uzoq
vaqt davomida yaxshi jismoniy shakilga erishishga imkon beradi.Bu omillar bilan
biz faqat ikkita minusni qayd etishimiz mumkin: Qarshilik sizning tanangizdir,
chunki qarshilikni tartibga solish mumkin emas; cheklangan mashqlar soni.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_13.png)
![Badiiy gimnastika nafaqat tanani jismoniy jihatdan mukammal darajada qo'llab-
quvvatlashning ajoyib variantidir, balki qaytarilmas oqibatlarga olib keladigan
kasalliklar xavfini kamaytirish imkoniyatidir.
I.3.Badiiy gimnastika sport turning xususiyatlari
Badiiy gimnastika sport turi rivojlanishida juda katta yo`lni bosib
o`tgan.uzoq o`tmishga borib taqaladi. Hozirgi darajaga etish uchun ko`p yo`llarni
bosib o`tgan, shunday mukammal qizlar uchun har tomonlama mos sport turi
bo`lib rivojlandi. Hozirgi kunda hamma qizlarini bu sport turiga berishni
hohlashmoqda. Hammaga ma`lumki, insonlar qadim o`tmishdan boshlab raqsga
tushishni boshlaganlar. Raqs inson xissiyotlarini emotsiyalarini, sog`lig`ini
mustahkamlashni, ishga layoqatini oshirishni bir usuli hisoblangan. Bu esa turli hil
raqs turlari, turli harakatlar bilan bir-biriga bog`liq hisoblashgan. Yildan yilga har-
xil raqs harakatlarini rivojlanib murakkablashib borgan. Bu esa Insoniyatni har
tamonlama rivojlanishlariga plastikani,jismoniy sifatlarni, estetikasini va badiiy
dunyoqarashini katta turtki bo`lgan. Raqs harakatlar asta sekin rivojlanib bir necha
yangi yo`nalishlarga bo`linib ketgan. Talab ko`paygan sari raqs to`garaklari va raqs
maydonlari bunyod bo`la boshlagan.
Bir qator nufuzli xalqaro institutlarning baholashicha, O‘zbekiston
dunyoning 125 davlati orasida xotin-qizlar uchun qulay sharoitlar yaratish va
onalikni muhofaza qilish borasida yetakchi o‘rinlardan birini egallab turibdi. Buni
YUNISEFning SHarqiy Evropa, Boltiqbo‘yi va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi
mamlakatlari bo‘yicha ofisi tomonidan onalik va bolalikni muhofaza qilish
borasidagi dasturlarni joriy qilishda O‘zbekistonning mintaqadagi namunaviy
model sifatida e‘tirof etilgani ham isbotlaydi.
SHuni mamnuniyat bilan aytish kerakki, istiqlol yillarida yurtimizda 1 ming 200
dan ziyod yangi sport inshooti barpo etilib, ularning mingdan ortig‘i qishloq
joylarda qurildi. Bu esa 260 ming nafardan ziyod bolaning sportning ko‘plab
turlari bilan muntazam shug‘ullanishi uchun imkoniyat yaratdi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_14.png)
![Qiz bolalarni, eng avvalo, qishloq qizlarini sport bilan shug‘ullanishga jalb
etishda joriy yilda sezilarli natijalarga erishildi. YAna Mamlakatimizda badiiy
gimnastikani rivojlantirish dasturi qabul qilingach, sportning ushbu nafis turi bilan
shug‘ullanadigan qizlar soni shu yilning o‘zida 6-7 barobar, ayrim viloyatlarda esa
10-12 barobar ortdi.
Nomlari badiiy gimnastika muxlislariga ko‘pdan tanish M. Jo‘raeva, Dar‘ya
Svechnikova ham o‘z ustozlari, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan yoshlar
murabbiysi Rimma Xoxlova izidan borib, yoshlar bilan mashg‘ulotlar olib
borishayapti. Bu kabi sa‘y-harakatlar samarasi mahoratli sportchilarimizni
mamlakat terma jamoasi safida xalqaro musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok
etayotganida yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Viloyatda mazkur nafis sport turi bilan shug‘ullanish istagidagi qizlar safi
tobora ko‘paymoqda. Ularga saboq berayotgan murabbiylar soni ham oshib
borayotir.
Agar 2009 yilda badiiy gimnastika bilan 2567 nafar qiz shug‘ullangan
bo‘lsa, hozirgi kunga kelib, ular soni 6000 nafardan ortib ketdi. Darhaqiqat,
Husniyabonu G‘ulomova, Sarvina Xoliqova, Zamira Sanaqulova, Dar‘ya
Svechnikova, Zarema Samadova, Zarina Negmatova, Farangiz SHodieva
O‘zbekiston terma jamoasi a‘zolari hisoblanadi. Ular erishayotgan natijalar havas
qilsa arzigulik. Masalan, Zamira Sanaqulova 2010 yilda Xitoyda, 2011 yilda
Qozog‘istonda o‘tkazilgan xalqaro musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etdi.
O‘tgan yili Rossiyaning Ufa shahrida tashkil etilgan xalqaro musobaqada ham u
oltin medalni soxibasiga aylandi. Termiz shahrida bo‘lib o‘tgan ―Barkamol
avlod ‖ sport musobaqalarida esa Zamira bir emas, beshta oltin medalga ega bo ‘ ldi.
E ' tiborlisi, Zamira, Husniyabonu, Sarvina singari chempion qizlarga munosib
izdoshlar etishib chiqmoqda. CHunonchi, viloyat terma jamoasining besh nafar
a ‘ zosi respublika Oliy sport mahorati maktabida o ‘ qishni davom ettirmoqdalar.
Tumanlarda ham umidli gimnastikachilar kamolga etayapti. Buxoro tumanidan
Anna Ten, peshkulik Bahriniso Ergasheva, jondorlik Eliza SHaripova ana shunday](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_15.png)
![iste ' dodli yoshlardan. Viloyat terma jamoasi tarkibiga kiritilgan bu qizlar ayni
paytda tajribali murabbiylar qo‘l ostida muntazam o‘z mahoratlarini oshirib
bormoqdalar. Zero, viloyat markazidagi ―Nafis ‖ sport majmuasida ular uchun
barcha qulayliklar muhayyo. Bu yerda ikkita sport, bitta balet zali, dam olish,
kiyinish xonalari ixlosmandlar xizmatida. So ' nggi ikki yil davomida buxorolik
gimnastikachi qizlarning 45 nafari respublika birinchiligi musobaqalarida, to ' rt
nafari mamlakat chempionatida g ' olib chiqqani, Osiyo chempionatida uch nafari
g ' olib bo ' lgani, 20 nafari esa xalqaro turnirlarda shohsupaning yuqori pog ' onasiga
ko ‘ tarilgani yurtimizda bu nafis, maftunkor sport turiga berilayotgan e ' tibor
natijasi, albatta. Yurtimizda gimnastika sport sohasining normativ-huquqiy
asoslaring yaratilishi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach barcha soqalar kabi jismoniy tarbiya
va sportga ham katta ahamiyat qaratdi.b 1992 yili ―Jismoniy tarbiya va
sport ‖ to ' g ' risidagi qonunning qabul qilinishi bu soxadagi huquqlarimizni belgilab
berdi.
Uzluksiz ta‘limning " O’zbek modeli " sifatida e‘tirof etilgan va bugun o‘z
samarasini berayotgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi o‘z vaqtida uzoqni
ko‘zlab boshlagan olamshumul ishlarimizning asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasining besh yillik faoliyati davrida yangi
sport inshootlarini qurish va ishlab turganlarini rekonstruksiya qilish, ularni
zamonaviy uskunalar bilan jihozlash, o‘sib kelayotgan avlodni fizkul‘tura va sport
mashg‘ulotlariga jalb etish, jismoniy tarbiya bo‘yicha malakali o‘qituvchi kadrlar
va murabbiylar tarkibini tayyorlash yuzasidan aniq maqsadga yo‘naltirilgan katta
ishlar amalga oshirildi.
Yaratilgan shart-sharoitlar tufayli bolalarning sport mashg‘ulotlaridagi
muntazam ishtiroki 2003—2007 yillar ichida 1,5 barobarga, qishloq joylarda esa
1,7 barobarga o‘sdi. Qizlar sport bilan shug‘ullanishga faol jalb etilmoqda.
1996 yildan boshlab federasiya tomonidan III o‘smirlar razryadidan II
kattalar razryadiga bo‘lgan majburiy dasturlar, klassifikasion normativlar ishlab](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_16.png)
![chiqildi va tatbiq etildi. Barcha halqaro qoidalariga muvofiq ravishda o‘tkazildi.
Olimpiya qo‘mitasi bilan birgalikda murabbiylar seminari o‘tkazilib, unga halqaro
ekspertlar taklif etildi va 35ta murabbiyga halqaro sertifikatlar topshirildi.
Federasiya vakillari FIJ va Osiyo kongresslarida ishtirok etadilar. Barcha ishlar
Respublika Davlat sport qo‘mitasi MOK bilan hamkorlikda olib boriladi.
Muntazam ravishda prezidium yig‘ilishlari o‘tkazilib, ularda terma jamoalarni
tasdiqlash masalalari, musobaqalarda sportchilar erishadigan natijalar ko‘rib
chiqiladi, etakchi gimnastlarni halqaro turnirlarda qatnashish uchun mablag‘
ajratuvchi homiylar bilan ish olib boriladi.
Respublikamizdagi sport murabbiylari malakasini oshirish maqsadida
1998yil sentyabrda Toshkentda O‘zbekiston milliy tashkiliy qo‘mitasi tomonidan
halqaro toifadagi gimnastikachilarni tayyorlash mavzusiga bag‘ishlangan seminar
o‘tkazildi. Badiiy gimnastika siklik mukammal koordinatsiyasini sport turi, uning
asosiy vositalari quyidagilardan iborat:
Buyumsiz mashqlar (muvozanat, to‘lqinlar, siltashlar, sakrashlar, burilishlar);
Buyumlar bilan mashqlar (xalqalar, to‘plar, cho‘qmorlar bilan, arg‘amcha, tasma);
Klassik raqslarni elementlari
Xalq raqslari elementlari
Tarixiy raqslarni elementlari
Akrobatika mashqlari
Ritmik mashqlar
Pontomimo mashqlari
Asosiy gimnastikaning elementlari (URM, saf va amaliy mashqlar)
Boshqa sport turlari mashqlari
Badiiy gimnastikaning amaliy turi boshqa sportchilarni tayyorlashda
foydalaniladi (sport gimnastika, aerobika, muz ustida uchish, sinxron suzish) va
balet sirk artislarini tayyorlashda uchratish mumkin. Ularning vositasi raqslarni
elementi muskullarini bo‘shatish mashqlari, to‘lqinlar, siltanitshlar, sakrashlar,
burilishlar va x.k.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_17.png)
![Badiiy gimnastika sport yo‘nalishi o‘zimizning vatanimizda va xorijda katta
e’tiborga sazovordir.
Dasturlangan turkumlash mashqlariga maydonda erkin xarakat, raqslarni
elementi, mimika, pontomimika bilan jo‘rlangan ritmik xarakatlar , osonlashtirilgan
akrobatik mashqlar va musobaqaga to‘g‘ri keladigan mashqlar o‘ziga qamrab
olgan.
Shunday qilib badiiy gimnastika - fanning o‘zlashtirish xarakatini tasavvur
qilish san’ati hisoblanadi.
Badiiy gimnastika mashqlari asosan erkin xarakatni boshqarish bilan
tariflanadi.
Sport gimnastika vakilini xarakatidan badiiy gimnastikaning erkin xarakati
maydonda kam darajadagi tashqi sun’iy takrorlangan sharoiti bilan ham
cheklangan xarakati bilan ajralib turadi.
Shuning uchun badiiy gimnastika jismoniy tayyorgarlikning tabiiy xolatda
o‘zining tanasini, san’atini boshqarish bilan bog‘liq asosiy vazifa deb hisoblanadi.
So‘nggi holat badiiy gimnastikaning mashg‘ulotlariga kerakli jismoniy sifatlarni
tarkibini ma’lum darajada rivojlantiradi.
Ko‘rinib turibdiki, badiiy gimnastikada statik kuchni rivojlanishi va
mukammalashtirish muammosi bo‘lishi mumkin emas yoki yelka kamarini
tezligini kuchi, kuch chidamliligi, bular yorqin ta’kidlanmaydi.
Jismoniy sifatlardan egiluvchanlik (aktiv, passiv, tos son kamarida
rivojlanishi) badiiy gimnastikada katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari bu sport
turi artistlik, musiqalilik, ritmni sezish, nozik xarakat koordinaiyasini rivojlanishini
va mukammalashtirishni talab qiladi. Badiiy gimnastika mashqlari
shug‘ullanuvchilardan organizm yurak tomirlariga va nafas olishi sistemalariga
muhim talablarini bajarilishini talab qiladi.
Yurak urushini ko‘tarilishi klassifikatsion dastur mashqlarini bajarishda
yurak urushini ko‘tarilishi, chegarama-chegaragacha kislorod xajmi va kislorod
talabi, bunga dalil mashqlangan mashg‘ulotlar katta jadallik bilan o‘tadi
(mashg‘ulot jarayonida puls o‘rtacha 148 daqiqada urush), shuning uchun](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_18.png)
![mahoratli gimnastikachilar vegetativ sistemasi yuqori faollikni ta’minlovchi deb
tariflanadi. Gimnastikachilarning xarakat tartibini murakkabligi o‘zaro
bog‘lanmagan mashqlarni ko‘p xajmda bajarilishi kerakligini shartlaydi.Bu
gimnastikaning xotirasiga va shunga o‘xshash sifatlarga ijro etish, aniqlik va to‘liq
ko‘rinish tasavvuri xarakatni aniq ifoda qilinish sifatlariga talab qo‘yiladi.
Mashqni bajarish sifati (artislik ko‘rinishi) ifodalovchi o‘zini nazorat qilish
qobiliyatini shakillantirish va mushaklarni taranglatishni boshqarishi, diqqatni
turg‘unligi, bir joyga jamlash va taqsimlash, sezgirlikni tezligi, tafakkurni tezligi,
zukkolik, tanqid qilishni ustunligi shakillanishini talab qiladi.Badiiy ginastikaning
yuqorida bayon etilgan xususiyatlari sportchilarning faoliyatini asosay mashg‘ulot
mashqlarida tariflanadi. Musobaqada o‘tadigan sharoitlar mashqlanishdagi
sharoitlardan ancha farq qiladi.
Qiyinchiliklarni samarali yechish uchun musobaqa faoliyatida bo‘ladigan
(emotsional asab taranglashi mashqni boshlash, titrashi) gimnastikachi izlanuvchi,
dovyurak, o‘zini tutgan muvozanatdan gimnastika talabchan muvaffaqiyatga
intiluvchi bo‘lishi kerak.
Badiiy gimnastika kupkurash turlarining kichik razryadli gimnastikachilar
majbur dasturdan musobaqalashadi. Kattalar shartli va erkin. Undan tashqari
dasturda juftlik va jamoatlik mashqlari buyumlar bilan tavsiya etiladi.
Gimnastikachilar shaxsiy birinchilikda ko‘pkurash (alohida turlarda) guruhli
mashqlarda va jamoat birinchiligida qatnashishi mumkin.
Erkin mashqlarning kompozitsiyasini hal qilish ahamiyati – badiiy
gimnastika musobaqada sovringa moyillik haqida bildirishi va gimnastikachi
musobaqada sovrinli o‘rinni egallashi mumkin.Ko‘nikma va bilimlarni maxsus
kasb bilimlarni o‘zlashtirish, ularni biriktirish jarayonini bosqichini muhim
vazifalaridan biri hisoblanadi.
Badiiy gimnastikani o‘tish vaqtida talabalarning dunyoqarashi
tayyorgarligini mazmunini to‘ldirish uchun katta imkoniyatlar yaratiladi. Buning
asosi gimnastikaning o‘quv ilmiy va amaliy fan hisoblanishidir.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_19.png)
![Gimnastika bosqichida maxsus bilimlarni va ko‘nikmalarni mustahkamlab
o‘zlashtiriladi.O‘quv ish amaliyoti va jamoa pedagog turli shakillariga turli alohida
ahamiyat ajratiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda shahsiy xarakat tayyorgarligini
amalga oshiriladi.
I. 4. Badiiy gimnastikachilarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi
Badiiy gimnastikada, jumladan, yangi elementlarni o’zlashtirishda,
koordinatsion qobiliyat ham dolzarb omillardan biridir.
Dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh badiiy gimnastikachilar koordinatsion
qobiliyatlarini o’rganish masalalari A.A.Anishenko, M.D.Juravina,
S.I.Lyassatovich, A.Minaeva kabi tadqiqotchilar ishlarida o’z aksini topgan.
N.A.Bernshteyn, A.S.Jukov, V.I.Lyaxlarning tadqiqotlarida koordinatsion
qobiliyatni qisman aks ettiruvchi ritmni xis qilish va uni o’zlashtirish masalalari
ahamiyatli muammo sifatida o’rganilgan.
Qayd etilgan adabiyotlar tahlili shundan darak beradiki, bolalarning kichik
yoshdan boshlab yuksak sport natijalariga erishib kelayotganligi ularning harakat
imkoniyatlari ulkan ekanligini isbotlaydi. Ana vaziyatni e’tiborga olgan holda
ko’pgina mutaxassislar jismoniy sifatlarni rivojlantirish sur ati bolalikdan boshlab‟
jadallashtirilishi lozimligiga ahamiyat qaratishadi. YAna boshqa bir guruh olimlar
kichik maktab yoshidagi bolalarda barcha sifatlarni bir maromda tarbiyalash
zarurligiga e’tibor qaratish bilan bir qatorda, 6-7 yoshda harakat tezligi,
egiluvchanlik, epchillik va statik kuchni, 8-9 yoshli bolalarda esa tezkorlik,
epchillik, statik kuchni rivojlantirishga urg’u berish muhimligini ta kidlaydilar.
‟
Diqqatni tortadigan joyi shundaki, ko’pgina tadqiqotlar jismoniy tayyorgarlikning
asosiy tarkibi va fundamental o’zgarishi aynan da
Jismoniy tarbiya va sport insonni jismoniy rivojlanishi, uning ontogenetik
taraqqiyotida jismoniy sifatlari, morfofunksional va psixologik imkoniyatlarining
o’zgarish qonuniyatlari bilan bog’liqdir.
Jismoniy sifatlarni rivojlantirish jarayoni turli malakali sportchilarni
tayyorlash tizimining ustivor va ajralmas qismiga mansubdir. Ko’pgina tadqiqotlar](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_20.png)
![shuni ko’rsatadiki, ushbu sifatlarni rivojlantirish samaradorligi harakat
malakalariga o’rgatish muddati va shu malakalarni o’zlashtirish sur'atini belgilaydi.
So’nggi yillarda gimnastik elementlarning murakkablashib borishi yosh badiiy
gimnastikachilar jismoniy sifatlarini rivojlantirish va takomillashtirish masalasiga
alohida e’tibor qaratmoqda.
Gimnastik mashqlarga dastlabki o’rgatish jarayonida bolalar trenerlari,
aksariyat hollarda, ayrim muammolarga duch kelishi kuzatilib turadi. Jumladan,
hatto eng oddiy gimnastik element texnikasiga o’rgatishda muayyan jismoniy
sifatlarning rivojlanganlik darajasiga tayaniladi. Ammo ko’pincha shu sifatlarning
rivojlanganlik darajasi gimnastik elementlarni samarali o’zlashtirish imkonini
bermaydi. SHunday vaziyatlarda odatda ikki yo’nalishda tashkil etiladigan maxsus
mashg’ulotdan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu turdagi mashg’ulotlarning
yo’nalishlaridan biri – bu harakat qobiliyatini shakllantirish, ikkinchisi – harakat
ko’nikmalarini tarbiyalash. Qayd etilgan vazifalarni alohida mustaqil va birgalikda
hal etish mumkinligidan qat iy nazar muvofiq jismoniy sifatlarni ham bir yo’la‟
rivojlantirish zarur bo’ladi. Binobarin, zamonaviy gimnastik mashqlarni samarali
o’zlashtirish ustivor jihatdan ixtisoslashtirilgan jismoniy tayyorgarlikka bog’liqdir.
Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish
jarayonini o’z ichiga oladi.
Mutaxassis-olimlarning fikriga ko’ra, dastlabki tayyorgarlik bosqichida
shug’ullanayotgan yosh badiiy gimnastikachilarda shu yoshda qulay kechadigan
jismoniy sifatlarni, jumladan, tezkorlik-kuch, egiluvchanlik, chaqqonlik va alohida
koordinatsion sifatlarni rivojlantirmoq lozim.
Ushbu jismoniy sifatlarni rifojlantirishda qaysi biriga ustunlik bilan yondoshish
masalasida mutaxassislar fikri turlicha. Bir guruh mutaxassislar tezkorlik, kuch-
tezkorlik sifatlari va koordinatsion qobiliyatga urg’u berish lozimligini
ta'kidlaydilar. Ular shu sifatlarga ustunlik berilishini bolalarning yosh xususiyatiga
mutanosib ekanligi bilan izohlaydilar. Boshqa bir guruh olimlar jismoniy sifatlar
o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni e’tiborga olgan holda, mazkur yoshdagi bolalarda
barcha sifatlarni barobar rivojlantirish muhimligiga e’tibor qaratadilar.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_21.png)
![SHu bilan bir qatorda yosh badiiy gimnastikachilar jismoniy tayyorgarligining
asosiy jismoniy sifatlarini turli yo’nalishda, jumladan gimnastik elementlarga mos
yo’nalishda o’rganish bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqotlar deyarli yo’q ekanligi
kuzatildi.
Kuch va kuch-tezkorlik sifatlarini tarbiyalash . Zamonaviy sport
trenirovkasi amaliyotida kuch sifati beqiyos ahamiyatga egadir. Sportchi qanday
harakat (chopish, sakrash, o’tirish, osilish, uloqtirish, gimnastik snaryadlarda
mashq bajarish va h.k.) qilmasin shu harakatning samaradorligi kuch bilan
bog’liqdir. Qolaversa kuch texnik-taktik va psixologik tayyorgarlik jarayonida
asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. N.A.Minaeva YU.V.Menxinlarning ishlarida yosh
badiiy gimnastikachilarning kuch tayyorgarligi bilan murakkab gimnastik
elementlarni o’zlashtirish o’rtasida uzviy bog’liqlik borligi e’tirof etishgan.
Ayrim tadqiqotchilar tarbiyalash mushkulroq bo’lgan nisbiy kuchni texnik
natijalarga ijobiy ta'sir etishini aniqlaganlar. L.P.Volkovning ta'kidlashicha, yosh
ulg’aygan sari nisbiy kuchning rivojlanishi susayish bilan izohlanadi. Lekin, bu
holat o’zga jismoniy sifatlarning (shu jumladan o’zga kuch sifatlarini ham)
maksimal shakllanganligi bilan bartaraf etilishi mumkin.
E.YU.Rozin kuchning integral ko’rsatgichi bilan texnik mahorat o’rtasida
uzviy bog’liqlik mavjud ekanligini ta'kidlaydi.
I.M.Kolotilova, YU.V.Menxin, E.YU.Rozin, A.G.Trifonov larning tadqiqotlariga
ko’ra, badiiy gimnastikachilarda nisbiy kuchni yuqori turg’unlik doirasida
namoyon bo’lishi kuzatilgan.
