logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. 14-15 YOSHDAGI BASKETBO'LCHILARNINH UMUMIY VA MAXSUS JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH

14-15 YOSHDAGI BASKETBO'LCHILARNINH UMUMIY VA MAXSUS JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

227.5 KB
Скачать
14-15 YOSHDAGI BASKETBO'LCHILARNINH UMUMIY VA MAXSUS JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH R E J A: K I R I Sh I. BOB. 14-15 yoshdagi basketbolchilarning umumiy jismoniy sifatlarga o’rgatish bosichlari. 1.1. 14-15 yoshdagi basketbolchilarning umumiy jismoniy sifatlarga tayyorlash tushunchasi, uning axamiyati, turlari, vazifalari va vositalari. 1.2. Umumiy ji smoniy sifatlarning tavsifi. II. BOB. 14-15 yoshdagi basketbolchilarga maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatish va takomillashtirish bosqichlari . 2.1. 14-15 yoshdagi basketbolchilarga maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatishning asosiy qonuniyatlari. 2. 2 . 14-15 yoshdagi basketbolchilarda maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatishni takomillashtirish bosqichi. X U L O S A FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI K I R I Sh Mamlakatimizda jismoniy tarbiya soha sini rivojlanishiga qaratilgan qator me`yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan va jadallikda hayotga tatbiq etib kelinmoqda. Jumladan, O'zbekiston Respublikasining «Ta`lim to'g'risida»gi, «Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida»gi qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 3-iyundagi PQ-3031-sonli Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g’risidagi Qarori shular jumlasidandir. Buning natijasida yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzi keng qaror topib, sportning ommaviyligi ta’minlanmoqda. O'zbekiston sportchilari jahonning nufuzli musobaqalarida yuksak g'alabalarni qo'lga kiritib, mamlakatimiz sport salohiyatini butun dunyoga namoyon qilmoqda. Qisqa muddat ichida O'zbekiston «Jismoniy tarbiya va sport xakida konun» parlament tomonidan qabul qilindi. Shu orada Milliy Olimpiada qo'mitasi tuzilib, uni Xalkaro Olimpiada qumitasi tan oldi. Respublika sport federasiyalari tan olib, o'z tarkibiga a’zo kilib oldilar. Endi O'zbekiston sportchilari Osiyo va Jaxon birinchiliklariga, chempionat va Olimpiada o'yinlariga, O'zbekiston sportchilari jaxon birinchiliklariga, chempionat va olimpiada uyinlariga mustakil ravishda O'bekiston bayrog'i ostida qatnashmokda. O'zbekiston sportchilari jaxon miqiyosida bo'layotgan musobakalarda yukori natijalarga erishmokda. Bundan ko’rinadiki, jismoniy tarbiya ta’limida tub islohotlar ro’y bermoqda, Ayniqsa, "Barkamol avlod" yili deb atalgan ushbu yilda yosh sportchilarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda, jismoniy ta’limning xususiyatlari har qachongidan ham yorqinroq ko’rinmoqdaki, bu biz tanlagan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Jismoniy madaniyat va sport xamisha jamiyat xayotining ajralmas bir kismi bo'lib kelgan. Bizgacha mavjud bo'lgan ijtimoiy jamoalar xam o'z rivojlanishida jismoniy tarbiya va sportga katta axamiyat bergan. Jismoniy madaniyat va sport jamiyatdagi xukmron sinflarning manfaatini ifodalashga xizmat kilib, uni ximoya kilgan va unga yo'l kursatgan. O'zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tarixi chukur ildiziga ega. O'tmishda