Aksariyat mutaxassislarning e’tirof etishicha, kuch tayyorgarligiga bolalik
va o’smirlik yoshdan boshlab e’tibor qaratish lozim. V.M.Volkov, V.P.Filin,
M.YA.Nabatnikova larning ma lumotlariga muvofiq, bolalikdan boshlab nafaqat‟
umumiy kuch tayyorgarligini shakllantirish darkor, balki maxsus kuch sifatlarini
ham rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
L.P.Volkov taklifiga ko’ra kuch tayyorgarligiga kichik yoshdagi o’quvchilar
mashg’ulotlarda ham urg’u berish lozim, lekin bunday yondoshuv umumiy
jismoniy tayyorgarlik doirasidan chiqib ketmasligi ma qul.
‟](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_22.png)
![Ayrim olimlar kuchni rivojlantirishning eng qulay davri 7-9 va 13-17
yoshlarga to’g’ri kelishi kerak deb ta kidlaydilar. ‟
Qayd etilgan ma lumotlardan ko’rinib turibdiki, kuch sifatlarini
‟
rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni tabaqalashtirilgan tarzda bolalar va o’smirlar
mashg’ulotlarida to’la-to’kis qo’llash mumkin. SHu bilan bir qatorda e’tiborli joyi
shundaki, 6-9 yoshli badiiy gimnastikachi o’g’il bolalarda kuch sifatlarini qaysi
tartib va yo’nalishda rivojlantirish zarurligi etarli darajada isbot qilinmagan.
Ko’pchilik olimlar, tezkorlik-kuch qobiliyatlarini o’rganish natijasida ularni
shiddatli o’sishi 9-10 yoshdan boshlanib, 13-14 yoshgacha davom etadi degan
xulosaga kelishgan.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida tezkorlik-kuch qobiliyatlari
muayyan harakat malakalarini ijro etishda maksimal mushak kuchini qisqa vaqt
oralig’ida namoyon bo’lishi bilan izohlanadi.
Jismoniy tayyorgarlik shakllantirish doirasida tezkorlik sifatini rivojlantirish
alohida ahamiyatga egadir. CHunki aynan harakat tezkorligi nafaqat badiiy
gimnastikachilarda yuqori sport natijalariga erishish imkoniyatini yaratadi, balki
bunday yo’nalishda kechadigan jarayon boshqa sport turlarida o’z ifodasini topadi.
Qator mutaxassislarning fikr bildirishicha, tezkorlik sifatini rivojlanishning eng
qulay davri 9-13 yoshga to’g’ri kelar ekan. Tezkorlik sifatining salmog’i kuch va
tezkorlik-kuch sifatlariga bog’liqdir. Binobarin, shug’ullanayotgan bolalarda ushbu
sifatning etarli darajada shakllanmaganligi kelajakda uni tiklash imkonini
bermaydi.
Ma lumki, harakat tezligini rivojlantirish samarali vositalardan biri yugurishdir.
‟
L.P.Volkov va V.P.Filinlar maksimal va maksimalga yaqin tezkorlikni rivojlantirish
uchun 20 m dan 60 m gacha yugurish vositasini taklif etadilar. Lekin, bunday
mashqlar N.G.Ozolinning ta'kidlashicha, hajm jihatidan ko’p bo’lishi tavsiya
etilmaydi. Ayrim tadqiqotchilar maksimal tezlikda yugurish bolalar organizmiga
har doim ham ijobiy ta'sir etavermaydi degan xulosaga kelishgan.
Ko’pgina mutaxassislar tezkorlikka oid mashqlar o’z amplitudasi va mohiyati
jihatlaridan o’rgatilayotgan harakat malakasiga yaqin, turdosh bo’lgani maqsadga](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_23.png)
![muvofiqdir deydilar. Ularning fikriga ko’ra, bu borada o’rgatilayotgan harakat
texnikasiga yaqin yoki mos harakatli o’yinlarni qo’llash mumkin.
Yosh sportchilarni tayyorlashda chidamkorlik sifati ham o’ziga xos, o’ta
muhim xususiyatga egadir.
Sport badiiy gimnastikasida, masalan, maxsus kuch chidamkorligi ustivor
ahamiyat kasb etadi. YU.V.Menxin, V.M.Smolevskiy va
YU.G.Gaverdovskiylarning ta riflashicha, chidamkorlik – bu gimnastik‟
ko’pkurash mashqlarini ko’p marta takrorlash natijasida vujudga keladigan toliqish
alomatlariga qarshi ta sir ko’rsatuvchi sifatdir. Ayrim tadqiqotlarda kuch
‟
chidamkorligi va asta kechadigan kuchni gimnastik mashqlarni muvaffaqiyatli ijro
etishdagi ahamiyati isbotlab berilgan.
So’nggi yillarda badiiy gimnastikaning borgan sari “yosharib”
borayotganligi tufayli erkin gimnastik kombinatsiyalarda statik elementlar o’z
o’rnini yo’qotib bormoqda.
L.YA.Arkaev, N.G.Suchilin, V.M.Smolevskiy, YU.G.Gaverdovskiy larning
nazariga binoan, bunday elementlarning yo’qolib borishi yosh badiiy
gimnastikachilarning statik elementlarni mahorat bilan ijro etish ko’nikmasiga ega
bo’lmaganidan, ular jismonan etuk emasligidan deb izohlanadi. Tajriba shuni
ko’rsatadiki, badiiy gimnastikada trenerlar aksariyat xollarda statik mashqlarga
o’rgatishni sport ustaligiga nomzod dasturi bo’yicha shug’ullanish davrida
boshlaydilar. Ammo yuqorida ta kidlanganidek, kuch tayyorgarligi, shu jumladan,
‟
statik kuch mashqlariga ham, bolalik yoshdan e’tibor qaratish zarur. Ushbu
mutaxassis-olimlarning fikriga muvofiq, bolalik yoshidagi badiiy gimnastikachilar
ham murakkab statik elementlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishlari mumkin.
Yu.V.Menxinning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, badiiy gimnastika bilan 2-3 yil
shug’ullangandan so’ng va etarli jismoniy tayyorgarlikka erishgandan keyin statik
mashqlarga o’rgatish ijobiy natija beradi. Buning uchun yosh badiiy
gimnastikachilar dastavval erishgan etarli maxsus jismoniy tayyorgarlikka ega
bo’lishlari lozim.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_24.png)
![Yuqorida zikr etilgan mualliflar fikrlaridan shu kelib chiqadiki, iqtidorli yosh
badiiy gimnastikachilarni tayyorlash va kelajakda gimnastik ko’pkurash
mashqlarini muvaffaqiyatli ijro etishda muhim bo’lgan maxsus chidamkorlikni
mukammal shakllantirish uchun 6-9 yoshli guruhda shug’ullanuvchi bolalarda
umumiy chidamkorlikni rivojlantirish zarurdir.
Egiluvchanlikni va bo‘g‘imlar qayishqoqligini tarbiyalash . Egiluvchanlik
va bo’g’imlar qayishqoqligi sport badiiy gimnastikasida ustivor ahamiyatga
molikdir. Badiiy gimnastikada deyarli barcha mashqlar maksimal amplitudada ijro
etiladi, binobarin, mazkur zaruriyat egiluvchanlik va qayishqoqlik qanchalik
muhim ekanligidan dalolat beradi. Aynan ushbu sifatlar gimnastik mashqlar
texnikasini samarali o’zlashtirish, jismoniy sifatlarni tejamli ijro etish va yuksak
sport natijalariga erishish istiqbolini ta minlaydi. Ko’p sonli manbalarga asosan‟
egiluvchanlik va bo’g’imlar qayishqoqligini unumli rivojlantirishning ustivor
uslubi – bu mushaklarni «cho’zish» va «bo’shashtirish» mashqlarini surunkasiga
qaytarishdan iborat. Bunday mashqlarga faol va passiv egiluvchanlikka oid
harakatlar, maksimal amplituda va tezlikda ijro etiladigan yoysimon harakatlar
misol bo’lishi mumkin. Ta'kidlash joizki, mazkur mashqlarni qo’llashda,
bolalarning jismoniy va morfofunksional imkoniyatlar e’tiborga olinishi
lozim.Egiluvchanlikni qobilyatini shakillantirishda 5-6 yoshli shug'illanuvchilar
bo'lishi maqsadga muvofiq.
Egiluvchanlik va bo’g’imlar qayishqoqligini tarbiyalashda sekin-astalik, izchillik,
ketma-ketlik, mutanosiblik tamoyillariga amal qilish mashg’ulotlar samarasini
belgilaydi.
I Bob Bo’yicha xulosalar
Mavzu yo’nalishi doirasida qayd etilgan ilmiy-uslubiy ma’lumotlar va
mutaxassis olimlar fikri-mulohazalari tahliliga asosan quyidagi xulosalarni e’tirof
etish mumkin.Ushbu muammo bo’yicha adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz 5-6
yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlantirish usullari adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra 5-6 yoshli](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_25.png)
![badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish
usullariining amaliy ahamiyati beqiyos ekanligi e’tirof etilgan.
Badiiy gimnastika sport turi bilan 4-5 yoshdan boshlab shug'illanishni
ko'pgina soha vakillari tavsiya etmoqda. Bu sport turi qizlar organizimiga juda ham
foydali va samarali ta'sir ko'rsatadi. Mazkur sport turi bilan shug'illanish natijasida
qizlarda noziklik, harakatlar mayinligi ham guzal qad-qomat shakillanadi shu bilan
bir qatorda jismoniy sifatlarning, ya'ni egiluvchanlik, chaqqonlik, epchillik
rivojlanishi va tarbiyalanishi shular jumlasidandir.
Badiiy gimnastika bugungi kunda biz havas qiladigan rivojlangan
mamlakatlar qatori jafdal taraqqiy topib,ommalashib borayotgan sport turlaridan
biridir, o'tkazilayotgan musobaqalarda ham ko'rish mumkinki, kundan-kunga
shahar, tumman markazlari , balki chekka qishloqlarda ham sportning bu turiga
qiziqish ortib borayotganligi kishini quvontiradi.[A.Achilov.5-b]
Albatta mazkur sport turi jadal rivojlanib borayotgan bir vaqtda murabbiylar
faoliyati va ularni malakasini oshirish jarayonini ham takomillashtirish ham
dolzarb masalalardan biridir.
Zero, murabbiy malakasinin oshirish tizimini yaratish, bolalar sportini
rivojlantirish,ertangi kunimiz ravnaqidan dalolat beradi.
Badiiy gimnastika sport turi bajariladigan mashqlar majmuasi butun
organizimga ta'sir ko'rsatishi, mushaklarni alohida guruhlari va organlarni
rivojlantirish, jins,yosh,jismoniy tayyorgarlik darajasini e'tiborga olgan holda
mashqlar yuklamasini nazorat qilish imkonini beradi. Sog'lom, jismoniy komil
insonni har tomonlama barkamol tarbiyalashda badiiy gimnastikaga asosiy
o'rinlardan biri ajratiladi. Badiiy gimnastika bu - yuksak darajadagi mahorat bilan
xarakterlanishi taminlanadigan harakatlar majmuasi hisoblanadi. 5-6 Yoshdan
badiiy gimnastika bilan shug'illanish insonda chiroyli va tekis qomat, yengil va
tabiiy yurishning shakillanishiga, harakatlarni koordinatsiyasiga, epchillik,
nafosatga oshno bo'lishda va shaxsni barkamol rivojlanishiga turtki bo'ladi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_26.png)
![II BOB.TADQIQOT USULLARI VA UNI TASHKIL ETISH.
Badiiy gimnastika sport turi rivojlanishida juda katta yo`lni bosib
o`tgan.uzoq o`tmishga borib taqaladi. Hozirgi darajaga etish uchun ko`p yo`llarni
bosib o`tgan, shunday mukammal qizlar uchun har tomonlama mos sport turi
bo`lib rivojlandi. Hozirgi kunda hamma qizlarini bu sport turiga berishni
hohlashmoqda. Hammaga ma`lumki, insonlar qadim o`tmishdan boshlab raqsga
tushishni boshlaganlar. Raqs inson xissiyotlarini emotsiyalarini, sog`lig`ini
mustahkamlashni, ishga layoqatini oshirishni bir usuli hisoblangan. Bu esa turli hil
raqs turlari, turli harakatlar bilan bir-biriga bog`liq hisoblashgan. Yildan yilga har-
xil raqs harakatlarini rivojlanib murakkablashib borgan. Bu esa Insoniyatni har
tamonlama rivojlanishlariga plastikani,jismoniy sifatlarni, estetikasini va badiiy
dunyoqarashini katta turtki bo`lgan. Raqs harakatlar asta sekin rivojlanib bir necha
yangi yo`nalishlarga bo`linib ketgan. Talab ko`paygan sari raqs to`garaklari va raqs
maydonlari bunyod bo`la boshlagan.
Shu bilan bir qatorda ko’p yillik sport tayyorgaarligi jarayonida sportchi
shu tayyorgarlik davrining qaysi bosqichida shug’ullanishidan qat’iy nazar
qo’llaniladigan o’quv mashqlari yuklama jihatidan uning funksional va jismoniy
imkoniyatiga mos bo’lishi kerak. Aks holda, ya’ni katta hajmli va o’ta shiddatli
mashqlar zo’rma-zo’raki berilaversa shug’ullanuvchi organizmida zo’riqish
alomatlari paydo bo’ladi. Agar shunday mashg’ulotlardan foydlanish davom
etaversa, nafaqat foydali sport natijalariga erishish mumkin, balki shug’ullanuvchi
organizmida kasallik alomatlari vujudga kelishi ehtimoldan holi emas. Sport
mahoratining yuksak bosqichida, ya’ni malakali, katta yoshdagi sportchilarda
shunday ko’ngilsiz oqibatlar ro’y bermasligi uchun muayyan sport turiga dastlabki](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_27.png)
![o’rgatish bosqichidan boshlab jismoniy, texnik va taktik tayorgarlikka oid
mashqlarni me’yorlab qo’llash tavsiya etiladi.
II.1.Tadqiqot vazifalari
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi:
-Adabiyotlar tahlil qilinib, tadqiqotning ilmiy yo’nalishini aniqlash bo’yicha ish
olib boorish.
-Pedagogik tajribasini o’tkazish va tadqiqotni tashkil etish dasturini ishlab chiqish.
-Jismoniy tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish zarurligiga e’tibor
qaratadi.
II.2. Tadqiqot uslublari
Ishga quyidagi tadqiqot uslublaridan foydalanildi:
1.Maxsus ilmiy uslubiy adabiyotlarning nazariy tahlili.
2.Anketa so’rovi.
3.Pedagogik kuzatuvlar.
4.Pedagogik testlash.
5.Matematik statistika uslublari.
II.3.Ilmiy –uslubiy adabiyot manbalarini tahlil qilish va amaliy
tajribalarni umumlashtirish
Mutaxassis olimlarning fikriga ko’ra shug’ullanuvchining yoshi, jinsi va
jismoniy imkoniyatlarini e’tiborga olmasdan rejalashtirilgan va qo’llaniladigan](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_28.png)
![mashqlar yuklamasi barvaqtmi yoki kechmi uning organizmiga salbiy ta’sir
ko’rsatadi, turli jarohatlar va zo’riqishlarga olib kelishi mumkin(L.P.Matveev,1999;
L.P.Volkov,2002; V.N.Platonov,2004; J.K.Xoldorov,2008).
Badiiy gimnastika musobaqalarida yuksak natijalarga erishish uchun
sportchilar organizmi katta hajmli va o’ta shiddatli yuklamalarga tayyor bo’lishi
kerak. Shu bilan bir qatorda ko’p yillik sport tayyorgaarligi jarayonida sportchi
shu tayyorgarlik davrining qaysi bosqichida shug’ullanishidan qat’iy nazar
qo’llaniladigan o’quv mashqlari yuklama jihatidan uning funksional va jismoniy
imkoniyatiga mos bo’lishi kerak. Aks holda, ya’ni katta hajmli va o’ta shiddatli
mashqlar zo’rma-zo’raki berilaversa shug’ullanuvchi organizmida zo’riqish
alomatlari paydo bo’ladi. Agar shunday mashg’ulotlardan foydlanish davom
etaversa, nafaqat foydali sport natijalariga erishish mumkin, balki shug’ullanuvchi
organizmida kasallik alomatlari vujudga kelishi ehtimoldan holi emas. Sport
mahoratining yuksak bosqichida, ya’ni malakali, katta yoshdagi sportchilarda
shunday ko’ngilsiz oqibatlar ro’y bermasligi uchun muayyan sport turiga dastlabki
o’rgatish bosqichidan boshlab jismoniy, texnik va taktik tayorgarlikka oid
mashqlarni me’yorlab qo’llash tavsiya etiladi.
2.4 So‘rovnomani o‘tkazilishi va tashkil etilishi
So‘rovnoma Samarqand shahar 2-son BO’SM ining badiiy gimnastika sport
turi bilan shug’ullanuvchi 5-6 yoshli qizlar mashg’ulotlarida egiluvchanlik
jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish usullariga oid mashqlar hamda
qo‘llanilishiga oid savollar bo’yicha o‘tkazildi.
So‘rovnomada 6 ta savol tuzilib shular asosida faoliyat turi o‘rganildi.
2.5. Badiiy gimnastika jarayonini pedagogik kuzatish
Badiiy gimnastika to’garak mashg’ulotlarida 5 -6 yoshli badiiy
gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish usullari ni
aniqlash bo’yicha pedagogik kuzatuvlar Samarqand shahar 2-son BO’SM ining](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_29.png)
![badiiy gimnastika sport turi bilan shug’ullanuvchi 5-6 yoshli qizlar o’quv-
mashg’ulot bosqichi guruhlarida olib borildi.
Qayd qilingan ko‘rsatkichlar:
• Ko’pirik (sm)
• Gimnastika o’rindig’ida turgan holda egilish (sm)
• Shpakat yozish (sm)
Olingan natijalarga asoslanib kuzatilgan guruhdagi har bir o‘quvchi haqida
umumiy xulosaga qilinib, so‘ngra butun guruhni ko‘rsatgan natijalari
umumlashtirildi.
2.6. Matimatik-statistik uslub
Tadqiqot natijasiga ko‘ra texnik harakatlarni ko‘rsatkichlari aniqlanib,
ularning samaradorlik ko‘rsatkichlari o‘rganildi va olingan natijalarni o‘rtacha
arifmetik ko‘rsatkichlari aniqlandi.
2.7. Tadqiqotning o‘tkazilishi
Magisrtrlik dissertatsiya ishida pedagogik kuzatuvlar va tadqiqot ishlari
2021- yil sentyabrdan 2022-yil mart oylarida Samarqand shahar 2-son BO’SM
ining badiiy gimnastika sport turi bilan shug’ullanuvchi 5-6 yoshli qizlar o’quv-
mashg’ulot bosqichi guruhlarida olib borildi. Unda sport to’garaklarida 5-6 yoshli
badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish
usullari dan foydalanishda harakatli o’yinlar orqali tarbiyalash o‘rganildi va tadqiq
qilindi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_30.png)
![III BOB. 5-6 YOSHLI BADIIY GIMNASTIKACHILARNING
EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI
RIVOJLANTIRISHNING VOSITA VA USLULLARI
III.1. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari tahlili.
5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlanganligini aniqlash bo’yicha so’rovnoma o’tkazilib, olingan natijalar tahlil
qilindi. Tahlil natijalari 1-jadvalda berilgan. Unda 20 nafar shug’ullanuvchi
qatnashdi.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, “Badiiy gimnastika sport mashg’ulotiga o’z
xohishingiz bilan kelganmisiz? ” degan 1-savolga “ha” deb 12 tasi, “yo’q” deb 2
tasi, 6 tasi “qisman” deb javob berishgan. Ko’pchiligi ijobiy javob berishgan.
“Siz o’zingizni egiluvchanlik holatingizni baholay olasizmi?” degan 2-
savolga 6 tasi “ha”, “yo’q” deb yana 6 tasi javob berishgan, “qisman” deb 8 tasi
javob berishgan.
3-savolga “Murabbiyingiz mashg’ulotlarda egiluvchanlik qobiliyatlarini
rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanadimi?” degan savolga 4 tasi “ha”,
10 tasi “yo’q” hamda 6 tasi “qisman” deb javob bergan.
Egiluvchanligingizni oshirishda harakatli o‘yinlar samarali deb
o‘ylaysizmi? degan savolga 11 tasi “ha” deb, 4 tasi “yo’q”, 5 tasi “qisman” deb
javob berishgan.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_31.png)
![Egiluvchanligingizni oshirishda murabiyingiz musiqali harakatli
o‘yinlardan foydalanadimi? degan savolga 3 tasi “ha” deb, 12 tasi “yo’q”, 5 tasi
“qisman” deb javob berishgan.
Murabbiyingiz egiluvchanlik holatinigizdan kelib chiqib yuklamalar
beradimi? degan 6-savolga 4 tasi “ha”, 9 tasi “yo’q”, 7 tasi “qisman” deb javob
bergan. Demak, bundan ko’rinib turibdik, ko’pchilik murabbiylar mashg’ulotlarida
harakatli o’yinlarni kam qo’llar ekanlar.So’rovnoma davomida olingan natijalar va
ularning qiyosiy tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat murabbiylar mashg’ulotlarni
haligacha yangicha yondashmasdan mashg’ulotlarni olib borishlari kuzatildi.
1-jadval
5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari tahlili
Savollar Ha % Yo’q % Qisman
%
1 Badiiy gimnastika sport mashg’ulotiga
o’z xohishingiz bilan kelganmisiz? 12
60% 2
10% 6
30%
2 Siz o’zingizni egiluvchanlik holatingizni
baholay olasizmi? 6
30% 6
30% 8
40%
3 Murabbiyingiz mashg’ulotlarda
egiluvchanlik qobiliyatlarini
rivojlantirishda harakatli o’yinlardan
foydalanadimi? 4
20% 10
50% 6
30%
4 Egiluvchanligingizni oshirishda
harakatli o‘yinlar samarali deb
o‘ylaysizmi? 4
20% 11
55% 5
25%
5 Egiluvchanligingizni oshirishda
murabiyingiz musiqali harakatli
o‘yinlardan foydalanadimi? 3
15% 12
60% 5
25%
6 Murabbiyingiz egiluvchanlik
holatinigizdan kelib chiqib yuklamalar 4
20 % 9
45 % 7
35 %](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_32.png)
![beradimi?
III.3. Egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalashning usul va vositalari
Badiiy gimnastika mashqlari sakrash, muvozanat saqlash, burilish, siltash,
buyumlarsiz, buyumlar bilan, yo‘nalish va bo‘shashtirish mashqlarini
navbatlantirish bilan, shu bilan birga tayanch oldidagi mashqlarni o‘z ichiga oladi
va gavda, qo‘l, oyoq mushaklarini mustahkamlaydi. Ular nafaqat kuchni va
bo‘g’imlardagi harakatchanlikni rivojlantiradi balki, mushaklardagi nozik sezgini,
harakat koordinatsiyasini tarbiyalaydi, to‘g’ri qaddi qomatni shakllantiradi,
murakkab sharoitda muvozanat saqlashga yordam beradi.
Badiiy gimnastika mashqlarini o‘tkazishda raqsga xos elementlar va
birikmalardan har xil yugurish va sakrash turlaridan foydalanish o‘ziga xos
xususiyatga ega. Shug’ullanuvchilar bu mashqlarni bajara turib engil harakat qila
olishlari uchun o‘z tanalariga bemalol egalik qila oladilar. Badiiy gimnastikada
shug’ullanuvchilarga mashqlarni to‘g’ri bajarishni o‘rgatish uchun ularning o‘ziga
xosligini tushunish va uning boshqa gimnastika turlaridan qanday qanday farqi
borligini bilishi kerak. Uning asosiy xususiyatlari dinamiklik va yaxlitlikdir. Ular
qon aylanish va moddalar almashinuvini yaxlitlashga, harakat apparati, yurak qon-
tomir tizimining funksional imkoniyatlarini oshirishga, ish qobiliyatini o‘sishiga
yordam beradi.
Badiiy gimnastikada mashqlar murakkabligi kabi jismoniy yuklama ham
oson me’yorlashtiriladi. Jismoniy yuklamani quyidagilarni o‘zlashtirish bilan
tartibga solish mumkin:
-majmuadagi mashqlar soni
-har bir mashqning takrorlanish soni
-harakat sur’ati
-harakat amplitudasi
-mashqlar orasidagi dam olishning davomiyligi
-buyumlarning og’irligi, kattaligi va h.k.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_33.png)
![Badiiy gimnastika mashqlarini o‘rgatish pedagogikaning faollik va onglilik;
tizimlilik; ko‘rsatmalilik (aniqlik), soddalik, mustahkamlik prinsiplariga muvofiq
amalga oshiriladi. Berilayotgan mashq to‘g’rida dastlabki tasavvur paydo bo‘lishi
uchun murabbiy uni nomini to‘g’ri aytishi va iloji bo‘lsa sekinroq sur atda,‟
diqqatni texnika detallariga qaratib ko‘rsatish kerak. Agar mashq murakkab bo‘lsa,
uni ko‘rsatishdan oldin yordamchi mashqlarni bajarish kerak.
Boshlang’ich tayyorgarlik davrida badiiy gimnastika bilan shug’ullanuvchilar
mashg’ulotini haftada 4 marta kunning ikkinchi yarmida o‘tkazish maqsadga
muvofiqdir. Mashg’ulot tuzilishi umumqabul qilingan: tayyorlov qism (4-6 daq.),
asosiy qism (28-30 daq.) va yakuniy qism (3-4 daq.)dan farq qilmaydi.
Mashg’ulotning birinchi qismida yurish, yugurish mashqlari, murakkab bo‘lmagan
o‘yin vazifalari beriladi. Ikkinchi qismda bolalar raqs, buyumsiz va buyumlar bilan
mashqlar bajaradilar, harakatli o‘yin o‘tkaziladi. Yakuniy qismda nafasni rostlash
va mushaklarni bo‘shashtiruvchi mashqlardan foydalaniladi. Mashg’ulotni yaxshi
havo almashadigan zalda o‘tkazish zarur. Kiyim qulay, engil, harakat qilganda
uyalmaydigan (mayka, trusi yoki kupalnik) bo‘lishi kerak. Sport jihozi
shug’ullanuvchilarning yoshi va bo‘yiga mos bo‘lishi kerak. Mashg’ulot uchun 4
xil o‘lchamdagi rezina to‘plarga, arqonli yoki rezinali arg’amchiga, yog’och yoki
plastmassa obruchlarga, ebonite yoki yog’ochli tayoqchaga ingichka ip yordamida
qotirilgan, eni 3-4 sm. va uzunligi 3 metrgacha bo‘lgan atlasli tasmaga ega bo‘lishi
lozim.
Zalda bir nechta gimnastika devoir o‘rnatish va bolaning belidek keladigan
balandlikda devordan 15-20 sm. masofada reyka qotirish ma’qul. Agar buni iloji
bo‘lmasa, tayanch bilan mashq bajarishni stul suyang’ichini ushlab o‘tkazish
mumkin.
Mashg’ulotga buyumlar bilan bajariladigan mashqlarni asta-sekin,
bolalarning saflanish va qayta saflanish, yurish, yugurish va boshqa harakatlar
bilim, ko‘nikma va malakalariga egallashiga qarab kiritilsa, mashg’ulotda
uyushqoqlikka erishish oson bo‘ladi. Boshida bolalarga uyushqoqlik bilan
buyumlarni olish va topshirishni, ularni qo‘lda to‘to'g’ri ushlash, uzatish](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_34.png)
![dumalatish va boshqalarni o‘rgatish kerak. Bolalar buyum bilan mashq bajarganda
aniq bir sur at va ritmda bajarishlari, shu bilan birga harakatni takrorlashda‟
berilgan sur atni saqlab qolishi juda muhimdir.
‟
Harakatli o‘yin va estafetalarni o‘tkazishda jarohatni oldini olish choralari
to‘g’risida ogohlantirish muhimdir: yugurish va sakrash vaqtida bolalar orasidagi
vasofani saqlash, maydonchani yot jismlardan tozalash.
Yurish, yugurish, sakrash va raqs qadamlari mashqlarining namunaviy
ro‘yxati
Yurish va yugurish mashqlarining vazifasi qo‘l va oyoq harakatida yaxshi
koordinatsiya bilan yengil, oson harakatni ishlab chiqish, mashg’ulotda bolalarga
yengil qadam bilan, oyoq uchida, tovonlarda, oyoq uchida cho‘qqayib, baland
qadam bilan yurishni o‘rgatish kerak. Keyin bu harakatlarni turli qo‘l holatlari
bilan o‘rgatish tavsiya etiladi. Masalan: qo‘llar oldinda, yonda, pastda, yuqorida,
belda, yelkada, bosh orqasida, ko‘krak oldida, orqada va h.k. Harakatni
o‘zlashtirish davomida vazifalar murakkablashtiriladi – bolalar harakatlanish turini
boshida har 8 hisobda, keyin esa har 4 hisobda almashtiradi.
Masalan:
1-8 yengil qadam bilan yurish, qo‘llash belda;
1-8 oyoq uchida yurish, qo‘llar oldinda;
1-8 oyoq uchida yarimcho‘qqayib yurish, qo‘llar yuqorida;
1-8 tovonlarda yurish, qo‘llar bosh orqasida.
Harakatlanish turi va uning qo‘l holatini murabbiy shag’ullanuvchilarning
tayyorgarligiga qarab o‘z ihtiyori bilan o‘zgartirishi mumkin.
Yurishdan farqli o‘laroq, yugurish tayanchsiz fazaga ega va keskin itarilish bilan
bajariladi. Yugurish paytida gavdaning erkin holatiga, qo‘llarning aniq holatiga va
oyoqni to‘g’ri qo'yish: oyoq uchidan tayanchga o‘tish holatiga rioya qilish talab
qilinadi.
Bolalar mashg’ulotida quyidagi yugurish turlaridan foydalanish mumkin:
sekin va tez, joyida yugurish, doira bo‘lib, ilon izi bo‘lib, buyumlar atrofida, qo‘l
ushlashib, juft bo'lib yugurish. O‘qituvchi vazifani murakkablashtira turib](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_35.png)
![shug’ullanuvchilar bilan tizzalarni baland ko‘tarib yugurib (joyida va oldinga
harakatlanib), har tomonga tarqatib belgilangan joyda saflash, juft-juft bo‘lib,
uchtadan va hokazolar bilan mashq qiladi.
Sakrashni o‘rganishda oyoq mushaklari cho‘ziladigan keyin depsinish paytida
jadal qisqaradigan paytdagi dastlabki yarimcho‘qqayishga ahamiyat berish kerak.
Depsinish keskin, qisqa, oyoqni tez yozish bilan, alohida e’tibor bilan bo‘lishi
kerak. Uchish paytida tana to‘g’ri, oyoq uchi cho‘zilgan va tizza bukilmagan,
to‘g’ri bo‘lishi kerak. Qo‘nish vaqtida kuchni kamaytirib oxista oyoq uchida
qo‘nib keyin oyoqning barcha bo‘g’inlarini bukkan holatda oyoq kaftiga tushiladi.
Uzluksiz sakrashni bajarishda qo‘nish fazasi qisqa bo‘lishi kerak.
Shakli bo‘yicha eng oddiy sakrashlar – turgan joyda ikki oyoqda, oldinga,
orqaga va yonga haraklanib, o‘ngga va chapga 90o ga burilib sakrash. Keyin
yarimcho‘qqayib va cho‘qqayib sakrash. O‘rganishning keyingi bosqichi turgan
joyda va harakatda irg’ish (podskok) hisoblanadi. Bundan tashqari boshlang’ich
tayyorgarlikdagi shug’ullanuvchilarga oyoqlarni kerib, shu bilan birga oyoqni
birini oldinga, birini orqaga qilib sakrashni o‘rganish mumkin. Bir oyoqda
sakraganda ikkinchi oyoqni orqaga bukib yoki oldinga, yonga uzatib bajarilishi
mumkin, lekin sakrash 4 marta takrorlashdan ortiq bo‘lmasligi kerak.
Murakkabroq sakrash arg’imchida yoki gimnastika tayoqchasidan o‘ngga,
chapga, oldinga va orqaga sakrash, yuqoriga turli balandlikdagi mo‘ljalga tegib
sakrash: tizzalar yoki oyoq kaftiga buyumlarni qisib olib sakrash (joyida va
harakatlanib), shu bilan birga balandlikka sakrab chiqish va undan sakrab tushish
hisoblanadi.
Keyin oldinga qadam tashlab yuqoriga, bir oyoqni keskin oldinga bukish
bilan bajariladigan irg’ib sakrashni o‘rganish tavsiya etiladi. Bunda tizzadan
bukilgan oyoqning oldinga erkin chiqishiga ahamiyat berish kerak. Son va bolder
orasida to‘g’ri burchak hosil bo‘lishi zarur.
Oyoq kafti noqulay tushmasligi uchun sakrashni oddiy yurish, baland
qadamlar bilan yurish, yugurish bilan navbatlashtirish kerak. Mashq me’yori
bolalarning individual imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi lozim.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_36.png)
![Raqs harakatlari – bolalarning eng sevimli va emotsional harakat faoliyatlaridan
biridir. Ular to‘g’ri qaddi qomat, chiroyli yurishni shakllantirishga, harakat
koordinatsiyasi va ritmikani, chidamlilik va tezkor-kuch sifatini rivojlantirishga
yordam beradi.
Kichik yoshdagi bolalar uchun asosiy raqs harakatlari: juftlama qadam
turlari, gallop va polka, vals qadamlari hisoblanadi.
Juftlama qadam – oldinga, orqaga va yonga bajarilishi mumkin. D.h. – III oyoq
holati, o‘ng oyoq oldinda, qo‘llar belda. 1-o‘ng oyoqda qadam tashlab, shu oyoqda
turib, chap oyoq orqada oyoq uchida; 2-chap oyoqni juftlashtirish va d.h.
Uslubiy ko‘rsatma. Qadam tashlanganda gavda burilmaydi. Oyoq uchida
turgan oyoq tizzasini tashqariga buriladi, to‘g’ri qaddi qomatga rioya qilish.
Juftlama qadamni mustahkamlash uchun quyidagi raqs mashqlari tavsiya etiladi.
D.h. – ikkitadan qo‘l ushlashib turish, chap yon markaz tomonda, bo‘sh qo‘l belda,
III oyoq holati, o‘ng oyoq oldinda, 1-4 – oldinga ikki juftlama qadam; juftlama
qadam (harakat oxirida chap oyoqni III holatga juftlashtirish): 9-12 – chap oyoqda
oldinga juftlama qadam; 13-16 – chapga ikki juftlama qadam (harakat oxirida o‘ng
oyoqni d.h.ga juftlashtirish).
O‘zgaruvchan (peremenniy) qadam – ikki qadamdan tashkil topgan: juftlama
qadam va oldinda turgan oyoqda qadam. Keyingi o‘zgaruvchan qadam boshqa
oyoqdan bajariladi. D.h. – III oyoq holati, o‘ng oyoq oldinda, 1-2 – o‘ng oyoqda
oldinga juftlama qadam; 3-o‘ng oyoqda oldinga bir qadam, chap oyoq uchida; 4-
chap oyoqni oldinga oyoq uchida. Keyin shuning o‘zini boshqa oyoq bilan
bajarish.
O‘zgaruvchan qadamni orqaga harakatlanish bilan ham bajarish mumkin. Bu
qadamlarni bajarishda oyoq uchida va bosh harakati bilan birga olib borilishini
esda tutish kerak.
O‘zgaruvchan qadamni mustahkamlash uchun yakka va juft bo‘lib bajariladigan
oddiy va o‘zgaruvchan qadam birikmasidan tashkil topgan raqs qadamlarini
tavsiya etish mumkin.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_37.png)
![Galop qadami – oldinga, orqaga va yonga bajariladi. Galop o‘zining dinamikligi va
jadalligi bilan xarakterlidir. U yonga ikki oyoqda depsinish bilan davom etadigan
oyoq harakati. Uchish fazasida bitta oyoq ikkinchi oyoqqa qo‘shiladi. Qo‘nish
ikkinchi oyoq uchida, tizzalarni bukib bajariladi.
Uslubiy ko‘rsatma. Galop qadamlari har doim bir oyoqdan bajariladi.
Gavda oldinga egilmaydi, to‘g’ri qaddi qomat saqlanadi, bosh biroz ko‘tarilgan.
Uchish fazasida oyoq uchi cho‘ziladi, oyoqlar to‘g’ri.
Galop qadamlarini mustahkamlash uchun taxminan quyidagi raqs mashqlari
berilishi mumkin:
D.h. – III oyoq holati, o‘ng oyoq oldinda, qo‘llar belda. 1-8 – o‘ng oyoqda oldinga
gallop qadami, keyin chap oyoq; 1-4 – chapga burilib o‘ngga 4 galop qadami; 5-6
– o‘ngga juftlama qadam; 7-chapga oyoq uchida burilish; 8-III oyoq holati, chap
oyoq oldinda. Keyin mashqni boshqa oyoqdan bajariladi.
Polka qadami – bu yengil sakrash bilan bajariladigan o‘zgaruvchan qadamdir.
Kichik yoshdagi bolalarga faqat oldinga polka qadamini quyidagicha bajarib
o‘rgatish kerak:
D.h. – III oyoq holati, o‘ng oyoq oldinda, qo‘llar belda. “I” chap oyoqda kichik
irg’ish, o‘ng oyoq oldinda-pastda; 1-o‘ng oyoqda gallop; 2-o‘ng oyoqda bir qadam
sakrash, chap oyoq oldinda-pastda. Shuning o‘zi, boshqa oyoqda.
Uslubiy ko‘rsatma. Polka qadamlari yengil, nafis, boshni yonga oyoq bilan
bir tomonga burish bilan birga kuzatiladi. Oldinga irg’ishga chiqadigan oyoqning
tizza va oyoq uchi yaxshi cho‘zilgan bo‘lishi kerak. Irg’ish musiqadagi takt bilan
bajaradi. Polka qadami o‘zlashtirilgandan keyin uni gallop, er tepinish, burilishlar
bilan qo‘shib o‘tish mumkin. Vals qadamlari – bitta o‘zgaruvchan qadam va oyoq
uchida ikki qadamdan tashkil topgan. 5-6 yoshli bolalar uchun vals qadamlari
oldinga va yonga bajarilishi tavsiya etiladi. O'rgatishning boshida qo‘llar belda,
keyin qo‘llar bir tekis harakat qo‘shiladi.
Oldinga vals qadamlari bajariladi: d.h. – III oyoq holati, o‘ng oyoq oldinda, qo‘llar
belda. 1-o‘ng oyoqda oldinga bir qadam yarimcho‘qqayish, chap oyoq oldinda-
pastda; 2-3 – chap oyoq uchida ikki qadam. Shuning o‘zi boshqa oyoqda.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_38.png)
![Yonga vals qadami oyoq uchida turishdan boshlanadi, qo‘llar belda. 1-o‘ng oyoqda
yonga bir qadam yarimcho‘qqayish, chap oyoq tizzadan bukilib, oyoq uchini
to‘piqqa olib borib o‘ng oyoq orqada; 2-chap oyoqda oldinga bir qadam o‘ng oyoq
uchida; 3-o‘ng oyoqni chap oyoqqa juftlashtirib oyoq uchida turish.
Uslubiy ko‘rsatma. Vals qadamlari mayin, muttasil, sekin sur atda‟
bajariladi. Ularni to‘g’ri qaddi qomat saqlash, boshni burish harakati bilan
birgalikda bajarish kerak.
Vals qadamlarini takomillashtira turib, burilish, biroz yonga egilish, yengil
yugurish bilan bajarish mumkin.
Yuqotida keltirilgan raqs harakatlaridan tashqari bolalar zamonaviy “Lenka-Enka”,
“Vesyolie utyata”, “Lambada” raqs elementlarini ham muvaffaqiyatli o‘rganilishi
mumkin. Bolalar o‘zlarini harakat vositasi deb tasavvur qilishlariga imkon berib
daqsga improvizatsiya elementlarini ham kiritish maqsadga muvofiq.
Tayanch oldida bajariladigan mashqlar ro‘yxati
Tayanch oldidagi mashqlar yuz bilan, yon yoki orqa bilan turib bajariladi.
Tayanch oldida yuz tomon turish holatida qo‘l kaftlari reykada erkin turadi, qo‘llar
tirsakdan bukilgan, orqa to‘g’ri, yelkalar kerilgan, bosh ko‘tarilgan. Tayanchga yon
tomon bilan turganda tayanchga yaqin bo‘lgan qo‘l kaftlari taxminan belgacha
bo‘lgan balandlikdagi gimnastika devori reykasida bo‘sh turadi, gavda biroz
oldinda, bilak va tirsak tushirilgan. Tayanchga orqa bilan turganda gimnastika
dеvoriga to‘g’ri qaddi qomatni saqlagan holatda yorishib turiladi, qo‘llar yonda-
pastda, rеykani ustidan ushlagan holatda.
Tayanch oldida mashq bajarish oyoq va gavda mushaklari
mustahkamlashishiga, jismoniy sifatlarni rivojlanishiga, to‘g’ri qaddi qomat
shakllanishiga yordam bеradi. Bundan tashqari bolalarga tayanchni ushlab turib
mashq bajarish osonroq.
Tayanch oldida bajariladigan mashqlar na’munasi:
1) D.h.-oyoq uchi va tovonlar juft, tayanchga yuz bilan turish.
1-2-oyoq uchida turish; 3-4 – d.h.
2) D.h.-shuning o‘zi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_39.png)
![1-2-oyoq uchida turish; 3-4-tizzalarni bukib yarimcho‘qqayish;
5-6-oyoq uchida turish; 7-8-d.h.
3) shuning o‘zi.
1-2-o‘ng oyoqni bukib oyoq uchini chap oyoq barmoqlari yoniga qo‘yish;
3-4-oyoq holatlarini almashtirish.
4) D.h. oyoqlarni kеrib tayanchga yuz bilan turish;
1-4-orqaga egilish; 5-8-d.h.
5) D.h. shuning o‘zi.
1-2-chapga egilish, chap qo‘l yuqorida; 3-4-d.h.;
5-6-o‘ngga egilish, o‘ng qo‘l yuqorida; 7-8-d.h.
6) D.h.-tayanchga yuz bilan tizzalarda tik turish, o‘ng qo‘l yuqorida;
1-4-orqaga egilish; 5-8-d.h.
Shuning o‘zi, lеkin chap qo‘l yuqorida.
7) D.h.- oyoqlar kеrilgan tayanchga yuz bilan, tayanchdan bir qadam uzoqroq
turish.
1-3-oldinga uchta prujinasimon egilish; 4-d.h.
8) D.h.- tayanchga orqa bilan turib, uni tеskari ushlash. 5-8-d.h.
Bundan tashqari 5-6 yoshli bolalarning tayanch oldidagi mashg’ulotiga
хorеografiya elеmеntlarini ham kiritish mumkin: 1-2- holatda yarimcho‘qqayish va
cho‘qqayishni bajarish, oyoq uchida va tovonlarda turish, 450 da barcha
yo‘nalishlarga ko‘tarish va h.k. bu mashqlarning hammasi harakat maktabi
shakllanishiga, koordinatsiyani takomillashishiga, ritmik harakatni rivojlanishiga
yordam bеradi.
Buyumsiz bajariladigan mashqlar ro‘yхati
Bolalar mashg’ulotida prujinasimon harakat, “to‘lqin”, burilish va
muvozanat saqlash mashqlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu mashqlarni
o‘zlashtirish jarayonida jismoniy sifatlar va koordinatsiya qobiliyatlari
takomillashadi, harakat malakalari shakllanadi.
Prujinasimon harakat bir vaqtda bo‘g’imlarni bukib kеyin yozilishi bilan
хaraktеrlanadi va u qo‘llar, oyoqlar va butun tanada bajariladi. Bu harakatning](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_40.png)
![ko‘pi imitatsiya хaraktеriga (bosish, itarilish, ko‘tarilish, tortilishni tasavvur
qiluvchi) ega yoki shеrikning qo‘li qarshiligini qaytarish, dеvor yoki o‘rindiqqa
tayanganga o‘zining tana og’irligi bilan bajariladi.
Qo‘llar bilan prujinasimon harakatlar bir vaqtning o‘zida navbatma-navbat
va bir vaqtning o‘zida turli yo‘nalishda bajarilishi mumkin.
Prujinasimon harakatni o‘rgatishni d.h.-qo‘llar yondan boshlash eng yaхshisidir.
Barcha bo‘g’imlarni bir vaqtda bukish, kaftni mushtlab (tirsak gavdaga yopishgan,
kaft bukilgan va tashqariga qaragan) va bir vaqtning o‘zida yozish va h.k. qo‘llarni
bukishda bosh va еlka biroz oldinga egiladi, yozilganda esa to‘g’rilanadi.
Qo‘llarni navbatma-navbat prujinasimon harakati bir-biriga qarab juft bo‘lib,
qo‘llar oldinda, barmoqlar bilan ushlab turish bilan o‘rgatish mumkin. Qo‘llarni
qarshilik bilan navbatma-navbat bukish va yozishni bajara turib, bolalar
prujinasimon harakat bajarishda boshidan o‘tkazish kerak bo‘lgan holatni his
qiladi.
Eng murakkabi turli yo‘nalishdagi bir vaqtning o‘zida prujinasimon harakat
hisoblanadi. Bunda bolalar qo‘llarini bir vaqtda bukib turli yo‘nalishga yozishadi.
Masalan: bir qo'lni yonga, ikkinchisini yuqoriga va h.k.
Oyoq bilan prujinasimon harakat dinamik kuchni rivojlantirishga,
bo‘g’imlardagi harakatchanlikni oshirishga, sakrashda to‘g’ri depsinish va yengil
qo‘nishga erishishga yordam beradi.
O‘rganishni boshlash kerak bo‘lgan eng oddiy shakli bu – joyida turib ikki
oyoqda prujinasimon harakat: tizzalarni bukmasdan oyoq uchida turish va oyoq
kaftiga butunlay tushish; oyoq kaftida turib tizzalarni bukib yozish; keyin tana
og’irligini bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa prujinasimon o‘tkazish, joyida turib
yurishga o‘rganish tovondan oyoq uchiga o‘zgaruvchan qadam bilan yakunlanadi.