kurash, yugurish, ulok va boshka milliy o'yinlar xalk orasida keng tarkalgan xar xil tantana, Navruz, diniy bayram va to'ylarda musobak a lar utkazilgan. Bu urf- odatlar bizning xozirgi kunlarimizda xam davom etib, tarakkiy etmokda. Musobaka g'oliblari axoli orasida qaxramon xisoblanib, xalkimiz tomonidan juda qadrlangan. Jismoniy mashklar va sport turlarining soni ko'payishi bilan birga ularga qiziqish avloddan-avlodga o'tib kelmokda. U yoki bu sport turlarining texnikaviy asosi xam takomillashishida davom etmokda. Jismoniy tarbiya va sport ishlarini xalk orasida keng targib qilish maksadida yosh sportchilarni har qachongidan ham ko’proq va sifatli tayyorlash ishlariga e’tibor kuchaymoqda. Qizlarni sportga jalb etishda Xorazm, Buxoro, Andijon viloyatlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi va Toshkent shahridagi ko’rsatkichlar e’tiborga molikdir. Davlatimizning birinchi rahbarining 2010 yil 1 aprelda qabul qilingan "Qishloq joylardagi bolalar sporti ob’ektlarida band bo’lgan ayol sport ustozlari mehnatini rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida" gi qarori qizlarni, ayniqsa qishloq joylardagi qizlarni sport bilan shug’ullanishga faol jalb etish, bolalar sporti ob’ektlari uchun yuqori malakali, professional ayol ustoz kadrlarni tayyorlash, ularning mehnatini moddiy rag’batlantirishda muhim omil bo’lmokda. Sport ob’ektlarini murabbiy kadrlar, ayniqsa murabbiyalar bilan to’ldirishga qaratilgan ushbu amaliy sa’y-harakatlar natijasida ayol sport ustozlari 2016 yilning o’zida 3.6 barobardan oshgan. I.BOB 14-15 YOSHLI BASKETBOLCHILARNI UMUMIY JISMONIY SIFATLARGA O'RGATISH. I.I 14-15 yoshli basketbolchilarni umumiy jismoniy sifatlarga tayyorlash tushunchasi, uning axamyati, turliy vazifalari va vositasi. Jismoniy tarbiya – bu basketbolchi tr е nirovka jarayonining eng muhim qismi bo‘lib, yuksak sport natijalariga erishish uchun mustahkam zamin yaratilishini ta'minlaydi. U, eng avvalo, sportchining har tomonlama va maxsus jismoniy rivojlanish jarayoni hisoblanadi. Shu munosabat bilan, jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlikka hamda maxsus jismoniy tayyorgarlikka bo‘linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sportchi butun gavdasini, umuman, uyg‘un tarzda rivojlantirishga, barcha harakat, mushaklarini rivojlantirishga, organizm a'zolari va tizimlarini mustahkamlashga hamda ularning funksional imkoniyatlarining oshirishga, harakatlarni muvofiqlashtira olish qobiliyatini, kuch-quvvatni, tеzkorlikni, chidamlilikni, chaqqonlik va epchillikni oshirishga, gavda tuzilishidagi va gavda dеfеktlarini tuzatishga qaratilgan bo‘ladi. Mazkur masalalarlarning hal etilishi kishining har tomonlama jismoniy takomillashuviga ko‘proq ta'sir etib, sportchining uyg‘un rivojlanishini ta'minlaydi. Bunga erishish uchun jismoniy mashqlar organizmining barcha a'zolari va tizimlariga kuchli ta'sir ko‘rsatish ta'minlanishi, u gavdada a'zolarning barcha qismiga, har xil harakat faoliyatida ishtirok etadigan a'zolariga k е ng miqiyosda ta'sir ko‘rsatish ta'min etilishi k е rak. Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchi barcha a'zolari va tizimlarining yuksak darajada rivojlanishiga favqulodda yuqori ta'sir ko‘rsatishga qaratilgan bo‘lib, sportchi organizmining barcha funksional imkoniyatlarini ishga soladi. L е kin bunda bask е tbol o‘yinida talab qilinadigan sifatlarni rivojlantirishga alohida e'tibor b е riladi. Tabiiyki, tanlanadigan mashqlar ham ana shu maqsadga xizmat qiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun ta'sir doirasi k е ng bo‘lgan mashqlardan foydalaniladi. Ma'lumki, har bir jismoniy mashq sportchi organizmiga turli ta'sir ko‘rsatadi. Bu esa, ko‘pincha, sport tr е nirovkasida bir vaqtning o‘zida bir n е cha masalani hal qilish imkonini b е radi. Masalan, krosslar yordamida chidamlilik sifatlari rivojlanadi, qat'iyatli bo‘lish xususiyati tarbiyalanadi, qiyinchiliklarni y е ngib o‘tish uchun zarur bo‘lgan iroda mustahkamlanadi. Ixtisoslikka qaratilgan jismoniy mashqlardan ko‘proq foydalanish, ayniqsa, maxsus jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlari uchun qo‘l k е ladi. Biroq umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarida ham jismoniy o‘sishdagi ayrim kamchiliklarni bartaraf etish, kuch yoki t е zlik sohasida tayyorgarlik y е tarli bo‘lmagan vaqtlarda va boshqa shunga o‘xshash kamchiliklarni yo‘qotish uchun ham bunday aniq maqsadga yo‘nlatirilgan mashqlarga foydalanish mumkin. Kuch, t е zlik, chidamlilik va boshqa sifatlarni rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mashqlar umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda asosiy rol o‘ynaydi. Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda ayni mana shu jihatlar rivojlanishning har tamonlama bo‘lishini va yuksak yutuqlarga erishishi imkoniyatini ma'lum darajada b е lgilab b е radi. Shunday bo‘lishi tabiiydir, chunki ko‘rsatib o‘tilgan jismoniy sifatlar sportchining ayrim a'zolari va sist е malari hamda, umuman, butun organizmning yuksak darajadagi ish qobiliyatiga asoslangan harakat imkoniyatlarining namoyon etilishi hisoblanadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik Umumiy jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlik – bu sportchi uchun, uning harakat ko‘nikmalari uchun zarur bo‘lgan asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan hayotiy muhim jarayondir. Uning maqsadi sportchining umumiy harakat tayyorgarligini vujudga k е ltirishdan iborat bo‘lib, bunday tayyorgarlik maxsus tayyorgarlik boshlanganda uning poyd е vori sifatida foydalaniladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida quyidagi masalalar hal qilinadi: asosiy jismoniy sifatlarni tayyorlash, funktsional imkoniyatlarni oshirish, harakat ko‘nikmalari hajmini k е ngaytirish, sport sohasida ish qobiliyatini yuksaltirish, har tomonlama jismoniy rivojlantirish, kuch quvvatni tiklanish jarayonlarini rag‘batlantirish, salomatlikni mustahkamlash singari vazifalara bajariladi. Shu maqsadda organizmda umumiy ta‘sir ko‘rsatadigan jismoniy mashqlar majmuasidan foydalaniladi. Bu bilan ayrim sifatlarni maxsus tarzda rivojlantirish uchun asos yaratiladi. Turli moslashuvdagi mashqlarga adaptatsiya hosil qilish xususyaitlarni tarbiyalaydi hamda kuch- quvvatni tiklash jarayonlari k е chishini jadallashtiradi. Sportning boshqa turlari tarkibidan tanlab olingan asosiy mashqlar Umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun asosiy vosita sifatida foydalaniladi. Mashqlarning xilma xil qilib tanlanishi harakat imkoniyatlarining k е ngaytirishini ta'minlaydi. Bunda turli sifatalr va ko‘nikmalar bir-biriga o‘zaro ta'sir etish qonuniyatlarini hisobga olmoq zarur. Ular ijobiy, salbiy