Kichik yoshdagi bolalar bilan yaxlit prujinali harakat sifatida quyidagilarni
bajarish tavsiya qilinadi: 1-4 muttasil harakat bilan qo‘llarni bukish, gavda va oyoq
cho‘qqayish holatiga tushish; 5-6 – bir tekisda to‘g’irlanib d.h. ga qaytish.
“To‘lqinlar”. To‘lqinsimon harakatlar barcha bo‘g’inlardagi ketma-ket va
uzluksiz harakat bilan xarakterlanadi. Bu plastiklik namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_41.png)
![mashqdir. Ularni to‘g’ri bajarish koordinatsiya qobiliyati, bo‘g’inlarning
harakatchanligi va “mushak sezgisi” ning rivojlanganligiga bog’liq.
Yosh bolalarda to‘lqinsimon harakatlar qo‘l va gavda bilan bajariladi.
Musiqa jo‘rligi bilan o‘tkazish uchun lirik, vazmin xarakterdagi, ¾ o‘lchamdagi,
sekin va o‘rtacha tempdagi musiqani tanlash lozim.
Qo‘llar bilan to‘lqinsimon harakatni yaxshisini quyidagicha o‘rganish kerak:
d.h. – asosiy turish. 1-harakatni yelkadan boshlab tirsakni biroz bukib, qo‘llarni
bilak va kaftning orqada qolgan harakati bilan yonga ko‘tarilish (bunda yelka
gorizontalgacha keladi, qolgan a’zolar aylana chizig’i bilan pastda joylashgan); 2-
tirsakni biroz bukib qo‘llarni bilak va kaftning qolgan harakati bilan pastga
tushirish.
Bolalarni to‘lqinsimon harakatga o‘rgatishda uni birinchi bir qo‘lda, keyin
navbat bilan o‘ng va chap qo‘l bilan bajarish kerak. Ayniqsa, “to‘lqin”ni ikki
qo‘lda bir vaqtda va navbatma-navbat bajarish qiyin hisoblanadi.
Uslubiy ko‘rsatma. Harakatni ko‘rsatish va namoyish qilish iloji boricha
juda aniq va ifodali bo‘lishi kerak. Qo‘llar bilan “to‘lqin” bajarganda yelkalarni
ko‘tarilmasligi va tirsaklarni yonga emas pastga qaraganligiga ahamiyat berish
kerak. Harakat mayin, bir tekis bo‘lishi uchun harakat ketma-ketligining
to‘g’riligiga rioya qilish va bo‘ginlarni tez bukib yozmaslik kerak.
Odatda, bolalarga gavda bilan to‘lqinsimon harakatni o‘rgatishda quyidagi
mashqlar ketma-ketligiga rioya qilish kerak:
1) D.h. – tizzalarda tayanib, boshni oldinga egib tik turish.
1-2 – bel, ko‘krak va bo‘yin sohalarida (boshni orqaga egib) muntazam bukilish.
3-4 – orqani muntazam egib d.h.ga qaytish.
2) D.h. – tovonlarda o‘tirib qo‘llar orqada biriktirilgan.
1-2 – bel, ko‘krak va bo‘yin sohalarini ketma-ket bukilib oldinga egilish;
3-4 – bel, ko‘krak va bo‘yin sohalarini ketma-ket bukib to‘g’irlanish.
3) D.h. – Bukilib tovonlarda o‘tirish, qo‘llar orqada.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_42.png)
![1-4 – tos-son bo‘g’imini, gavdani ketma-ket yozib tizzalarga tik turish, birinchi
bel, keyin va bo‘yin sohasidan bukilib;
5-8 – ketma-ket egilib (harakatni beldan boshlab), tovonlarga o‘tish.
Uslubiy ko‘rsatma . Mashqlarning eng oxirgisini bajarganda tosning oldinga
o‘tishiga ahamiyat berish zarur. Tizzalar hali bukilib turgan paytda umumiy tana
og’irlik markazini aralashtirib tos-son bo‘g’ini to‘g’irlanadi. Bunda bolalarga bir
qo‘l bilan tosni oldinga itarib, ikkinchi qo‘l bilan yelkalarni ushlab ozgina yordam
berib yuborish mumkin.
Burilishlar. Bu dinamik mashqlarning alohida guruhi bo‘lib, uni to‘g’ri
bajarish muvozanat saqlashni bilishga bog’liq. Bundan tashqari burilishni
muvaffaqiyatli bajarish boshni to‘g’ri burishga ham bog’liq. Bosh harakat boshida
gavdaning burilishidan bir muncha orqada qolib, keyin unga yetib olishi kerak.
Shug’ullanuvchilar burilishni o‘zlashtirishlari uchun baland oyoq uchida yaxshi
tura olishi, gavdani to‘g’ri, tekis holatda ushlab tura olishi kerak.
Modomiki, burilishni bajarish vestibulyar apparatni qo‘zg’atar ekan, boshida
quyidagi tayyorlov mashqlarini bajarish maqsadga muvofiqdir:
1) Ikkitadan qo‘l ushlashib turib, aylantirib bajaradi.
2) Polda chalqancha yotib, qo‘llar yuqorida, polda chapga va o‘ngga 360o ga
dumalashlarni bajarish (gavda, oyoq va qo‘lning cho‘zilgan holatiga ahamiyat
berish).
3) Turli tempda boshni, burish va aylantirish.
Keyin kichik yoshdagi bolalarga ikki oyoqda 180o va 360o ga burilishlarni
o‘rgatiladi. O‘rganish uchun eng oson burilishlar kichik va tez qadam bilan baland
oyoq uchida tana og’irligini u oyoqdan bu oyoqqa o‘tkazish bajariladigan hatlab
burilishdir. Bunda tizzalarni bukmasdan, orqani tekis ushlash, oyoq va gavda
mushaklari tarang, joyidan qo‘zg’almasdan, qaddi qomatni to‘g’ri tutib qo‘llar
yonga yoki belda bo‘ladi.
Chalishtirma qadam bilan burilish quyidagicha bajariladi: butunlay oyoq
kaftida turgan holatda bir oyoqni chalishtirib oldinga (orqaga) oyoq uchiga](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_43.png)
![qo‘yish. Oyoq uchiga turib 180o yoki 360o ga burilish. Burilish yakunida oyoq
kaftiga tushish. Qo‘llar belda yoki yonda.
Uslubiy ko‘rsatma. Burilishda diqqatni jamlay va fazo-makonni mo‘ljallay
olish zarur. Burilishning eng boshida tana va qo‘lning qo‘zg’almas holati qabul
qilinadi va uni harakat yakuniga qadar saqlab turiladi. Qo‘llarni oldindan
bo‘shashishi tananing bo‘shashishiga olib keladi va oqibatda turg’unlik yo‘qoladi.
Aylanishga o‘rgatishning boshlang’ich davrida bu mashq me’yoriga katta ahamiyat
berish kerak chunki, ularni ko‘p marotaba bajarish muvozanat markazi hamda
oyoq kaftiga yomon ta’sir ko‘rsatadi.
Muvozanat saqlash – bu asosan turg’unlik malakasi rivojlanishini talab
qiladigan holatda bajariladigan oyoqda tik turish turlaridan biridir. Muvozanat
saqlash mashqlarining asosiy xarakterli hislati to‘g’ri gavda, tortilgan qorin,
ma’lum holatda qo‘lni ushlab turilishi. Muvozanat saqlash texnikasida mushak
kuchini to‘g’ri taqsimlay olish va ularning kattaligini tartibga sola olish muhim
ahamiyatga ega (zo‘riqish va bo‘shashish darajasi). Shuning uchun muvozanat
saqlash vazifasini takomillashtirishda orqa va butun gavda mushaklari tonusini
ancha oshiradigan, to‘g’ri qad-qomat shakllanishiga yordam beradigan maxsus
mashqlar muhim ahamiyat kasb etadi. Muvozanat saqlash vazifasi shakllantiruvchi
tayyorlov mashqlar sifatida turli holatlarni 8 hisobda ushlab turish, oyoq kaftida,
oyoq uchida, orqa bilan gimnastika o‘rindig’ida yurish, gimnastika o‘rindig’ini
ensiz yurish, gimnastika o‘rindig’ida yon tomon bilan juftlama qadamlab yurish,
tayanch oldida oyoq uchida turib yonga egilib, 2-3 o‘mboloq oshgandan keyin yon
bilan turish va holatni saqlash mashqlaridan foydalanish mumkin.
Yuqorida keltirilgan mashqlar o‘zlashtirilganidan keyin muvozanat saqlash
mashqlarini bajarishga o‘tiladi.
1) D.h. – asosiy turish. 1-2 – oyoq uchida sekin ko‘tarilib, qo‘llar yondan
yoysimon yuqoriga; 3-6 – oyoq uchida turib muvozanatni saqlash; 7-8 – oyoq
kaftiga sekin tushib, qo'llar yondan yoysimon pastga.
2) Bir oyoqda gimnastika devoriga yuz bilan, yon yoki orqa bilan turib, ikkinchi
oyoq 2-3 reykada va har xil qo‘l holati bilan muvozanatni ushlab turish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_44.png)
![3) D.h. – Asosiy turish. 1-2 – o‘ng oyoqda turib, chap oyoq oldinda bukilgan (chap
oyoq uchi o‘ng oyoq tizzasiga tegib turadi), qo‘llar yuqorida; 3-4 - muvozanatni
ushlab turish; 5-6 – oyoqni d.h.ga tushirish; 7-8 – dam olish. Keyin mashqni
boshqa oyoqdan bajarish.
4) D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – o‘ng oyoqni orqaga 45o ga, qo‘llar yonga, gavda
vertikal, ko‘krak qismidan biroz kerishish; 3-4 – muvozanatni ushlab turish, 5-6 –
oyoqni d.h.ga tushirish; 7-8 – dam olish. Mashqni boshqa oyoqda takrorlash.
5) D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – o‘ng oyoqni orqaga bukib o‘ng qo‘l bilan oyoq uchini
ushlash, chap qo‘l oldinda; 3-6 – muvozanatni ushlab turish; 7-8 – oyoqni d.h.ga
tushirish; mashqni boshqa oyoqda takrorlash.
Uslubiy ko‘rsatma. Muvozanat holatida oyoqlar to‘g’ri, oyoq uchi
cho‘zilgan, orqa va oyoq mushaklari oxirigacha taranglashgan. Muvozanat
saqlashni to‘g’ri bajarish uchun bolalarni umumiy og’irlik markazini tayanch
maydoni chegarasida ushlab turishga o‘rgatish kerak. Agar muvozanat
turg’unligini yo‘qotsa, unda uni qo‘llar bilan, bo‘sh oyoq, gavda va boshning,
umumiy tana og’irligi markazini tayanch ustida joylashishini ta’minlaydigan
yordamchi harakatlari bilan tiklash mumkin.
Muvozanat sifatini takomillashtirish uchun turli harakat va tik turishlarni ko‘zni
yumib bajarish, ma’lum holat ushlab turish vazifasi bilan turli o‘yinlar o‘tkazish
tavsiya etiladi.
Buyumlar bilan bajariladigan mashqlar ro‘yхati
Umum rivojlantiruvchi mashqlar o‘zlashtirishda ko‘pincha buyumlar bilan
bajariladigan mashqlar o‘tkaziladi. Bu bolalarda mashg’ulotga bo‘lgan qiziqishni
oshiradi, harakatni o‘zlashtirishda, sеnsorika, shu bilan birga chidamlilik, epchillik,
tеzkorlik, jasurlik va qat iylik kabi harakat sifatlari hamda qobiliyatlari‟
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Buyumlar bilan faol harakat ularni qo‘llash jarayonida buyum og’irligi, shakli
matеrial sifati va boshqa хususiyatlari to‘g’risida ma’lumot olishga yordam bеradi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_45.png)
![Ko‘z idroki uning dinamikasi, aniqligi, fazoviy nisbatida harakat obrazini
yaratib bеradi. Buyumlar fazo-makon mo‘ljalini rivojlanishiga ko‘rish yo‘nalish
bеradi, tananing ayrim qismlari harakat koordinatsiyasini yaхshi rivojlanadi.
Eshitish qobiliyati harakatni ma’lum ritm va sur atda bajarish yordam‟
bеradi. Ba’zi buyumlar (masalan, arg’amchi va to‘p) bu aniq sеzishga idrokni aniq
bo‘lishiga yordam bеradi.
Mushak sеzgisi tana a’zolari holati, mushaklarning zo‘riqishi to‘g’risida
signal bеradi, ba’zi mushak guruhlari ishida murakkab moslashish jarayoni sodir
bo‘ladi.
Modomiki, u yoki bu darajadagi buyumlar bilan mashqlar barmoqlar ishini
talab qilar ekan, uni analizator tizimi faoliyati faollashtiriladi, bolalarning o‘quv
faoliyati uchun muhim bo‘lgan barmoqlar harakatining koordinatsiyasi
takomillashadi.
Buyum bilan mashq bajarishda tarbiyaviy vazifalar ham hal qilinadi: bolalar
ularga puхtalik, ehtiyotlik bilan muomala qilishga o‘rganadilar, ularni uyushqoqlik
bilan joyidan tеz olish va qo‘yishda murabbiyga yordam bеradi.
Umumiy ta’sir bilan birga har bir buyum jismoniy хususiyatiga qarab o‘ziga
хos ta’sir ko‘rsatadi-harakat bir tеkisli yoki kеskinlik (dag’allik), aniqlik, kuch va
boshqalarni hosil qiladi.
To‘p bilan bajariladigan mashqlar
To‘p-bolalar o‘yinining doimiy yo‘ldoshidir, u bolalarning harakatga bo‘lgan
faol intilishni qoniqtiradi. To‘p bilan bajariladigan mashqlar uloqtirishga
tayyorlaydi, eng avvalo, koordinatsiya, epchillik, harakat tеzkorligi, harakat
rеaksiyasining tеzligi ko‘z orqali o‘lchay olishni, fazo-makonda mo‘ljal ola olishni
rivojlantiradi. Bunda barcha gavda mushaklari yaхshigina yuklama oladi, chunki
bola turli-tuman, tеz o‘zgaradigan harakatlarni faollik bilan bajaradi.
5-6-yoshli bolalar mashg’ulotida diamеtri 8-12 sm. Bo‘lgan rеzinali
to‘plardan foydalangan yaхshidir. To‘p bilan mashq bajarganda qaddi qomatni
to‘g’ri saqlash, to‘p joyini o‘zgartirishda gavda va bosh harakati bilan hamohang,
asta-sеkin harakat amplitudasini oshirish kеrak.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_46.png)
![To‘p bilan mashq bajarganda mashqlarni o‘rgatish qo‘yidagi kеtma-kеtlikda olib
borilishi tavsiya etiladi; to‘pni ushlab turish, uzatish, otish, ilib olish, to‘pni
qaytarish, dumalatish va aylantirish usullari.
To‘pni ushlab turish usuli:
1) To‘pni kaftga bo‘sh qo‘yish, barmoqlarni yoyish va to‘p shaklida uni siqmasdan
bir oz bukish
2) To‘p kaftning orqa tomonida oхirigacha cho‘zilgan barmoqlar o‘rtasida yotadi.
Bundan tashqari to‘pni ushlab turish tananing ayrim a’zolari yordamida
amalga oshirilishi va tеskari ushlash bilan bajarilishi mumkin.
To‘pni uzatish. Bu ham o‘ng, ham chap qo‘lda bir хil ishonch bilan
bajarilishini talab qiladigan asosiy bog’lovchi elеmеntdir. To‘pni uzatish kaftdan-
kaftga turli ushlashlar bilan, tananing turli a’zolari yordamida bajarilishi mumkin.
Bunda harakatni bajarishdagi silliklik (bir tеkislik) buzulmasligi kеrak.
O’rgatish kеtma-kеtligi:
1) D.h.-qo‘lllar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-qo‘llar pastda, to‘pni chapqo‘lga
uzatish; 3-4-qo‘llar yonda; 5-6-qo‘llar oldinda, to‘pni chap qo‘lda uzatish; 7-8-D.h.
2) D.h.-oyoqlar kеrilgan, qo‘llar pastda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-oyoq uchiga
ko‘tarilib, qo‘llarni yondan yoysimon yuqoriga, to‘pni chap qo‘lga uzatish; 3-4-
oyoq kaftiga butanlay tushib, qo‘llar pastda; 5-8-shuning o‘zi, boshqa qo‘l bilan.
3) D.h.-tizzalarda tik turish, qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-tovonlarda o‘tirib
gavdani oldinga egish, to‘pni orqadan chap qo‘lga uzatish; 3-4-tizzalarda tik turish,
qo‘llar yonda; 5-8-shuning o‘zi boshqa qo‘l bilan.
4) D.h.-oyoqlar kеrilgan qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-oldingga-o‘ngga
egilish, to‘pni o‘ng oyoq orqasidan chap qo‘lga uzatish; 3-4-to‘g’rilanib, qo‘llar
yonda; 5-8-shuning o‘zi boshqa qo‘l bilan.
5)D.h.-qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-chap oyoqda tik turib o‘ng oyoqni
o‘tmas burchak ostida bukish va to‘pni oyoq ostidan chap qo‘lga uzatish; 3-4-o‘ng
oyoqni d.h.ga tushirib, qo‘llar yonda. 5-8-shuning o‘zi, boshqa oyoq bilan;](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_47.png)
![6) D.h.-oyoqlarni kеrilgan, qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-chapga egilib
to‘pni bosh ustidan chap qo‘lga uzatish; 3-4-to‘g’rilanib, qo‘llar yonda; 5-8-
shuning o‘zi, boshqa tomonga.
7) D.h.-oyoqlarni kеrib, tizzalarda tik turish, qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-
gavdani o‘ngga burib, to‘pni polga oyoqlar orasiga qo‘yish; 3-4-gavdani chapga
burib tizzalarda tik turish, qo‘llar yonda; 5-6- gavdani chapga burib, to‘pni chap
qo‘l bilan olish; 7-8-D.h. to‘p chap qo‘lda.
8) D.h.-yotish, qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-oyoqlarni bukib to‘pni boldirga
qo‘yish; 3-4-qo‘llar yonda; 5-6-to‘pni chap qo‘l bilan olish; 7-8-oyoqni yozish,
qo‘llar yonda. Shuning o‘zini chap qo‘l bilan bajarish.
9) D.h.-to‘p o‘ng qo‘lda. 1-2-chap oyoqda tik turib o‘ng oyoqni oldinga bukish va
to‘pni tizza ostiga o‘yish (siqib turish); 3-4-o‘ng oyoq orqaga, qo‘llar yonda
(kеrishish); 5-6-o‘ng oyoq oldinga, to‘pni chap qo‘l bilan olish; 7-8-d.h. to‘p chap
qo‘lda. shuning o‘zi boshqa oyoq bilan bajarish. 10) D.h.-oyoqlarni kеrib bir
qadam oralig’ida kеtma-kеt qator bo‘lib turish, qo‘llar yuqorida, katta to‘p oldinda
turganda. To‘pni bosh ustidan orqaga uzatish. To‘p kеtma-kеt qatorning oхirida
turgan bolagaеtib borganda, hamma bolalar ortga buriladi va oldinga egilib to‘pni
oyoq orasidan uzatiladi.
Uloqtish va ilib olish. Uloqtirish va ilib olish bir yoki ikki qo‘l bilan
yuqoriga yoki yoysimon turli yo‘nalishda bajariladi.
Uloqtirish va ilib olishda qo‘llar ortiqcha zo‘riqtirilmagan bo‘lishi kеrak.
Uloqtirishdan oldin qo‘llar orqaga siltaniladi (qo‘llar bir oz pastga tushuriladi,
d.h.), uloqtirish aniqligi va amplitudasini siltanish harakatining yakuniy fazasini
kaftning yanada kеskinroq harakati ta’minlaydi.
Uloqtirish tana va oyoqlarning prujinasimon harakati bilan birga bajariladi.
To‘pni ilib olishda uning tеzligi kuchliligini va kaftga tеkkanda irg’ib
mumkinligini hisobga olish kеrak. Buning uchun to‘pni ilishda qo‘l harakatlarini
biroz yumshatish, ya’ni barmoq uchlari orqali kaftda ilib olinishi, kеyin esa qo‘llar
pastga tushurilish kеrak. To‘pni barmoqlar bilan ilish mumkin emas.
O’rgatish kеtma-kеtligi:](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_48.png)
![1. Qo‘llar bilan dastlabki va oyoqlarning prujinasimon harakatlari bilan birga olib
borishni o‘zlashtirishga qaratilgan imitatsiya mashqlari (boshida to‘psiz, kеyin to‘p
bilan, lеkin uloqtirishsiz).
2. D.h.-qo‘llar to‘p bilan pastda, to‘pni sеkin (oхista) uloqtirish polga tеgib
qaytganda ilish, kеyin shuning o‘zi uloqtirib, bir qo‘lda ilib olish. Uloqtirishni
aniqligiga ahamiyat bеrish, amplitudani asta-sеkin oshirish.
3. D.h.-shuning o‘zi, to‘pni yuqoriga sеkin uloqtirish polga tеgmasdan ikki qo‘llab
ilish. Kеyin bir qo‘lda uloqtirib ikki qo‘lda, kеyin esa bir qo‘lda ilish.
4.D.h. Ikki mеtr masofada bir-biriga qarab juft bo‘lib turish, to‘p shеriklarning
birida. To‘pni ikki qo‘llarb shеrigiga oldinga-yuqoriga uzatish. Boshida to‘pni
polga tеkkandan kеyin ikki qo‘llab, kеyin bir qo‘lda ilish. Uloqtirish va ilishni bir
qo‘lda bajarib mashqni murakkablashtirish.
5. D.h.-shuning o‘zi, 4-mashqni bajarish, lеkin to‘p ikkala shеrikda.
6. D.h.-qo‘llar yonda to‘p o‘ng qo‘lda. To‘pni sеkin yuqoriga uloqtirib shu qo‘lda
ilish, kеyin esa, to‘pni orqadan boshqa qo‘lga uzatish.
7. D.h.-qo‘llar yonda, to‘p chap qo‘lda. O‘ng oyoqni oldinga bukib to‘pni oyoq
ostidan uzatib o‘ng qo‘lda ilish. Kеyin boshqa oyoq bilan.
8. D.h.-qo‘llar oldinda, to‘p kaftlarda. To‘pni yuqoriga uloqtirib kaftning tashqi
tomoni bilan ilish va sеkin uloqtirib kaftlarning ichki tomonida ilish bilan
navbatlashtirish.
9. D.h.-to‘pni orqada ikki qo‘lda. Prujinasimon harakatlanib to‘pni oldinga-
yuqoriga uloqtirib ikki qo‘lda ilish.
Uloqtirish mashqlarini bajarishda ularni turli dastlabki holatlardan qadam tashlash,
sakrash, burilish va boshqa elеmеntlari birikmasi bilan bajarish kеrak. To‘pni
uchayotganda qo‘llar bilan oldinda yoki orqada cho‘qqayib h.k. holatlarda chapak
chalish mumkin.
To‘pni qaytarish. Bu mashqlar mazkur buyum uchun хosdir. Ular ayniqsa,
musiqa jo‘rligida bajariladiganda samaralidir.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_49.png)
![To‘pni bir qo‘lda yoki ikki qo‘llab, o‘z oldida yoki yonda, bir marta yoki ko‘p
marotaba, vеrtikal yoki burchak bilan qaytarish mumkin. Qaytarish turli tana
a’zolari bilan bajarilishi mumkin.
Turli qaytarish butun tana bilan prujinasimon harakat va ayniqsa, qaytarishni
bajaruvchi qo‘l bilan birga olib boriladi.kaft to‘pni iloji boricha uzoqroqqa uzatishi
bilan uning harakati aniqligini ta’minlashi kеrak. To‘pni zo‘riqmasdan kaftda
ushlash bilan ilib olish kеrak. Buning uchun to‘pni ilishdan oldin qo‘l bilan to‘p
atrofida yoysimon harakat qilish kеrak. To'pning irg’ish balandligi zarb kuchiga
bog’liqligi sababli, bolalarni to‘pni qaytarishni bir hil ritmda: kuchliroq va
kuchsizroq, tеzroq va sеkinroq bajarishga o‘rgatish kеrak.
O’rgatish kеtma-kеtligi:
1. To‘pni ikki qo‘llab poldan qaytarish. Har bir qaytarishdan kеyin to‘pni kaftda
ilish.
2. Birinchi mashqni bajarish, lеkin to‘pni qaytarish va ilishni bir qo‘lda bajarish.
3. D.h.-oyoqlar kеrilgan, qo‘llar yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. To‘pni chapga burchak
ostida qaytarish, chap qo‘l bilan ilish. Shuning o‘zi, boshqa tomonga.
4. D.h.-ikki mеtr oralig’ida bir-biriga yuzlanib juft bo‘lib turish. To‘p shеriklarning
birida. To‘pni shеrikka burchak ostida ikki qo‘llab, kеyin bir qo‘llab qaytarish (urib
uzatish).
5. D.h.-shuning o‘zi. 4 mashqni bajarish, lеkin to‘p ikkala shеrikda.
6. D.h.-oyoqlar kеrilgan, o‘ng qo‘l oldinda to‘p bilan, chap qo‘l yonda.
To‘pni (oyoq orasidan) burchak ostida urib o‘tkazib, aylanib, chap qo‘lda ilish.
Kеyin shuning o‘zi, boshqa qo‘l bilan.
7. D.h.-o‘ng qo‘l oldinda to‘p bilan, chap qo‘l bеlda. To‘pni bir nеcha marta ееrga
urib turish. Kеyin shuning o‘zi chap qo‘lda.
8. D.h.-shuning o‘zi, to‘pni navbatma-navbat chap va o‘ng qo‘lda polga urish.
9. D.h.-shuning o‘zi. To‘pni navbatma-navbat o‘ng va chap qo‘lda kaft bilan,
musht bilan, tirsak bilan urish. SHuning o‘zi, chap qo‘l bilan.
10. D.h.-shuning o‘zi, to‘pni urib 3600 ga burilish, chap qo‘l bilan ilish. Kеyin
shuning o‘zi boshqa qo‘ldan.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_50.png)
![11. D.h.-to‘p ikkala qo‘lda. Bir vaqtning o‘zida to‘plarni polga urish va qo‘llar
bilan ilish.
12. D.h.-shuning o‘zi. To‘pni bir vaqtda burchak ostida urish, to‘pni ilib olganda
to‘p o‘ng qo‘ldan chap qo‘lga o‘tishi va aksincha bo‘lishi kеrak.
To‘pni dumalatish. To‘pni oldinda va tananing turli qismlarida (qo‘l, oyoq,
orqa, ko‘krak va h.k.) dumalatish mumkin. Dumalatish bir tеkis, itarilishsiz
bo‘lishi kеrak.
Polda dumalatishda qo‘l barmoqlari bilan еngil itarilish to‘pga harakat va
yo‘nalish bеradi. Qo‘l yoki tananing boshqa qismlari bilan to‘pni dumalatishni
bajarishda, uni ma’lum bir nuqtada to‘хtatish yoki polga otganda kеyin ilib olish
kеrak.
5-6 yoshli bolalarda kaft bilan to‘pni dumalatishni bajarish mumkin,
qachonki u kaftlar orasiga siqilgan bo‘lsa: bitta kaft to‘p ostida, bittasi – ustida,
qo‘l esa tirsak bo‘g’inidan biroz bukilgan. Aylanma harakat ichkariga yoki
tashqariga bajariladi. Bunda kaft aylanayotgan to‘p atrofida harakatlanadi va undan
ajralmaydi.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – ikki metr oralig’ida yuzma-yuz ikki qator bo‘lib tovonlarda o‘tirish, to‘p
o‘ng qo‘lda. To‘pni poldan sherikka dumalatish.
2) D.h. – tovonlarda o‘tirish, o‘ng qo‘l yonda, chap qo‘l polda to‘p bilan. To‘pni
poldan o‘ngga dumalatib o‘ng qo‘l bilan ilish va aksincha
3) D.h. – oyoqlarni bukib o‘tirish, to‘p chapda polda. To‘pni oyoq ostidan o‘ng
qo‘lga dumalatish, keyin d.h.ga.
4) D.h. – cho‘qqayib qo‘llar pastda, to‘p o‘ng qo‘lda. To‘pni ppoldan oldinga
dumalatish, turib to‘p orqasidan yugurib, uni to‘xtatish va d.h.
5) D.h. – to‘p polda o‘ngda. Egilib to‘pni to‘g’ri turgan oyoq atrofida dumalatish.
6) D.h. – qo‘llar oldinda, to‘p kaftning tashqi tomonida. Qo‘llar bir tekis yuqoriga
ko‘tarib, to‘pni ko‘krakkacha dumalatish, keyin qo‘llar yonga va to‘pni polga
tushgandan keyin kaftning tashqi tomoni bilan ilib olish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_51.png)
![7) D.h. – orqaga tayanib o‘tirish, to‘p oyoqning to‘piq qismida. Oyoqni ko‘tarib
to‘pni gavda tomon dumalatish, keyin oyoqlarni tushirib to‘pni oldinga-pastga
tushirib to‘pni ikki qo‘llab d.h.ga qo‘yish.
8) D.h. – qo‘llar oldinda, to‘p kaftlarda. Qo‘llarni oldinga-yuqoriga ko‘tarib to‘pni
ko‘krakkacha dumalatish, keyin to‘pni oldinga-pastga tushirib to‘pni kaftlarga
dumalatish.
9) D.h. – shuning o‘zi. 8-mashqni bajarish, lekin yuqoriga sekin uloqtirish bilan.
10) D.h. – to‘pni kaftlar orasidan ichkariga va tashqariga dumalatish.
To‘pni aylantirish. Bu yaxshi koordinatsiya va qo‘l, oyoq bo‘g’imlari
harakatining yuqori darajada rivojlanganligini talab qiluvchi eng murakkab
harakatdir. Aylantirishlar yarimcho‘qqayib, bo‘shashib dumaloqlangan qo‘l bilan,
bir tekis va muttasil bajariladi. Qo‘l to‘p bilan birga yoysimon harakatlanadi, to‘p
ushlanmasdan butun mashq davomida kaftda yotadi va bilakka tegmaydi.
Aylantirishni to‘pni sekin otib yakunlash mumkin.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) Gorizontal o‘q bo‘ylab ichkari va tashqariga aylantirishda qo‘l harakatini
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan imitatsiya mashqlari.
2) D.h. – qo‘llar yonga, to‘p o‘ng qo‘lda. Gorizontal o‘q bo‘ylab ichkari va
tashqariga aylantirishlarni bajarish. Shuning o‘zi, boshqa qo‘l bilan.
3) D.h. – shuning o‘zi. Gorizontal o‘q bo‘ylab aylantirish, keyin esa to‘pni
yuqoriga sekin otish. Shuning o‘zi boshqa qo‘l bilan.
4) Vertikal o‘q bo‘ylab ichkariga va tashqariga aylantirishda qo‘l harakatini
o‘zlashtirishga yordam beruvchi imitatsiya mashqlari.
5) D.h. – o‘ng qo‘l to‘p bilan oldinda-pastda, chap qo‘l belda. Vertikal o‘q bo‘ylab
ichkariga va tashqariga aylantirishni bajarish.
Shuning o‘zi boshqa qo‘l bilan.
6) D.h. – shuning o‘zi. Vertikal o‘q bo‘ylab ichkariga, keyin gorizontal o‘q bo‘ylab
tashqariga aylantirishni bajarish. Shuning o‘zi boshqa qo‘l bilan. 7) D.h. – qo‘llar
yonda, to‘p o‘ng qo‘lda. Gorizontal o‘q bo‘ylab ichkariga, keyin vertical o‘q
bo‘ylab tashqariga aylantirish. Shuning o‘zi, boshqa qo‘l bilan. To‘pni qaytarish,](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_52.png)
![dumalatish va aylantirishni qadam tashlash, yugurish, raqs qadamlari, burilishlar
va h.k.lar bilan birga bajarib takomillashtiriladi.
Arg’amchi bilan mashqlar
Bu buyum bilan mashqlar chidamlilik, tezlik, sakrovchanlik, epchillik
trenirovkasi uchun eng yaxshi vosita hisoblanadi. Ular harakat koordinatsiyasi va
ritmikani rivojlantiradi. Arg’amchi bilan umumrivojlantiruvchi mashqlar ayrim
mushak guruhlarini rivojlantiradi, egiluvchanlik va bo‘g’imlar harakatchanligini
yaxshilaydi. Arg’amchi bilan mashqlar panjalarni mustahkamlanishi va oyoq
kaftini shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun arg’amchi nafaqat
badiiy gimnastikada, balki boshqa sport turlarida ham ishlatiladi.
Arg’amchi rezinali, arqonli yoki kapronli bo‘lishi mumkin. Arg’amchi
uzunligi bolaning bo‘yiga bog’liq. Arg’amchining optimal, zarur uzunligini
aniqlash uchun uning o‘rtasiga turib ikki uchini qo‘ltiqqacha tortish kerak.
Arg’amchi bilan mashqlar bajarishni o‘rganganida eng avvalo, uni bo‘sh
ushlashni o‘rganib, harakat shaklini saqlab qolish va tanaga tegishi, buralib ketishi
va chigallashishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Arg’amchi bilan turli mashqlarni bajarishda to‘g’ri qad-qomatni saqlash,
shug’ullanuvchilarni tez toliqishiga sabab bo‘ladigan mushaklarni ortiqcha
zo‘riqtirmaslik muhimdir.
O‘rgatish ketma-ketligi:
1) Arg’amchi bilan siltab aylantirish;
2) Sakrashlar;
3) Arg’amchi bilan umumrivojlantiruvchi mashqlar.
Arg’amchi bilan siltash va aylantirish. Bu harakatlarni bir va ikki qo‘l bilan,
soat strelkasi bo‘ylab yoki qarama-qarshi, old tomon, yon tomon va gorizontal o‘q
bo‘ylab bajarilishi mumkin. Ko‘pincha ulardan sakrashlar orasida faol dam olish
uchun va aylantirilayotgan arg’amchining yo‘nalishini o‘zgartirish uchun va
aylantirilayotan arg’amchining yo‘nalishini o‘zlashtirish uchun foydalaniladi.
Siltash va aylanmalar katta (yelka bo‘g’inlarida bajariladigan), o‘rtacha (tirsak
bo‘g’inlarida) va kichiklarga (panjada) bo‘ladi. Bu arg’amchini aylanishiga](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_53.png)
![bog’liq. Agar harakat tezkor sur atda va kichik amplitudada bajarilsa, unda u bilak-‟
kaft bo‘g’imida ishlab chiqariladi. Katta amplituda va o‘rtacha sur atdagi
‟
harakatda tirsak va yelka bo‘g’inlari ishtirok etadi. Harakat avvalo joyida turgan
holatda, keyin tana og’irligini bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa o‘tkazish bilan
bajariladi. Harakatga yumshoq tebranuvchi xarakter berish uchun, siltashni
bajarayotganda oyoqlarni biroz prujinasimon harakatlantirish, gavdani esa biroz
siltanayotgan tomonga egish kerak.
Siltash va aylanmalarni bajarishda harakat bir tekis bo‘lishi, arg’amchi polga
yengilgina tegishi va har qanday holatda ham tanaga tegmasligi lozim.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – qo‘llar oldinda, tirsaklar biroz bukilgan,
arg’amchining uchlari ikkala qo‘lda. Arg’amchini chapga
va o‘ngga siltash bilan birga oyoqlarni prujinasimon
harakatlantirish va gavdani siltash tomonga egish.
2) D.h. – shuning o‘zi, lekin arg’amchi bir qo‘lda,
boshqa qo‘l yonda.
3) D.h. – arg’amchi bir qo‘lda ikkiga taxlangan,
oldinda, ikkinchi qo‘l yonda. Arg’amchi bilan yon tomonda
siltash.
4) Arg’amchi bilan old tomonda soat strelkasi
bo‘ylab yoki qarama-qarshi, bir uchini bir yoki ikki qo‘l
bilan ushlab aylanma harakat qilish.
5) Old tomonda siltash va aylanma birikmasi.
6) Arg’amchi bilan yon tomonda, uni bir uchidan
ushlab oldinga va orqaga aylanma harakat. Shuning o‘zi,
arg’amchi uchi ikki qo‘lda.
7) Arg’amchi uchini bir va ikki qo‘l bilan ushlab yon tomonga chapga va o‘ngga
aylanma harakat birikmasi.
8) Arg’amchini yon tomonda siltash va aylanma harakat birikmasi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_54.png)
![9) D.h.- arg’amchi uchlari bir qo‘lda. Arg’amchi bilan gorizontal o‘q bo‘ylab bosh
ustida aylantirish.
10) 9-mashqni bajarish, lekin 360o ga burilish bilan birga.
11) Bel balandligida arg’amchida gorizontal aylanma bilan orqadan bir qo‘ldan
ikkinchi qo‘lga uzatish.
12) Arg’amchini pastda gorizontal aylantirib ustidan sakrash.
Sakrash. Arg’amchida sakrash – bu yaxshi koordinatsiya talab qiluvchi
oddiy, an'anaviy harakat turidir.
Sakrashni bajarishda arg’amchi oldinga yoki orqaga bilak-kaft bo‘g’imini
harakatlantirib, tirsaklarni biroz bukkan holda aylantiriladi (yelka va bilak o‘tmas
burchak holatida). Arg’amchini qo‘lda zo‘riqtirmasdan, bosh va ko‘rsatkich
barmoq orasida ushlash kerak. Buyumni harakatlantirish uzluksiz va yetarlicha tez
bolishi kerak, chunki tezlikni kamayishi uning o‘zgarishi va texnik xatoga olib
keladi.
Arg’amchida sakrashib bajarishda bolaning harakati va arg’amchining
harakati muvofiq bo‘lishi juda muhimdir. Depsinishdan oldingi yarimcho‘qqayish
arg’imchining yuqoridagi holati bilan mos tushishi kerak. Oyoq poldan uzilganda
arg’imchi oldinda bo‘ladi, eng yuqori nuqtaga yetganda esa pastda bo‘ladi.
Uchishdan oldingi shijoat bilan qisqa depsinish kerak. Uchish davomida bola
to‘g’ri qad-qomat saqlashi, tizza va oyoq uchini oxirigacha bukishi kerak. Qo‘nish
oxista, yarimcho‘qqayib bir oyoq uchidan butun oyoq kaftiga o‘tish bilan
bajariladi.
Arg’amchida sakrash yuqori jadallik bilan bajariladigan mashq bo‘lgani
uchun uni me’yorlashda ehtiyotkor bo‘lish kerak. Bolalarga sakrash mashqlarini
seriyalab, ularni umurivojlantiruvchi mashqlar masalan, kuch yoki egiluvchanlik
mashqlari bilan navbatlashtirib berish kerak.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – arg’amchi ikki qo‘lda oldinda. Osilib turgan arg’amchi ustidan oldinga va
orqaga hatlab o‘tish.
2) Shuning o‘zi, arg’amchi ustidan sakrab o‘tish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_55.png)
![3) D.h. – ikkita bola arg’amchini ushlab tebratib turadi, uchinchi bola arg’amchi
ustidan sakrab o‘tadi.
4) D.h. – arg’amchi o‘ng qo‘lda ikkiga taxlangan. Yon tomonda arg’amchini
oldinga aylantirish. Arg’amchi polga tekkanda ikki oyoqda sakrash.
5) Shuning o‘zi, faqat arg’amchini yon tomondan orqaga aylantirish.
6) Arg’amchini oldinga aylantirib ikki oyoqda sakrash.
7) Shuning o‘zi, faqat bir oyoqda galma-galdan sakrash.
8) 6-7 – mashqlarni bajarish, biroz arg’amchini orqaga aylantirish.
9) D.h. – arg’amchi orqada ikki qo‘lda. O‘ngdan oldinga to‘rtta aylanma, keyin
arg’amchini oldinga aylantirib ikki oyoqda to‘rt marta sakrash. Mashqni chapga
aylanma bilan takrorlash.
10) D.h. – arg’amchi oldinda ikki qo‘lda. 9-mashqni bajarish, faqat arg’amchini
orqaga aylantirish.
11) D.h. – hamma doira bo‘lib turadi, bolalardan biri markazda va arg’amchini bir
uchidan ushlab aylantiradi. Qolganlar uning ustidan sakraydi.
Arg’amchi bilan umumrivojlantiruvchi mashqlar. Mazkur mashqlar
darsning tayyorgarlik qismi kabi asosiy qismga ham kiritiladi. Ular nafaqat ayrim
jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, balki sakrash mashqlarini bajarishda fiziologik
yuklamani kamaytirish maqsadida ham o‘tkaziladi.
Qoidaga ko‘ra, umumrivojlantiruvchi mashqlar uchun ikki yoki to‘rtga
taxlangan arg’amchidan foydalaniladi. Bu mashqlarni o‘tkaza turib, arg’amchi
doimo tortilib turishiga, osilib qolmasliliga ahamiyat berish kerak.
Arg’amchi bilan umumrivojlantiruvchi mashqlar ro‘yxati:
1) D.h. – oyoqlar kerilgan, arg’amchi to‘rtga taxlangan orqaga-pastda. 1-3-
prujinasimon egilish, arg’amchi orqaga; 4-d.h.
2) D.h. – oyoqlar kerilgan, arg’amchi ikkiga taxlangan pastda, yelka kengligida
ushlangan. 1-2 – qo‘llarni yuqoriga ko‘tarib arg’amchini orqaga o‘tkazish
(qo‘llarni bukmasdan); 3-4 – qo‘llarni orqaga-yuqoriga ko‘tarib, arg’amchini
oldinga o‘tkazish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_56.png)
![3) D.h. – arg’amchi yuqorida, to‘rtga taxlangan. 1-3 – egilib, birinchi oyoq uchini,
keyin tovonni ko‘tarib arg’amchini oyoq ostidan o‘tkazish. 4-rostlanish, arg’amchi
pastda-orqada. Keyin shuning o‘zini teskari yo‘nalishda bajarish.
4) D.h. – oyoqlarni bukib o‘tirish, arg’amchi pastda, to‘rtga taxlangan. 1-2 –
arg’amchi oldinda-pastda o‘ng oyoq kafti ostida; 3-4 – o‘ng oyoqni oldinga-
yuqoriga yozish; 5-6 – o‘ng oyoqni bukish; 7-8 – d.h. keyin shuning o‘zi, boshqa
oyoqda.
5) D.h. – tizzalarda tik turish, qo‘llar yuqorida, arg’amchi to‘rtga taxlangan. 1-2 –
o‘ng songa o‘tirib qo‘llar chapda; 3-4 – d.h. 5-6 – chap songa o‘tirib, qo‘llar
o‘ngda; 7-8 – d.h.
6) D.h. – oyoqlarni chalishtirib turish, qo‘llar yuqorida, arg’amchi to‘rtga
taxlangan. 1-4 – o'tirib qo‘llar oldinda. 5-6 – d.h. 41
7) D.h. – qo‘llar oldinda-pastda, arg’amchi to‘rtga taxlangan. 1-2 – arg’amchi
ustidan o‘ng oyoqni o‘tkazish. 3-4 – shuning o‘zi, chap oyoq; 5-8 – pauza. Shu
mashqni teskarisiga bajarish.
8) D.h. – yotib qo‘llar yuqorida, arg’amchi to‘rtga taxlangan. 1-2 – oyoqlarni bukib
arg’amchi oldinda, oyoqlarni qo‘llar va arg’amchi oldinda, oyoqlarni qo‘llar va
arg’amchi orasidan o‘tkazish; 7-8 – d.h. 42
9) D.h. – tik turib, arg’amchi polda. Arg’amchini oyoq barmoqlari bilan ushlab
ko‘tarish. Shuning o‘zi boshqa oyoqda. Mashqni d.h. – oyoqlarni bukib o‘tirishdan
bajarish mumkin.
Gardish (obruch) bilan bajariladigan mashqlar
Gardish bilan mashq – bu bolalar bilan badiiy gimnastika mashg’uloti
o‘tishda qo‘llaniladigan eng qiziq buyumlardan biridir. Bu ajoyib vosita
koordinatsiya, tezlik, harakat reaksiyasi, harakat aniqligi, fazo-makon mo‘ljalini
rivojlantirish uchundir. Gardish bilan mashqlar hamma yirik mushak guruhlariga
muntazam jismoniy yuklama beradi, qo‘l, ayniqsa barmoq va panja kuchini
oshiradi, to‘g’ri qad-qomat shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi.
Bolalar bilan mashg’ulot o‘tkazishda plastmassa yoki yog’ochli, turli
o‘lchamdagi gardishlardan foydalaniladi. Mashqlarni bajarish uchun kichikroq](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_57.png)
![diametrli gardishlardan, turli o‘yin va estafetalar uchun 80-90 sm. Diametrdagi
gardishlardan foydalaniladi.
Gardish shakli va uning tuzilishi mashg’ulotda turli xarakterdagi mashqlarni
qo‘llashga yordam beradi: bir tekis, dinamik, sakrash, shu bilan birga xavf-xatarga
bog’liq mashqlar. Gardish bilan bajariladigan mashqlarning barchasi bir yoki ikki
qo‘l bilan, turli yo‘nalish va o‘qlarda, gavda va oyoq harakatlari bilan birga
bajariladi. Gardish yerga nisbatan vertical, gorizontal yoki diagonal o‘q bo‘ylab
joylashishi mumkin. Tanaga nisbatan oldinda, yonda va oraliq holatda bo‘lishi
mumkin. Mashqlarni o‘tishda belgilangan joy aniqligini saqlashga ahamiyat berish
kerak.
Gardish bilan mashq bajarishni o‘rgatishni boshlashda bolalarni ushlash va
uni o‘zgartirish usullari bilan tanishtirish tavsiya etiladi. Keyin bolalar gardishni
burish, polda dumalatish, siltash va aylantirish, gardishdan sakrash, shu bilan
aylantirish.
Gardishni ushlash
1) Gardishni ikki qo‘lda ichkaridan va tashqaridan ushlash mumkin. Gardishni
uchta barmoq (katta, ko‘rsatkich va o‘rtancha) bilan yengil va bo‘sh ushlash kerak.
2) Gardishni bir qo‘lda yuqoridan va pastdan ushlash mumkin. Gardish
zo‘riqishsiz hamma barmoqlar bilan ushlanadi.
Ushlashni almashtirish uchun barmoqlar yordamida yoki gardishni sekin
uloqtirish zarur.
Gardishni burish. Bu harakatlar aylantirishni o‘rganishga tayyorlaydigan
harakat hisoblanadi. Gardishni burish har xil – oyoqlarni prujinasimon harakati,
gavdani egish, burilish holatidan va turli qadamlardan oldinda, yonda va gorizontal
o‘q bo‘ylab bajariladi. Gardishni burishni bajarishda uning harakat o‘qi aniqligi
saqlanishiga e’tibor berish kerak. Buning uchun uning og’irligini his qilish kerak.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) Gardishni old tomonda vertical burish. D.h. – gardish oldinda vertikal,
tashqaridan ushlash. Gardishni soat strelkasi bo‘ylab va qarama-qarshi burish.
Shuning o‘zi juftlama qadam bilan birga.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_58.png)
![2) D.h. – qo‘llar yuqorida, gardishni yondan tashqaridan ushlash, gardishni
gorizontal o‘q bo‘ylab o‘ngga, chapga qo‘llar chalishgunga qadar burish. Shuning
o‘zi, faqat gardishning markazida turgan holatdan.
3) D.h. – 2-mashqni polka, vals, ruscha plyaska qadamlari bilan birga bajarish.
4) D.h. – oyoq uchida turish, obruch o‘ngda vertikal (chap qo‘l yuqorida, o‘ng qo‘l
oldinda). Yon tomonga yarimcho‘qqayish bilan gardishni burish.
5) D.h. – gardish oldinda vertikal, tashqaridan ushlash. Barmoqlarni navbatma-
navbat harakatlantirib gardishni gorizontal o‘q atrofida burish.
6) D.h. – aylana bo‘lib turib qo‘llar yonda, gardish o‘ngda gorizontal, o‘z gardishi
va yonidagi shug’ullanuvchi gardishi chapdan yuqoridan ushlash. 1-2 – gardishni
vertikal o‘q atrofida burish. 3-4 –d.h. Keyin mashqni ikki barobar tezkor va
juftlama va chalishtirma qadam bilan birgalikda.
Gardishni polda dumalatish. Bu mashqlarni bajarish uchun bolalarga
obruchga turg’unlik va dumalatishga aniq yo‘nalish berishni o‘rgatish kerak.
Gardishni dumalatish bir tekis, lekin qo‘llar bilan keskin itarish bilan bajariladi.
Gardishga kerakli yo‘nalish barmoqlarning harakati orqali beriladi. Qo‘l
gardishning tebranishsiz va yerdan uzilmasdan bir tekis harakatlanishini ta’minlay
turib buyumni kuzatib qoladi. Yonga dumalatishni bajarishda tana og’irligini bir
oyoqdan ikkinchi oyoqqa o‘tkaziladi, gardishni oldinga va orqaga dumalatib
qo‘shimcha harakatlar qo‘shiladi: yugurish, raqs qadamlari, sakrashlar va h.k.
O‘rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. –o‘ng oyoqda tik turib chap oyoq yonda oyoq uchida, gardish o‘ngda polda
vertikal old tomonda, o‘ng qo‘lda yuqoridan ushlash. Tana og’irligi chap oyoqqa
o‘tkazib polda gardishni chapga dumalatish.
2) D.h. – 1-mashqni bajarish, faqat gardishni orqadan dumalatish.
3) D.h. – oyoq uchida turish, gardish o‘ng tomonda vertikal, chap gardishning
yuqori qismida yotadi, uni yengilgina ushlab, o‘ng tomondan o‘ng qo‘l bilan
tashqaridan ushlash. Gardishni oldinga dumalatib uning orqasidan yengil yugurish.
4) D.h. – shuning o‘zi, lekin bir-biriga yuz tomon bilan juft bo‘lib turish, orasidagi
masofa uch metr. Sherikka gardishni dumalatish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_59.png)
![5) D.h. – 3-mashq. Gardishni oldinga dumalatish, uning orqasidan yugurish,
gardishga yetib olish, unga sakrash.
6) D.h. – o‘qituvchi gardishni teskari dumalatishni bajaradi. Gardish orqaga qaytib
kelganda, bola unga tegib ketmasdan o‘rtasidan o‘tadi.
Siltash va aylanmalar. Bu elementlar asosiy guruh mashqlari orasidagi
bog’lovchi sifatida foydalaniladi, turli-tumanlikka ega va predmet bilan bir tekis
harakatni ta’minlaydi. Siltash harakatlari bir va ikki qo‘l bilan turli o‘q va
yo‘nalishlarda bajariladi. Bunda gardish osilib qolmasdan qo‘lning davomi bo‘lib
turishi kerak. Siltashlar butun tana harakati bilan birga olib boriladi. Mashqlar
orqaga siltash va maksimal amplituda bilan bajariladi.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – gardish old tomonda vertikal, ikki qo‘l bilan yuqoridan ushlash. 1-2 –
oyoq uchida turish, gardishni oldinga-yuqoriga siltash. 3-4 – d.h.
2) D.h. – Shuning o‘zi. 1-2 – yarimcho‘qqayish, gardishni o‘ngga siltash; 3-4 –
d.h. keyin mashqni boshqa tomonga bajarish.
3) D.h. – oyoqlar kerilgan, gardish o‘ngda vertikal, o‘ng qo‘l bilan pastdan
ushlash. 1-2 – oyoq uchida turish, gardishni bosh ustidan chap qo‘lga uzatish; 3-4
– d.h. obruch chap qo‘lda. Shuning o‘zini boshqa qo‘l bilan bajarish.
4) D.h. – gardish yon tomonda o‘ngda vertikal, o‘ng qo‘l bilan yuqoridan ushlash.
1-2 – gardishni oldinga-yuqoriga siltash; 3-4 – pastga siltab orqadan boshqa qo‘lga
uzatish; 5-8 – mashqni boshqa qo‘ldan bajarish.
5) D.h. – shuning o‘zi, lekin sherik bilan yuzma-yuz bir metr oraliqda turish. 1-2 –
gardishni oldinga-yuqoriga siltab sherikka uzatish. 3-4 – d.h. Keyin mashqni
boshqa qo‘l bilan bajarish.
6) D.h. – gardish orqada vertikal, ikki qo‘l bilan tashqaridan ushlash. 1-2 – oyoq
uchida turish, gardish o‘ngda (chap qo‘l bukilgan); 3-4 – d.h. keyin mashqni
chapga bajarish.
7) D.h. – gardish oldinda vertikal ichkaridan ushlash. 1-4 – gardishni yuqoriga
siltab, yelka bo‘g’inlarini aylantirib, orqaga pastga tushirish.
5-8 – teskari yo‘nalishda harakatlanish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_60.png)
![Gardishga va uning ustidan sakrash. Gardishga va undan sakrash ikki
oyoqdan yoki bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa itarilish bilan bajariladi. Dastlab
gardishsiz o‘rganiladi. Eng oddiy sakrash old tomon va yon tomonda
tebranayotgan gardishdan sakrash hisoblanadi. Gardishni bo‘sh ushlab bir tekis,
pauzasiz tebratish kerak. Sakrash yengil va erkin, oyoq uchida, shovqinsiz qo‘nish
bilan bajariladi.
Aylanayotgan gardishga sakrash arg’amchidan sakrashga o‘xshashdir.
Gardishni bir qo‘l yoki ikki qo‘l bilan yaqin joydan ushlab tez aylantiriladi, qo‘llar
bukilmaydi, chunki bunday holatda gardish poldan ancha balandda aylantirilib
sakrashni qiyinlashtiradi.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) Gardish o‘z oldida polda yotadi. 1-2 – gardishga sakrash; 3-4 – undan sakrash.
Keyin orqaga bukilib mashqni takrorlash.
2) D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – gardishga sakrash; 3-4 – undan orqaga sakrash.
3) D.h. – gardish o‘ngda polda yotadi. 1-2 – gardishga sakrash; 3-4 – undan o‘ngga
sakrash; 5-6 – gardishga sakrash; 7-8 – undan chapga sakrash.
4) D.h. – gardish oldinda gorizontal, ikki qo‘l bilan yuqoridan, old tomondan
gardishni oldinga va orqaga tebratib gardish ichiga sakrab, ikki oyoqda depsinib
undan sakrab chiqish.
5) D.h. – shuning o‘zi. 4-mashqni bajarish, lekin oyoqdan oyoqqa sakrash. Keyin
shuning o‘zini obruchni bir qo‘lda tebratib bajarish.
6) D.h. – qo‘llar yonda, gardish o‘ng qo‘lda gorizontal, yuqoridan ushlash. Yon
tomondan obruchni o‘ngga va chapga tebratib gardish ichiga va undan ikki
oyoqda, keyin oyoqdan oyoqqa sakrash.
7) D.h. – gardish yuqorida vertikal, ikki qo‘llab yuqoridan ushlash. Gardishni
arg’amchiga o‘xshab oldinga aylantirib, ikki oyoqda orasidan sakrash. Shuning
o‘zi, lekin bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa sakrash.
8) D.h. – shuning o‘zi. 7-mashqni bajarish, lekin gardishni orqaga aylantirish.
Gardishni aylantirish. Aylantirish – obruch uchun o‘ziga xos mashqdir. 5-6
– yoshli bolalarga ikki xil aylantirishlarni o‘rgatish tavsiya etiladi:](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_61.png)
![1. Gardishni polda aylantirish. D.h. – gardish o‘ngda polda, old tomonda vertikal,
o‘ng qo‘lning uchta barmog’i bilan yuqoridan ushlash. Panjani tashqariga burib
keskin ichkariga burish bilan gardishga aylanma harakat beriladi. Aylanishni
gardishni tashqi tomonidan ushlab to‘xtatiladi. Gardishni tashqariga aylantirish
panjani ichkariga burish bilan bajariladi. Gardish polda aylanayotganda uning
atrofida yengil yugurish yoki turli raqs qadamlarini bajarish mumkin. Bitta tizzaga
tushib 360o ga chalishtirma burilishni bajarib, burilish oxirida obruch aylanishini
to‘xtatish mumkin.
2. Belda gardish aylantirish. D.h. – gardishni ichida oyoqlarni kerib turish, ikki
qo‘lda yuqoridan ushlash. 1-8 – gardishni biroz chapga burib, belning o‘ng
tomoniga qisish. Chap qo‘l bilan gardishni o‘ngga itarib unga aylanma harakat
berish. Gardish harakatini gavdaning pastki qismi bilan aylanma harakat qilib
ushlab turish. Oyoq dumba mushaklari, orqa va qorin tortilgan.
Tasma bilan bajariladigan mashqlar
Tasma bilan mashqlar samarali, chiroyli va turli tumandir. Ular ritmni sezish,
nozik harakat koordinatsiyasi, epchillik va boshqa jismoniy sifatlarni rivojlantiradi.
Tasma bilan mashqlarni asosiy xarakterli xususiyati turli rasmlarni ketma-ket
bajarishda buning uchun harakat kuchini aniq mo‘ljallash, qo‘lni xaddan ortiq
zo‘riqtirmaslik kerak. Tasma bilan mashq bajarishda yaxlit harakatni ushlab turish
fazoda ma’lum tempda, berilgan tezlik bilan, tana harakati bilan birgaligida,
harakatni bir tekis taqsimlashni bilishida namoyon bo‘ladi.
5-6 yoshli bolalar uchun tasma atlasli, 3 metr uzunlikdan, eni 2,5-4 sm.
gacha bo‘ladi. Uni ebonit yoki yog’ochli tayoqchaga uzunligi uzunligi 3-7 sm.li
ingichka ip bilan mustahkamlanadi. Tayoqchaning uchini (7 sm.) leykoplastir yoki
izolenta bilan o‘rab qo‘yish mumkin. Tasmani ipga mustahkamlanadigan joyi
uchburchakka tikiladi. Matoning mayin quyilishi, dinamikligi bolalarda mashqni
chiroyli bajarishni intilishni kuchaytiradi, harakat ravonligi, mayinligi va tezligini
yanada ravshan qilib, ajratib ko‘rsatishga yordam beradi.
Mashg’ulotda tasma bilan bajariladigan asosiy mashqlar quyidagi ketma-
ketlikda o‘rganiladi: siltashlar, aylanma (doira), ilon izilar, spirallar va sakkizliklar.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_62.png)
![O‘rganishning eng boshida tayoqchani to‘g’ri ushlashni o‘zlashtirish lozim.
Uni bosh, ko‘rsatkich va o‘rta barmoqlar bilan erkin ushlash kerak. Buncha
tayoqchaning oxirgi uchi kaftda bosh barmoq ostiga biroz taqaladi. Tayoqchani
bemalol, ortiqcha zo‘riqishsiz ushlash, qo‘ldan tortish uchun qattiq ushlab olmaslik
kerak. To‘g’ri ushlash – tasma bilan mashq bajarish texnikasini o‘zlashtirishning
asosiy shartlaridan biridir. Bu ayniqsa, mayda harakatlarni tezkor sur atda‟
bajarishda muhim hisoblanadi.
Kombinatsiyalarda tasmani ko‘proq u qo‘ldan bu qo‘lga uzatish tavsiya
etiladi. Tayoqchani tez va ravon, rasm ifodasini buzmasdan uzatish kerak. Bu esa
maxsus trenirovkani talab qiladi. Uzatishda bitta kaft ikkinchisining ustiga
qo‘yiladi.
Tasmada siltashlar. Bu mashqlarda tasma bilan mashq bajarish texnikasi
to‘g’ri-to‘g’rimasligi aniq ko‘rinadi. Siltashlar turli o‘qlar va yo‘nalishlarda, bir
tekis va erkin harakat bilan bajariladi. Panja qo‘lning davomi hisoblanadi. Tasma
yo‘nalishni o‘zgartirishda panja unga keskin emas balki, asta sekin, bir tekis etib
olishi kerak bo‘lmasa lenta chuvalashib ketishi mumkin. Gavda va bosh tasmaning
uchishini kuzatib yoyning to‘g’riligiga to‘g’ri o‘q bo‘ylab uchayotganiga ahamiyat
beradi. Old tomon va yon tomonda siltash paytida qo‘l tirsakdan bukilmaydi.
Gorizontal siltshni bajarishda, bolalar tirsak bo‘g’inini biroz bukib, tasma katta
radius bo‘ylab harakatlanishni ta’minlaydi.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – qo‘llar yonda, tasma o‘ng qo‘lda, 1-2 – old tomondan chapga-pastga
siltash. Tasma tovon oldidan polga tegib o‘tadi: 3-4 – shuning o‘zi o‘ngga.
2) D.h. – shuning o‘zi. 1-2-old tomondan chapga-yuqoriga siltash. Harakat oxirida
panjani tasma uchayotgan tomonga bukish, tirsakni biroz dumaloqlashtirish. 3-4-
teskari yo‘nalishga siltash. Uni tasmaning oxiri chap yelkaga kelganida boshlash
kerak.
3) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan orqada. 1-2-tasmani pastga-oldinga siltash. Tasma
oyoq kafti yonidan o‘tib polga tegadi. 3-4-tasmani orqaga siltash. Tasma oxiri ko‘z
oldida namoyon bo‘lganda teskari yo‘nalishda siltashni boshlash.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_63.png)
![4) D.h. – qo‘llar yonda, tasma o‘ng qo‘lda. 1-2-yelka balandligida chapga
gorizontal siltash, tirsak biroz bukiladi. 3-4-o‘ngga gorizontal siltash. Harakat
qo‘lni to‘g’ri tutib bajariladi.
5) D.h. – 1-4-mashqlarni juftlama qadam, tashlanish, vals va polka qadamlari bilan
birga bajarish.
6) Siltash birikmalarini turli o‘qlarda bajarish. Keyin shuning o‘zini juftlama
qadam, vals va polka qadamlari bilan birga bajarish.
Tasma bilan aylanalar. Siltash singari aylanalarni bajarishda tayoqcha
ushlab turgan panja doim qo‘lning davomi bo‘lishi kerak. Aylantirish radiusiga
qarab aylanalar katta, o‘rtacha va kichik bo‘lishi mumkin. Katta aylana yelka
bo‘g’ini, o‘rtacha aylana – bilak va kichik aylana – panja bo‘g’ini harakati bilan
bajariladi. Katta aylanada yelka bo‘g’inidagi harakat amplitudasi maksimal
bo‘lishi kerak, chunki uning qisqarishi tasmaning tekis uchishini buzilishiga olib
keladi.
Old tomonda ichkariga bajariladigan aylanalarda tirsakni bukish kerak emas,
balki gorizontal aylanalarda biroz bukiladi, bunda orqada tasma harakatining
radiusi maksimal bo‘lishi kerak.
Butun aylana davomida tasmaga qarash tavsiya etiladi. Tasma bilan aylana
bajarishdan oldin, ularni oddiy qo‘l bilan tasma harakatini imitatsiya qilib bajarish
kerak. Tekislikka to‘g’ri rioya qilishni gimnastika devoriga jips turib tekshirish
mumkin.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – qo‘llar yonda, tasma o‘ng qo‘lda. 1-old tomonda pastga-chapga katta
aylana; 2 – pastga-chapga tasmani siltash; 3-old tomonga pastga-o‘ngga katta
aylana. 4 – pastga-o‘ngga tasmani siltash. Barcha harakatlarni bajarishda tasma
poldan oyoq uchi oldidan o‘tadi.
2) D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – chapga juftlama qadam, old tomonda pastga-chapga
katta aylana; 3-chap oyoqda yonga bir qadam, o‘ng oyoq yonda oyoq uchida,
tasmani pastga-chapga siltash; 4-pauza; 5-6-shuning o‘zi, o‘ngga.
3) 2-mashqni bajarish, lekin 4-da tasmani boshqa qo‘lga uzatish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_64.png)
![4) 1-3-mashqlarni takrorlash, lekin tasma bilan oldinda yuqoriga-chapga aylana.
5) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan orqada. 1-yonda pastga-oldinga katta aylana; 2-
oldinga siltash; 3-yonda pastga-orqaga katta aylana; 4-orqaga siltash.
6) 5-mashqni oldinga va orqaga o‘zgaruvchan qadam bilan birga bajarish.
7) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan oldinda. 1-yonda yuqoriga-orqaga katta aylana; 2-
pauza. Qo‘llar orqaga harakatlanganda yelkani qo‘l tomonga bukish kerak. Keyin
shu mashqni pauzasiz (bir nechta aylanalarni qatorasiga) va tasmani bir qo‘ldan
boshqa qo‘lga uzatib bajarish.
8) D.h. – qo‘llar yonda, tasma o‘ng qo‘lda. 1-tasma bilan bosh ustidan gorizontal
aylana; 2-tasmani chapga siltash; 3-4- shuning o‘zi qarama-qarshi yo‘nalishda.
Aylanani tasvirlashda tayoqcha bosh ustida gorizontal holatda joylashishi kerak.
9) Oyoq uchida xatlab 360o ga burilib gorizontal aylanalar bajarish.
Tasma bilan ilon izi xarakatlar. Bu mashqlar buyum uchun o‘ziga xosdir.
Ular asosan mushaklarni minimal kuchlanishi bilan biroz bukilgan qo‘lda bilak-
kaft bo‘g’imi harakati (bukib yozish) hisobiga bajariladi. Zubsov amplitudasi ko‘pi
bilan 30-35 sm. Zo‘riqqan panjada ilonizi juda yirik va notekis bo‘ladi.
Ilon izilar vertikal va gorizontal bo‘lib uchta o‘q bo‘ylab polda va havoda
bajariladi. Tasmaning tasviri to‘lqinlar cho‘qqisi polga nisbatan nomlanadi.
Vertikal ilon izida to‘lqinlar cho‘qqisi yuqoriga qaratilgan, gorizontalda esa yonda.
Vertikal ilon izini bajarishda panja kaft pastga qaragan va yuqoriga, pastga tez
bukiladi, gorizontalda esa – chapga va o‘ngga kaft ichkariga.
Ilon izini bajarishda asosiy xatolar yetarli bo‘lmagan kuch va panja
harakatining tempi bilan bog’liq. Natijada oxirgi sust bo‘lgan va noaniq to‘lqinlar
cho‘qqisi so‘lg’in tasvir hosil bo‘ladi.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – oyoq uchida turib, chap qo‘l yonda, o‘ng qo‘l tasma bilan oldinda pastda.
Oyoq uchida orqa bilan orqaga yengil yugurib polda vertikal ilonizi. Shuning o‘zi
tasmani chap qo‘lga o‘tkazib.
2) D.h. – qo‘llar chapda, tasma o‘ng qo‘lda tirsakdan bukilgan. 1-2 – o‘ngga kichik
tashlanish, chapdan o‘ngga polda vertikal ilonizi. Ilonizini o‘ngga, qo‘l butunlay](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_65.png)
![to‘g’irlangungacha yonga pastga davom ettirish, gavdani biroz oldinga egish; 3-4 –
chapga juftlama qadam, tasmani bosh ustida chapga siltash.
3) 2-mashqni bajarish, lekin ilonizini o‘ng qo‘l bilan yakunlab, tasmani chap
qo‘lga uzatish.
4) D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – o‘ngga kichik tashlanish, havoda yelka balandligida
vertikal ilon izi; 3-4 – chapga juftlama qadam, tasmani bosh ustida chapga siltash.
5) D.h. – shuning o‘zi. 1-4 bir qadam tashlab o‘ngga 360o ga bukilish, havoda
vertikal ilon izi.
6) D.h. – tasma o‘ng qo‘lda oldinda, kaft ichkariga qaragan. Orqaga yengil
yugurish, polda gorizontal ilon izi, tasvirni buzmasdan yo‘lma-yo‘l tasmani bir
qo‘ldan ikkinchi qo‘lga uzatish. Hamma to‘lqinlar cho‘qqisi polda yotishiga
erishish.
7) 6-mashqni takrorlash, lekin ilon izini havoda bajarish.
8) D.h. – tasma o‘ng qo‘lda yuqorida, kaft yuqoriga qaragan. Oldinga yurish yoki
yugurishda bosh orqasida gorizontal ilon izini bajarish.
9) D.h. – oyoq uchida chuqur cho‘qqayish, tasma o‘ng qo‘lda pastda kaft orqaga
qaragan. 1-2 – to‘g’irlanib oyoq uchida tik turish, tana oldida gorizontal ilon izini
bajarish. Bilakni pastga vertikal ushlash. 3-4 – d.h. ga cho‘qqayib, qo‘lni d.h.ga
qaytarib ilon izi bajarishni davom ettirish.
10) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan orqada, chap qo‘l yonda. 1-2 – oyoq uchida turish,
tasmani oldinga yuqoriga siltash; 3-4 – yarimcho‘qqayib, yuqoridan pastga
gorizontal ilon izi. Harakatni 4 marta takrorlash, keyin tasmani orqadan chap
qo‘lga uzatish.
Spirallar. Bu mazkur buyum uchun original hamda xarakterli mashqdir.
Spirallar vertikal va gorizontal, polda va havoda bajarilishi mumkin. Tasma bilan
spirallar panjaning (kichik spirallar) hamda tirsakdan bukilgan bilakning o‘rtacha
va katta spirallar aylanma harakatidan hosil bo‘ladi. Spiralni bajarishda tirsak
bo‘g’inining tezkor va erkin harakatlanishiga erishish kerak. Bu faqatgina ortiqcha
zo‘riqishsiz bo‘ladi. Harakat to‘g’ri bajarilganda spiralning berilgan o‘qi saqlanib
qoladi, o‘ramlarning kattaligi va chastotasi esa doimiy bo‘ladi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_66.png)
![Vertikal spirallarda tasmaning o‘ramlari polda vertikal, tayoqcha –
gorizontal joylashadi. Gorizontal spiralda buning aksi, tayoqcha polga vertikal,
tasmaning o‘ramlari gorizontal. O‘ramlar harakatining yo‘nalishi soat strelkasi
bo‘ylab yoki unga qarama-qarshi deb belgilanadi.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan oldinda. Orqaga yurib gavdani biroz oldinga egish
bilan tasmani ichkariga aylantirib polda vertikal spiral. 4-6 qadamdan keyin chap
qo‘lda tashqariga spiral harakatini davom ettirib boshqa qo‘lga uzatish. Shuning
o‘zini yengil yugurish bilan bajarish.
2) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan orqada. Oldinga qadam bosib pol bo‘ylab vertikal
spiral bajarish, har sakkiz qadamda tasmani aylantirishni ichkariga va tashqariga
almashtirish. Shuning o‘zi, mashqni o‘ng va chap qo‘l bilan, yengil yugurish bilan
bajarish.
3) D.h. – qo‘llar chapda, tasma o‘ng qo‘lda. 1-4 – chap yonda pol bo‘ylab vertikal
spiral, tasmani tashqariga aylantirish. Keyin shuning o‘zini oldinga vals qadamlar
bilan birga bajarish.
4) D.h. – shuning o‘zi. 1-4 – o‘ngga bir qadam bilan 360o ga burilish, havoda
tashqariga vertikal spiral.
5) D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – o‘ng oyoqda o‘ngga tashlanib chapdan o‘ngga pol
bo‘ylab vertikal spiral. Gavda o‘ngga biroz egiladi, tasma oyoq kafti yonidan
o‘tadi. 3-4 – chapga juftlama qadam tasmani bosh ustida chapga siltash.
6) D.h. – shuning o‘zi. 1-6 – o‘ngga 6 ta galop qadami, old tomonda pol bo‘ylab
tashqariga vertikal spiral. 7-8 – tasmani chapga siltash va d.h.
7) 5-6 mashqlarni takrorlash, lekin spirallarni havoda bajarish.
8) D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan yonda-pastda, tayoqcha va panja polga vertikal,
chap qo‘l yonda. 1-6 – panjani tashqariga aylantirib, tasma bilan pastdan yuqoriga
gorizontal spiral. 7-8 – tasmani orqadan chap qo‘lga uzatish. Mashqni chap qo‘l
bilan bajarish.
9) 8-mashqni bajarish, lekin joyida turib emas, balki spiral atrofida o‘ngga aylanib
yengil yugurish bilan bajarish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_67.png)
![Sakkizliklar. Mazkur mashq eng oxirgi bosqichda o‘zlashtiriladi.
Sakkizliklar vertikal va gorizontal bo‘ladi, turli tomonlarda, polga tegib va havoda
bajariladi. Bundan tashqari, katta, o‘rtacha va kichik sakkizliklar ajratiladi. Katta
sakkizlik yelka bo‘g’inida, o‘rtasida bilak va panja, kichigi – panja harakati bilan
bajariladi. Sakkizliklar qo‘lning ketma-ket ichkariga va tashqariga burilishi bilan
bajarilib, ikki aylananing birikmasidan hosil bo‘ladi. Sakkizlikning birinchi
yarmini bajarishda panjaning tashqariga faol harakatiga e’tibor berish va aniq
aylana tasviriga erishish kerak. Ikkala aylana bir-biriga shuncha tegishi kerakki,
tasvir ulangan joyida cho‘zilib ketmasin.
Gorizontal sakkizlik hamma turda bo‘ladi. Vertikal sakkizlik esa kam
ishlatiladi va faqat o‘rtacha hamda kichik bo‘ladi.
Har bir mashq bajarishni boshlashdan oldin, bolalarga tasma bilan
harakatlanishni imitatsiya qiluvchi, tayyorgarlik mashqlari berish zarur. Bolalar
polda sakkizlik bajarishni yaxshi o‘rganishlari uchun ularni polda bo‘r bilan
chizish va polda tasma bilan sakkizlik konturini chizish vazifasini berish maqsadga
muvofiqdir.
O’rgatish ketma-ketligi:
1) Old tomonda katta gorizontal sakkizlik.
D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan oldinda, tirsak biroz bukilgan. 1-2 – qo‘lni pastga
yoysimon xarakatlantirib chapga va yoy bo‘ylab harakatni davom ettirib yuqoriga
o‘ngga, d.h.ga qaytish. 3-4 – harakatni pastga-o‘ngga takrorlash.
2) Old tomonda o‘rtacha gorizontal sakkizlik. D.h. – shuning o‘zi. 1-2 – pastga yoy
bo‘ylab sakkizlikning chap doirasi 3-4 – sakkizlikning o‘ng doirasi.
3) 2-mashqni yonga vals qadamlari bilan birga bajarish.
3) Old tomonda kichik gorizontal sakkizlik. D.h. – tasma ushlagan qo‘l bilan
oldinda. Panjani ichkariga va tashqariga bukib to‘rtta kichik sakkizlik (polga tegib
va havoda).
4) 4-mashqni orqaga yurish va yugurish bilan birgalikda bajarish.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_68.png)
![5) Yon tomonda gorizontal sakkizlik. D.h. – o‘ng qo‘l tasma bilan chapda. 1-2 –
o‘ng kaftni bilakka yaqinlashtirish, ikkinchi qo‘lda tasma bilan aylanani bajarish;
3-4 – ikkinchi qo‘l bilan pastga yoysimon harakat.
6) 7-mashqni oldinga va orqaga vals qadamlari bilan birga bajarish.
7) Old tomonda o‘rtacha vertikal sakkizlik. Devorga bo‘r bilan vertikal sakkizlik
chizish va bolalarga boshida taxlangan tasma bilan, keyin esa harakat to‘laligicha
bajarish vazifasini berish.
Bolalarni buyum bilan u yoki bu mashqlarni o‘zlashtirishiga qarab
o‘qituvchi 8 yoki 16 hisobda murakkab bo‘lmagan kombinatsiya tuzilishi mumkin.
Ularni bajarish harakat aniqligiga, musiqaga moslashishiga hamda ma’nodorlikka
erishishga yordam beradi. Bundan tashqari, mazkur kombinatsiyalar bolalarning
o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirish darajasi hisoblanadi.
Buyumlar bilan mashqlar elementlarini turli o‘yin va estafetalarga kiritish
mumkin. Lekin shunday elementlardan foydalanish kerakki, ularni tezkor sur'atda
bajarganda bajarish texnikasi buzilmasin.
III.4.Pedagogik tadqiqot natijalari
O’tkazilgan tadqiqot jarayonida 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning
egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini ruvojlantirish usullarini aniqlash bo’yicha
badiiy gimnastika bilan shug’ullanuvchi 10 nafar 5-6 yoshli qiz bolalar tanlab
olindi. Nazorat guruhiga esa badiiy gimnastika bilan shug’ullanmaydigan 10 nafar
5-6 yoshli qizlar tanlab olindi. Ularning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
ruvojlanganliklarini aniqlash uchun testlar o’tkazildi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_69.png)
![Biz 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini ruvojlantirish usullarini aniqlash maqsadida Samarqand shahar 2-
son BO’SM ining badiiy gimnastika sport turi bilan shug’ullanuvchi 5-6 yoshli
qizlar to’garagi “1”- guruh (Nazorat guruhi), shu BO’SM ining badiiy gimnastika
sport turi bilan shug’ullanuvchi 5-6 yoshli qizlar to’garagi “2”- guruh (Sinov
guruhi) tadqiqot natijalari qabul qilindi hamda ularning umumlashtirib tahlil etildi.
Bunda tajriba davomida to’garak qatnashchilarini ko’pirik (sm), gimnastika
o’rindig’ida turgan holda egilish, shpakat yozish (sm) mashqlarini kuzatdik. Sinov
guruhi va nazorat guruhi badiiy gimnastikachilari ham bir kunda kuzatildi. Birinchi
o’tkazilgan ilk sinov tadqiqotimizda barcha yuklamalardagi ko’rsatkichlar deyarli
ikkala guruhda ham sezilarli farq qilmadi. Biz tadqiqotimizda tajriba guruhida 5-6
yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
ruvojlantirishda maxsus harakatli mashqlardan foydalandik.
5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlantirish ganlik holati (20 n)
2-jadval
№ Ism va familiyasi To’g’ilgan
yili Ko’pirik
(sm) Gimnastika
o’rindig’ida
turgan holda
egilish (sm) Shpakat
yozish
(sm)
1 Alimardonova
Yasmina 2015 29 sm 12,5 12.6
2 Fozilova Ruxshona 2016 29 sm 12,3 11.58
3 Salohiddinova Diyora 2016 29 sm 12,00 12.5
4 Maxmudova
Shodiyona 2016 30 sm 11,58 11.59
5 Shavkatova Intizor 2015 31sm 11,40 11.57
6 Gaziyeva Asal 2016 31 sm 12,00 11.48
7 Chorshanbaeva
Sarvinoz 2016 32 sm 12,10 11.49
8 Xamroyeva Aziza 2016 31 sm 11,55 11.55
9 Odilova Shaxzoda 2015 32 sm 11,40 11.36
10 Ibradimova Madina 2016 30 sm 12,5 11.05
11 Mirzayeva Dildora 2016 30 sm 12,8 11.02
12 Sharafeddinova
Ruxshona 2015 32 sm 11,54 10.54](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_70.png)
![13 Achilova Amina 2015 31 sm 11,57 11.40
14 Abdukasimova Asila 2016 31 sm 12,00 10.58
15 Ravshanova Parizoda 2015 30 sm 12,7 10.52
16 Raxmatova Sabrina 2016 31 sm 11,59 11.49
17 Alimardonova Amina 2016 30 sm 11,56 11.57
18 Mamadjonova Sabrina 2015 32 sm 11,10 11.42
19 Mamadjonova Madina 2016 31 sm 12,11 11.38
20 Kazimova Nozanin 2015 30 sm 11,45 10.58
21 O’rtacha 30 11,88 11,36
22 Min-mak 1-3 0,1-0,7 12,6-
10,52
5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlantirishda turli uslublar bilan birga harakatli o’yinlardan foydalanish samara
beradi. Mazkur ishning maqsadiga asosan, egiluvchanlik jismoniy qobiliyatini
rivojlantirish uchun biz harakatli o’yinlardan foydalandik. Shug’ullanuvchilarni 10
tadan qilib 2 ta guruhga ajratdik. Birinchi guruhda mashg’ulotlar an’anaviy dastur
asosida olib borildi. Ikkinchi guruhda esa harakatli o’yinlar qo’llanildi. Ikkinchi
guruhda egiluvchanlik jismoniy qobiliyatini rivojlantirishga yordam beruvchi
“Qarmoqcha”, “Olomon poyga”, “Quvlashmachoq”, “Bo‘ri—g‘ovda”,
“Hakkalag‘on qushchalar”, “CHiziqlar bo‘ylab sakrash” o’yinlari berildi.
“Qarmoqcha” hamma bolalar doira hosil qilib turadilar. Boshlovchi doira
o’rtasida turib arqonchani o’z atrofida aylantiradi, o’yinchilar arqonchaga tegib
ketmaslik uchun sakrab turadilar. O’yin shu tarzda davom etadi.
“Olomon poyga” o’yini signal bilan ro’molcha berilgan jamoaning
chavondozlari o’z otlariga minadilar va ro’molchani o’zaro uzatib yuboradilar.
Ikkinchi jamoaning chavondozlari uzatilayotgan ro’molchani egallashga harakat
qiladilar. Agar bunga erishsalar, u holda o’z navbatida ular ro’molchani o’zaro
uzata boshlaydilar. Ro’molcha yerga tushirib yuborilgan taqdirda beriladi.
“Quvlashmachoq” boshlovchi qo’lini ko’tarib men quvlayman deydi.
Shundan keyin hamma o’yinchilar maydon ichida yuguradilar. Ushlovchi
yuguruvchilarni tutishga harakat qiladi. Tutilgan o’yinchi boshlovchi o’rnini
egallaydi. O’yin shu tarzda davom ettiriladi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_71.png)
![“Bo‘ri—g‘ovda” maydon o‘rtasida (zalda) bir-biridan 50-70 sm uzoqlikda
uzunasiga parallel chiziq — «g‘ov» tortiladi. G‘ovda o‘yinboshi — bo‘ri.
«Echkilar» maydoncha (zal)ning bir tomonida turadilar. O‘qituvchining signaliga
binoan echkilar g‘ovdan sakrab narigi tomonga o‘tib ketadilar. Bo‘rilar g‘ovdan
chiqmagan holda echkilarni tutadilar. Qo‘lga tushgan echkilar sanab chiqiladi.
Ikki-uch yugurishdan so‘ng bo‘rilar o‘zgartiriladi. Variantlar: g‘ovda ikki-uchta
bo‘ri bo‘lishi mumkin; echkilar yangi signal berilgunga qadar g‘ovdan sakraydilar.
Tutilgan echkilar g‘ovda qoladi.
“Hakkalag‘on qushchalar” Er (pol)da aylana chiziladi. Aylana markazida
o‘yinboshi — «hakka». Aylana chizig‘i ortida esa o‘ynovchilar — «qushchalar».
Ular aylana ichiga sakrab kiradilar, aylana bo‘ylab sakraydilar, undan sakrab
chiqadilar. Qarg‘a chumchuqni aylana ichida tutishga harakat qiladi. Tutilgan
o‘yinboshi bo‘lib qoladi. Variantlar: chumchuqlar aylana buylab sakramaydilar,
balki aylana ichiga sakrab kiradilar va undan sakrab chiqadilar; tutilganlar aylana
markazida qoladi, ular soni to‘rt-beshtaga etganida yangi o‘yinboshi tayinlanadi.
“Chiziqlar bo‘ylab sakrash” Erda (polda) uzunligi 6-8 m, kengligi 40 sm bo‘lgan
beshta chiziq tortiladi. Birinchi chiziqdan ikkinchi chiziqqacha bo‘lgan masofa 40
sm, ikkinchi chiziqdan uchinchisigacha bo‘lgan masofa 60 sm, uchinchi chiziqdan
to‘rtinchigacha 85 sm, to‘rtinchidan beshinchigacha 115 sm. Barcha o‘yinchilar
ikki-uch jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoa sherengaga saflanib, birinchi
chnziqdan 3-4 m uzoqlikda turadi. O‘qituvchining ko‘rsatmasiga ko‘ra har bir
jamoadan bittadan o‘quvchi chiqib, birinchi chiziqda saflanadi. Dastlabki
signaldayoq ular ikkinchi chiziqqa sakraydilar, ikkinchi signalda uchinchiga,
uchinchi signalda to‘rtinchiga, to‘rtinchi signal bo‘yicha esa beshinchi chiziqqa
sakraydilar. Kim beshinchi chiziqqacha sakray olsa, to‘rt ochko, to‘rtinchi
chiziqqacha sakrasa, uch ochko, uchinchi chiziqqacha sakrasa, ikki ochko, birinchi
chiziqdan ikkinchisiga sakrasa bir ochko beriladi. So‘ng ikkinchi guruh saflanadi,
sakrab bo‘lganlar esa sherenganing chap qanotiga borib turadilar. Eng ko‘p ochko
to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi. Quyonlar —polizda Maydonchada (zalda)
ikkita birlashgan doira chiziladi, biri katta (diametri 8-12 m) poliz, ikkinchisi](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_72.png)
![kichik (diametri 2-4 m) qorovul uyi, unda o‘yinboshi turadi. Quyonlar katta doira
orqasida turadilar, o‘qituvchining signaliga ko‘ra quyonlar doira ichiga sakraydilar,
maydon bo‘ylab sakrab yuradilar, undan sakrab chiqadilar. Qorovul poliz bo‘ylab
chopib yuradi va quyonlarni to‘sishga harakat qiladi; tutilgan quyonlarni uyga olib
ketadi. Uch-to‘rt quyon tutilgach, yangi o‘yinboshi tayinlanadi.
Pedagogik tadqiqotdan so’ng nazorat guruhida egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasi (n=10)
3-jadva
№ Ism va familiyasi To’g’ilgan
yili Ko’pirik
(sm) Gimnastika
o’rindig’ida
turgan holda
egilish (sm) Shpakat
yozish
(sm)
1 Alimardonova
Yasmina 2015 27 sm 10,5 8.6
2 Fozilova Ruxshona 2016 27 sm 10,3 7.58
3 Salohiddinova Diyora 2016 27 sm 10,00 8.5
4 Maxmudova
Shodiyona 2016 28 sm 9,58 7.59
5 Shavkatova Intizor 2015 29sm 10,40 7.57
6 Gaziyeva Asal 2016 29 sm 10,00 7.48
7 Chorshanbaeva
Sarvinoz 2016 30 sm 10,10 7.49
8 Xamroyeva Aziza 2016 29 sm 11,55 7.55
9 Odilova Shaxzoda 2015 30 sm 11,40 7.36
10 Ibradimova Madina 2016 28 sm 10,5 7.05
11 O’rtacha 28,4 10,43 7,67
12 Min-mak 1-3 0,1-0,7 7,05-8,6
Pedagogik tadqiqotdan so’ng tajriba guruhida egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasi (n=10)
4-jadval
№ Ism va familiyasi To’g’ilgan
yili Ko’pirik
(sm) Gimnastika
o’rindig’ida
turgan holda
egilish (sm) Shpakat
yozish
(sm)](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_73.png)
![•
Mirzayeva Dildora 2016 15 sm 5,8 4.02
•
Sharafeddinova
Ruxshona 2015 16 sm 6,54 3.54
•
Achilova Amina 2015 15 sm 6,57 3.40
•
Abdukasimova Asila 2016 14sm 5,00 3.58
•
Ravshanova Parizoda 2015 17 sm 6,7 3.52
•
Raxmatova Sabrina 2016 16 sm 5,59 4.49
•
Alimardonova Amina 2016 18 sm 6,56 3.57
•
Mamadjonova Sabrina 2015 16 sm 6,10 3.42
•
Mamadjonova Madina 2016 15 sm 6,11 3.38
•
Kazimova Nozanin 2015 17 sm 5,45 3.58
•
O’rtacha 15,9 6,42 3,65
•
Min-mak 1-3 0,1-1,7 0,1-1,11
Pedagogik tadqiqotdan so’ng har ikkala guruhda shug’ullangan bolalarda
egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasi jadvallarda
keltirilgan.Tadqiqotdan avval va keyin har ikkala guruhdagi natijalar solishtirib
chiqilsa, Ko’pirik (sm) testida nazorat guruhida o’rtacha natijalar atiga 30 dan 28.4
ga yaxshilangan va 2.5 % o’sgan bo’lsa, bu ko’rsatkich tadqiqot guruhida 30 dan
15.9 ga yaxshilandi, ya’ni o’sish 15% ni tashkil etdi. Nazorat guruhida farq 2.5
bo’lsa, tadqiqot guruhida farq 14 ni tashkil qildi.
Gimnastika o’rindig’ida turgan holda egilish (sm) testida nazorat guruhida
o’rtacha natijalar 11,88 dan 10,43 ga yaxshilangan bo’lsa, o’sish 1,14% bo’lsa
tadqiqot guruhi o’rtacha natija 11,88 dan 6,42 ga yaxshilanib o’sish 18.5% ni
tashkil qildi. Nazorat guruhidagi farq 1,4 ga teng bo’lsa, tadqiqot guruhidagi farq
5,46 ga teng bo’ldi.
Shpakat yozish (sm) testida esa nazorat guruhida o’rtacha natija 11.36 dan
7,64 ga yaxshilanib o’sish 3.7% ga teng bo’lgan bo’lsa, tadqiqot guruhida o’rtacha
natija 11.36 dan 3,65 ga yaxshilanib o’sish 7.7% ni tashkil qildi. Nazorat
guruhidagi farq 3.72 ga teng bo’ldi, tadqiqot guruhidagi farq 7,71 ga teng bo’ldi,
tadqiqot guruhidagi farq esa 10 ga teng bo’ldi. Tadqiqot guruhida 2 yil davomida
olib borilgan turli uslublarda, mashqlar va harakatli o’yinlardan foydalanib olib
borilgan mashg’ulot egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini o’shishiga sabab bo’ldi.
Demak, 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_74.png)
![qobiliyatlarini ruvojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish samarali ekanligi
o’z isbotini topdi. Shuning uchun biz tomonimizdan o’tkazgan pedagogik tadqiqot
natijalari, maxsus 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini ruvojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanishni uslublarini
tayyorgarlik jarayoniga tadbiq etish muhim ahamiyatga egadir.
Pedagogik tadqiqotdan oldin va keyin har ikkala guruhdagi natijalar(20 n)
5-jadval
№ Test mashqlari Guruhlar
Nazorat tadqiqot
1 Ko’pirik (sm) Tadqiqotdan oldin 30 30
Tadqiqotdan
keyin 28,4 15,9
2 Gimnastika
o’rindig’ida turgan
holda egilish (sm) Tadqiqotdan oldin 11,88 11,88
Tadqiqotdan
keyin 10,43 6,42
3 Shpakat yozish (sm) Tadqiqotdan oldin 11.36 11,36
Tadqiqotdan
keyin 7,64 3,65
Demak, shundan xulosa qilish mumkinki, yosh sportchilar mashg’ulotlardan
harakatli o’yinlarni muntazam o’tkazish ularni egiluvchanlik jismoniy qobiliyatini
oshirishda katta rol o’ynaydi.Turli maqsad sari ijro etiladigan egiluvchanlik sifatini
rivojlantirish mashqlar yordamida amalga oshiririlishi ma’lum bo’ldi.
Egiluvchanlikga oid mashqlarni murakkablashtirilgan sharoitlarda qo’llash
masalarida yetarli darajada ahamiyat berilmas ekan, binobarin tanlab olingan
mavzu dolzarb bo’lib, tadqiqot asosida amalga oshirilishini taqozo etadi. Demak,
shunday xulosa qilish mumkinki yosh sportchilar mashg’ulotlarida harakatli
o’yinlarni qo’llash ularni egiluvchanlik qobiliyatlarini oshirishda katta rol
o’ynaydi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_75.png)
![1-diagramma
III BOB BO’YICHA XULOSALAR
Uchunchi bobda keltirilgan tadqiqot natijalari va ularning qiyosiy tahliliga
ko’ra quyidagi xulosalarni qayd etish mumkin:
1. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlantirish amaliyotida umumiy va maxsus mashqlar
ko’nikmasiga o’rgatish samaradorligini oshirish maqsadida muayyan tadqiqotni
tashkil qilishda avvalom bor ushbu jarayonlar sifatini tahlil qilish va murabbiyning](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_76.png)
![pedagogik tajribasini o’rganish lozim. Olingan natijalar asosida tadqiqotning
maqsadi, vazifalari, uslublari va uni tashkil qilish tartibini belgilash muhim
ahamiyat kasb etadi.
2. BO’SMlarda badiiy gimnastika sport to’garak mashg’ulotida badiiy
gimnastika bilan shug’ullanuvchi 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning
egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini ruvojlantirish 5-6 yoshlar o’rtasida
o’tkazilgan tekshiruvlar natijasida umumiy va maxsus jismoniy mashqlarni
o’rgatish jarayoni past sur’atda olib borilishi, shig’ullanuvchilarning o’zlashtirish
darjasi qoniqarli emasligi ma’lum bo’ldi.
3. Dastlabki tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, mashg’ulotlarda
qo’llanib kelinayotgan an’anaviy umumiy va maxsus jismoniy mashqlar malakali
badiiy gimnastikachilarni tayyorlash talablariga to’liq javob bermas ekan.
4. Pedagogik tajriba natijalari umumiy va maxsus jismoniy mashqlar
ko’nikmalariga o’rgatish va ularni samarali o’zlashtirish takomillashtirilgan
umumiy va maxsus jismoniy mashqlarga bog’liq ekan. Aynan shunday toifaga
mansub 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini rivojlantirish umumiy va maxsus jismoniy mashqlar harakat
texnikasini ham uning aniqligini ham jadal sur’atlar bilan shakllantirishga olib
kelishi mumkin ekan.
UMUMIY XULOSA
Mavzuga oid adabiyotlar tahliliga asosan shu narsa ma’lum bo’ldiki, badiiy
gimnastika to’garagida shug’ullanayotgan qiz bolalar mashg’ulotlarida jismoniy
sifatlarni rivojlantirishga hamda mashg’ulot jarayonida harakatli o’yinlardan
foydalanish yo’lga qo’yilmaganligi aniqlandi. Adabiyotlarda keltirilgan
ma’lumotlarga ko’ra jismoniy sifatlarni shakllantirishda va sport mahoratini](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_77.png)
![takomillashtirishda moshlashtirilgan harakatli o’yinlarning amaliy ahamiyati
beqiyos ekanligi e’tirof etilgan.
Badiiy gimnastika to’garagida shug’ullanuvchi 5-6 yoshli qiz bolalarda
egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlari yetarli darajada rivojlanmaganligi kuzatildi.
Pedagogik tadqiqot natijalariga ko’ra, mashg’ulotlarda qo’llanilgan harakatli
o’yinlarning murakkablashtirilgan variantlari tadqiqot guruhida egiluvchanlik
jismoniy qobiliyatlarini sezilarli darajada o’sishiga olib keldi. Aksincha, shu
ko’rsatkichlar mashg’ulotlarda oddiy standart mashqlardan foydalangan nazorat
guruhidagi bolalarda ushbu sifatlar 2 yil davomida deyarli o’zgarmaydi.
Pedagogik tadqiqot natijalariga tadqiqot guruhida qo’llangan harakatli
o’yinlarning murakkablashtirilgan variantlari yosh sportchilar tayyorgarligida va
xususan egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish jarayonida tadbiq etish
zarurligiga e’tibor qaratadi.
Tadqiqot davomida olingan natijalar ikkala guruhda solishtirilganda tajriba
guruhida nazorat guruhiga nisbatan egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
yaxshilanganligini, ya’ni o’sish 12% ni tashkil etdi.
Pedagogik tadqiqotdan so’ng har ikkala guruhda shug’ullangan bolalarda
egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasi jadvallarda
keltirilgan.Tadqiqotdan avval va keyin har ikkala guruhdagi natijalar solishtirib
chiqilsa, Ko’pirik (sm) testida nazorat guruhida o’rtacha natijalar atiga 30 dan 28.4
ga yaxshilangan va 2.5 % o’sgan bo’lsa, bu ko’rsatkich tadqiqot guruhida 30 dan
15.9 ga yaxshilandi, ya’ni o’sish 15% ni tashkil etdi. Nazorat guruhida farq 2.5
bo’lsa, tadqiqot guruhida farq 15% ni tashkil qildi.
Gimnastika o’rindig’ida turgan holda egilish (sm) testida nazorat guruhida
o’rtacha natijalar 11,88 dan 10,43 ga yaxshilangan bo’lsa, o’sish 1,14% bo’lsa
tadqiqot guruhi o’rtacha natija 11,88 dan 6,42 ga yaxshilanib o’sish 18.5% ni
tashkil qildi. Nazorat guruhidagi farq 1,4 ga teng bo’lsa, tadqiqot guruhidagi farq
5,46 ga teng bo’ldi.
Shpakat yozish (sm) testida esa nazorat guruhida o’rtacha natija 11.36 dan
7,64 ga yaxshilanib o’sish 3.7% ga teng bo’lgan bo’lsa, tadqiqot guruhida o’rtacha](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_78.png)
![natija 11.36 dan 3,65 ga yaxshilanib o’sish 7.7% ni tashkil qildi. Nazorat
guruhidagi farq 3.72 ga teng bo’ldi, tadqiqot guruhidagi farq 7,71 ga teng bo’ldi,
tadqiqot guruhidagi farq esa 10 ga teng bo’ldi. Tadqiqot guruhida 2 yil davomida
olib borilgan turli uslublarda, mashqlar va harakatli o’yinlardan foydalanib olib
borilgan mashg’ulot egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini o’shishiga sabab bo’ldi.
Demak, 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini ruvojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish samarali ekanligi
o’z isbotini topdi. Shuning uchun biz tomonimizdan o’tkazgan pedagogik tadqiqot
natijalari, maxsus 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy
qobiliyatlarini ruvojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanishni uslublarini
tayyorgarlik jarayoniga tadbiq etish muhim ahamiyatga egadir.
Tadqiqot guruhida 2 yil davomida olib borilgan turli uslublarda, ya’ni
maxsus mashqlar va harakatli o’yinlardan foydalanib olib borilgan mashg’ulot
egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarining o’sishiga sabab bo’ldi. Demak, yosh
badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda
turli uslublarni samarali ekanligi o’z isbotini topdi. Shuning uchun o’tkazilgan
pedagogik tadqiqot natijalari, egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini
rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanishni uslublarini tayyorgarlik
jarayonida qo’llash muhim ahamiyatga egadir.
AMALIY TAVSIYALAR
• Tadqiqot davomida egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishga
qaratilgan harakatli o’yinlar majmuasidan yosh badiiy gimnastikachilar
o’quv-mashg’ulotlari jarayonida tadbiq etish, ularning jismoniy, texnik
tayyorgarligini samarali shakllantirishga asos bo’ladi.](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_79.png)
![• Egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini shakllanish dinamikasini muntazam
baholab borishda o’z mukammalligini mazkur tadqiqot davomida namoyish
etgan uslub va test mashqlarini gimnastikachilar tayyorlash amaliyotida
qo’llash o’quv-mashg’ulot jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish imkonini
beradi.
• O’yinni to’g’ri tanlash va maqsadga muvofiq yo’sinda o’tkazish juda
muhim ahamiyatga ega. O’yin rahbari bolalar jamoasini yaxshi bilishi, har
bir o’yinning mazmuni va qoidalari bilan mufassal tanishishi, yuksak
pedagogik mahoratga ega bo’lishi lozim.
• Murabbiy o’yinni o’tkazishda tayyorgarlik ko’rishda uning aniq vazifalarini
belgilab chiqadi, bu vazifalar bolalarning yoshiga mos, ya’ni ular bajara
oladigan bo’lishi kerak.
• O’yinlarni rejalashtirishda ularning mazmuni va o’zaro bog’liqligini ham
unutmaslik kerak. Shuningdek, bunda qatnashuvchilarning o’sish va
tayyorgarlik darajasiga mos o’yinlarni tanlash va o’tkazish lozim.
• Murabbiy har bir mashg’ulot uchun bolalar organizmiga har taraflama
ijobiy ta’sir etuvchi turli mashq va harakatli o’yinlarni tanlashi va ularni
o’tkazishda har xil usullardan foydalanib borishi lozim.
• Mashg’ulotlarda shuningdek, turli o’yinlarni o’tkazish jarayonida
o’rganiladigan mateiallarning metodik jihatdan izchilligiga alohida e’tibor
berish
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_80.png)
![• O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev milliy taraqqiyot
yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.
Toshkent-“O’zbekiston” 2017 y.
• O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun “Turkiston” gazetasi. 29
avgust 1997 yil. N 464-1
• O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. «Ma’rifat»
gazetasi. 1 aprel 1998 yil.
• O‘zbekiston Respublikasi “JISMONIY TARBIYA VA SPORT TO‘G‘RISIDA”gi
Qonuni. 4.09.2015 yil. O’RQ-394-son.
• I.A.Karimov.“ Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish
eng oliy soadatdir” Toshkent 2015 y
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil- 3 iyundagi «Jismoniy
tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi
PQ-3031-son li qarori
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 25-yanvardagi «Umumiy
o‘rta, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev raisligida 2017- yil 31-
oktyabr kuni jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini
takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish, iqtidorli sportchilarni tanlash
va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan mustahkamlash hamda zamonaviy
sport inshootlarini barpo etish
• Kerimov F.A., Umarov M.N. Sportda prognozlashtirish va modellashtirish., T.,
2005.
• Umarov D.X. Dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh gimnastikachilarning
jismoniy sifatlarini rivojlantirish texnologiyasi //Fan-sportga// -T., -№2.- b.10-14
• Eshtayev A.K.. Gimnastika darsi; O’quv qo llanma. –T.: 2004.-120 b ‟
• Eshtayev A.K. “Sport gimnastika mashg ulotining nazariy asoslari.” T.:
‟
O zDJTI nashr.: 2000y
‟](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_81.png)
![• Eshtayev A.K., Karabayeva.D., Xasanova. N., Badiiy gimnastikada buyumsiz
bajariladigan mashqlarni o’rgatish usuli. 2013.
• Abdumalikov R., Abdullayev A. Xalq milliy o’yinlari mazmunida ma’aviyat
asoslari. T.: 1995. – B.14.
• Abdullayev.A, Xonkeldiyev.SH “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” T-
2005
• Kerimov.F., Umarov.M. Sportda prognozlashtirish va modellashtirish. Darslik.
Tosh.2005
• Kerimov.F Sport kurashi nazariyasi va uslubiyati. Darslik. Tosh.2005
• Petrov P. Metodika prepodavaniya gimnastiki v shkole darslik M, 2003 g
• Sushko G.K.Gimnastika i metodika yeyo prepodavaniya TDPU, 2008 g
• Shlemin A.M., Brikin A.T. Gimnastika: – Tashkent, o‘qituvchi, 1987 g (na
uzb.yaz.).
• Yefimenko A.I., Yuldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining
samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 g
• Umarov D.X. Dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh badiiy
gimnastikachilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish texnologiyasi // Fan-
sportga. - T., 2007. -№2. - B.10-14.
• Аркаев Л.Я., Сучилин Н.Г. Как готовит чемпионов// Теория и технология
подготовки гимнастов высшей квалификации. – М.: ФиС, 2004. – 326 с.
• Болобан В. Н. Анализ техники акробатических упражнений. Метод.
рекомендации. - Киев: УГУФВС, 1994. - 32 с.
• Петров П. Методика преподавания гимнастики в школе учебник М, 2003 г
• Малинина Н.Н. Гимнастика и методика преподавания. Ташкент, 2001 г](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_82.png)
![• Умаров Д.Х., Умаров М.Н., Эштаев А.К. Оздоровително-развивающиэ
виды основной гимнастики. Учеб. пособий. – Т.: ЎзДЖТИ, 2006. - 210 б.
• Умаров М.Н., Эштаэв А.К. Планирований и распределений средств
тренировки гимнастов на началном этапе подготовки. Учеб. пособий. – Т.:
УзГИФК, 2004. -154 с.
• Умаров М.Н, Эштаeв А.К. Разработка моделных характеристик гимнастов
высокой квалификации. // Фан спортга. – Т., 2004. -№1. - С. 35.
• www.sport-athlet.com
• www.gimnastik.ru/athletics
• Ziyonet ta’lim tarmog’i http://www.ziyonet.uz
• Qidiruv portali http://www.google.uz
• Qidiruv portali http://www.uz
• Respublika ta’lim portali http://www.edu.uz
• Respublika pedagogik ta’lim portali http://www.pedagog.uz](/data/documents/00b4a4a3-49f6-4612-85df-b8d8690c53bc/page_83.png)
5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH 3-9 I BOB. 5-6 YOSHLI BADIIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI NING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 10-29 I.1.Badiiy gimnastika sport turi haqida 10-13 I.2. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish usullari 13-16 I.3.Badiiy gimnastika sport turning xususiyatlari 16-22 I.4.Badiiy gimnastikachilarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi 22-28 I Bob Bo’yicha xulosalar 28-29 II BOB.TADQIQOT USULLARI VA UNI TASHKIL ETISH. 30-33 II.1.Tadqiqot vazifalari 31 II.2. Tadqiqot uslublari 31 II.3. Ilmiy –uslubiy adabiyot manbalarini tahlil qilish va amaliy tajribalarni umumlashtirish 32 II.4.So‘rovnomani o‘tkazilishi va tashkil etilishi 32 II.5.Badiiy gimnastika jarayonini pedagogik kuzatish 32 II.6. Matematik-statistik uslub 33 II.7. Tadqiqotning o’tkazilishi 33 III BOB. 5-6 YOSHLI BADIIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH NING VOSITA VA USLULLARI 34-78 III.1. 5-6 yoshli badiiy gimnastikachilarning egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari tahlili 34-35 III.2. Egiluvchanlik jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalashning usul va vositalari 35-71 III.3. Pedagogik tadqiqot natijalari. 72-77 III BOB BO’YICHA XULOSALAR 78 UMUMIY XULOSA 79-80 AMALIY TAVSIYALAR 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 82-84
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning ustuvor vazifalaridan biridir. Yuqori marralarni ko‘zlagan xalqgina, o‘zligi va millat davomchilari bo‘lmish yosh avlodni har tomonlama bilimli, ma’nan etuk va jismonan barkamol bo‘lishi uchun shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratib beradi. Bu borada mamlakatimizda juda ko‘plab ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va Prezidentimiz tomonidan chiqarilayotgan “Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish” to’g’risidagi Farmon va qarorlar yurtimizda ushbu sohaning siyosat darajasiga ko’tarilganidan dalolat beradi. Ulardan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli “2017-2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakat strategiyasi ” haqidagi farmoni, 2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish” to’g’risidagi” PQ-3031- sonly Qarori hamda 2019-2023 yillarda O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish Konsepsiyasi ushbu sohani rivojiga katta hissa qo’shayotgan me’yoriy huquqiy hujjatlar sifatida xizmat qilmoqda. Badiiy gimnastika – sport turi, buyum (tasma, koptok, halqa, arg amchi)ʻ bilan va usiz turli nafis gimnastika va raqs mashqlarini musiqa ostida bajarish bo yicha ayollar musobaqalari. Xalqaro sport musobaqalarining hozirgi zamon ʻ dasturida ko p kurash (bitta majburiy va buyumlar bilann uchta erkin mashqlar) ʻ hamda buyum bilan guruh bo lib erkin mashqlari mavjud. G oliblar ko p kurashda, ʻ ʻ ʻ alohida va guruh bo lib bajariladigan mashqlarda aniqlanadi. Sportchilarning ʻ mashqlari 10 balli tartib bo yicha baholanadi. 40-yillardan badiiy gimnastika ʻ
musobaqalari o tkazila boshlandi. 50-yillar oxirida ʻ Xalqaro gimnastika federatsiyasi (FIJ) badiiy gimnastikani sport turi sifatida tan oldi. 1963 -yildan toq yillari jahon chempionatlari o tkazilmoqda, 70-yillar boshidan Intervideniye ʻ Kubogi uchun yirik xalqaro musobaqalar tashkil qilinmoqda. 1984 -yildan Olimpiya o yinlari ʻ dasturiga kiritilgan. Badiiy gimnastika juda yosh sport. U buyuk Mariinskiy teatrining baletmeysterlari tufayli paydo bo'ldi. Zamonaviy badiiy gimnastika raqobatbardosh sport turi sifatida 1940 yillarning boshlarida sobiq SSSRda shakllandi.Gimnastika, akrobatika, raqs, silliq, egiluvchan, jismsiz plastik mashqlardan tashkil topgan murakkab kombinatsiyalar: - sakrash arqon - halqa - to'p - tayoq, lenta. Badiiy gimnastika go'zal musiqa bilan birga olib boriladi.Sportchilarning chiqishlari 13 metrdan 13 metrgacha bo'lgan maxsus gilamchada o'tkaziladi. Badiiy gimnastika musobaqalarida asosan ayollar ishtirok etishadi. Ammo, masalan, Yaponiyada erkaklar ushbu sport turiga jalb qilingan. Badiiy gimnastikadagi chiqishlarni 3 guruh hakamlar baholaydilar (mashqlar, texnika, xoreografiya, badiiy mahorat va ijro etish qiyinligi). Sport gimnastikasi o'rtasidagi farq sport gimnastikasi Badiiy gimnastika mashqlarni chig'anoqlarda va armaturalarda bajaradi, ba'zida yengil va nafis buyumlar bilan xoreografik mashqlarni bajaradigan musiqaga, deyarli har doim gimnastikachilar uchun baholar 2 guruh hakamlaridan iborat: birinchisi texnikaga ball beradi, ikkinchisi sifat uchun. Mashqlar Gimnastikachilarga 3 ta sudyalar guruhi beriladi: birinchisi mashqlarning murakkabligi uchun ball beradi, ikkinchisi badiiylik uchun, uchinchi mashq bajarish uchun eng qadimgi hisoblanadi. Sport g'oyalari zamonaviy shaklda XX asrning 40-yillarida paydo bo'lgan bo'lib, asosan erkaklar va ayollar orasida mashhur bo'lib, asosan ayollar orasida mashhurdir.Quvvat gimnastikasida kuch komponenti juda muhimdir. Badiiy gimnastikada birinchi navbatda moslashuvchanlik va epchillik muhim ahamiyatga ega. Aslida gimnastika - eng qadimgi sport turlaridan biri. Tarixchilar birinchi gimnastika mashqlari qadimgi Gretsiyadagi Olimpiya o'yinlaridan ancha oldin paydo bo'lganligini aniqladilar.
Zamonaviy shaklda, gimnastika bilan shug'ullanadigan asosiy fanlar XIX asr oxirida ma'lum bo'ldi. 1881 yilda Xalqaro gimnastika federatsiyasi tashkil etildi. 1896 yilda ushbu sport turi Olimpiada dasturiga kiritilgan. 1903 yildan beri gimnastika bo'yicha jahon chempionatlari o'tkazib kelinmoqda. Ushbu sport turi sobiq SSSRda, keyin esa zamonaviy Rossiyada faol rivojlandi. 1920 yillarning oxiridan boshlab gimnastika bo'yicha Sovet Ittifoqining milliy chempionatlari o'tkazildi. Uning turli xil mashqlari maktab jismoniy tarbiya dasturlariga kiritilgan. sobiq SSSR va Rossiya sportchilari gimnastika bo'yicha xalqaro musobaqalarda ko'p marotaba g'olib bo'lishdi.Ushbu sport turi bo'yicha musobaqalar g'oliblari hakamlar tomonidan sportchilarning chiqishlarini baholashning ob'ektiv va subyektiv mezonlari asosida belgilanadi.Ushbu ish bo'yicha sudyalar 2 guruhda ishlaydi. Birinchisiga tegishli bo'lganlar sportchi tomonidan bajariladigan gimnastika mashqlarining murakkabligini baholaydilar. Odatda bu 2 ta mutaxassis. Ikkinchi guruh sudyalari texnikaga, shuningdek mashqlarning sifatiga qarashadi. Odatda sud tizimida bunday 6 mutaxassis bor. Ikkala sudyaning baholariga qarab gimnast uchun umumiy ball to'planadi. Shu bilan birga, 1-guruhga tegishli mutaxassislar yagona baho berishadi. 2-chi brigada ishlaydigan sudyalar mustaqil ballar berishadi, ularning eng yaxshisi va eng yomoni hisobga olinmaydi va boshqa baholar asosida o'rtacha ball belgilanadi. Agar jamoaviy chempionat haqida gapiradigan bo'lsak, unda individual sportchilar tomonidan olingan ballar umumlashtiriladi. Shu bilan birga, gimnastikachilar tomonidan namoyish etilgan barcha natijalarni hisobga olish mumkin emas. Shunday qilib, masalan, Olimpiada saralash bosqichlarida, qoida tariqasida, 5 sportchi paydo bo'ladi, 4 ta eng yuqori ko'rsatkich hisobga olinadi. Final bosqichlarida, o'z navbatida, 3 sportchi o'zaro raqobatlashadi va yakuniy hisobni hisoblashda ularning barcha ballari hisobga olinadi. Olimpiya gimnastikasi jamoasida jami 6 sportchi qatnashishi mumkin.
Har bir gimnastika mashqlari 3 bosqichga bo'linadi - boshlanish, asosiy qism, shuningdek yakunlash (aslida sport moslamasidan sakrash bilan ifodalanadi). Sudyalar ularni alohida baholaydilar. Agar mashqning biron bir bosqichi juda muvaffaqiyatli bo'lmasa, umumiy ball sezilarli darajada kamayishi mumkin.Ushbu sport turi musiqaga turli xil mashqlarni bajaradigan sportchilarni o'z ichiga oladi. Bunday holda, turli xil yorug'lik moslamalaridan foydalanish mumkin - masalan, sakrash ipi, halqa, lenta. Dunyoning eng yirik musobaqalarida badiiy gimnastika tegishli buyumlarsiz deyarli keng tarqalgan emas. Sportchilar intizom doirasidagi chiqishlari 13 metrdan 13 metrgacha bo'lgan maxsus gilamchada o'tkaziladi. Badiiy gimnastika - Rossiyada va boshqa postsovet mamlakatlarida juda mashhur sport. Shuningdek, u Kanada, Ispaniya, Yaponiya va Isroilda tarqalgan. Ushbu fanning tarixi juda qiziq.Zamonaviy badiiy gimnastika raqobatbardosh sport turi sifatida 1940 yillarning boshlarida SSSRda shakllandi. Bungacha mamlakatimizda ushbu gimnastika san'atining malakali maktablari yaratilgan. 1941 yilda ko'rib chiqilayotgan sport intizomi bo'yicha Leningrad chempionati bo'lib o'tdi. Ulug' Vatan urushi va urushdan keyingi birinchi yillarda musobaqalar o'tkazilmadi. Ammo 1948 yilda badiiy gimnastika bo'yicha Butunittifoq chempionati bo'lib o'tdi.Yosh avlodning jismoniy jihatdan to’kis sog’lom mehnatga va Vatanni himoya qiluvchi tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun o’quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur shug’ullanishlari, turli sport turlari bilan muntazam shug’ullanishlari, iqtidorli sportchilarni tanlab olish, ularni Osiyo, jahon, Olimpiada o’yinlarida muvaffaqiyatli ishtirok etishlarini ta’minlash kerak bo’ladi. Magistrlik dissertasiya ishining ilmiy uslubiy adabiyotlar tahlili: Mutaxassis olimlarning fikriga ko’ra shug’ullanuvchining yoshi, jinsi va jismoniy imkoniyatlarini e’tiborga olmasdan rejalashtirilgan va qo’llaniladigan mashqlar yuklamasi barvaqtmi yoki kechmi uning organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, turli jarohatlar va zo’riqishlarga olib kelishi mumkin (L.P.Matveev,1999; L.P.Volkov,2002; V.N.Platonov, 2004; J.K.Xoldorov,2008).