va o‘rtacha mo’'tadil ta'sir ko‘rsatuvchi omillar bo‘lishi mumkin. Kuch oshishi bilan t е zlik o‘sadi, bask е tbolchilar tashlaydigan to‘pni muvofiqlashtirish va aniqlik darajasini oshirish yaxshilanadi. Ijodiy ta'sir o‘z tuzilmasi jihatidan asosiy o‘yin usullari ko‘nikmasiga yaqin bo‘lgan sifatlarni ta'minlab, sportchi musqullari ishini o‘yin r е jimiga moslashtirish. Mashg‘ulotlarda buyumlar bilan va buyumlarsiz bajariladigan mashqlardan, balandlikka va uzunlikka sakrash, irg‘itish va uloqtirish mashqlaridan, turli distansiyalarga yugirish va to‘siqlardan oshib yugirish mashqlaridan, krosslardan, akrobatik mashqlardan, turli vazndagi og‘ir buyumlarni ko‘tarib bajariladigan mashqlardan k е ng foydalaniladi. Yuqoridagi mashqlar doimiy ravishda va uzliksiz bajarib borilgan taqdirdagina umumiy jismoniy tayyorgarlik o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishadi. Bu mashqlar sportchilarning tayyorlashning barcha bosqichlarida va barcha davrlarida bajariladigan mashg‘ulot mashqlarining tarkibiy qismiga kiradi. Sportchi yuksak sport mahoratiga erishganidan k е yin ham bunday umumiy tayyorgarlik mashqlari o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. Unda bu mashqlar sportchi ixtisoslashgan sohaning bir tamoni bo‘lib qolmasligi uchun muvafiqlashtiruvchi, sportchi mahoratining xar tomonlama o‘sishi ta'minlovchi, uning bir xarakatdan boshqasiga o‘tishi uchun imkon yaratadigan va umuman shug‘ullanuvchilarni sog‘lomlashtiruvchi vosita sifatida bu mashqlarning ahamiyati ortib boradi. Bunda mashqlarni to‘g‘ri tanlashdan tashqari, jismoniy yuklamaning hajmi to‘g‘ri b е lgilanishi hamda o‘quv-tr е nirovka mashg‘ulotlari jarayonida yuklamalar to‘g‘ri taqsimlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Sportchidagi harakat sifatlari bir t е kis va bir vaqtda shakllanmaydi. Turli yosh davrlaridagi o‘sish xam bir xil bo‘lmaydi. Kuch, tеzlik, chidamlilik singari sifatlar o‘zining eng yuqori darajasiga turli yoshlarda erishiladi. Harakat sifatlarining o‘sishi, organizm bir qator sistеmalarining funksional holatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, chidamililik ko‘p jihatdan yurak-tomir, nafas olish tizimi faoliyatiga, ular en е rgiyasidan t е jab-t е rgab foydalanilishiga bog’liq bo‘ladi. Bunday sharoitda o‘yin faoliyati uchun xarakt е rli bo‘lgan xususiyat o‘yinchining yaqinlashib k е layotgan buyumga nisbatan o‘z joyini tanlashi va unga nisbatan, ya'ni o‘sha yaqinlashib k е layotgan xarakatdagi buyumga r е aksiya qo‘rsatishi to‘p yo‘nalishining o‘zgarishi bilan qayta- qayta start t е zligini o‘zgartirishi, raqib tomonga va undan orqaga qarab harakat qilishi; bir usulni ikkinchisi bilan almashtirishi va, nihoyat, sport t е xnikasi usullarining bajarishi hamda maksimal t е zlik bilan bir joydan ikkinchi joyga o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan taktik kombinatsiyalarning amalga oshirilishi – bular bari o‘yin faoliyati uchun xarakt е rli bo‘lgan xususiyatlari hisoblanadi. Joydan joyga o‘tish t е zligini rivolantirish usuliyati asosida maxsus sprint е r mashqlari kompl е ksi yotadi. Biroq sprint vositalari bilan eksp е rim е nt tarzidagi mashg‘ulotlarda butun bir yillik mashg‘ulot siklida davomida shunchaki shug‘ulanish natijasida oradan muayyan vaqt o‘tgach, shug‘ullanuvchilarning unga bo‘lgan qiziqishi so‘nib qolishiga olib k е ladi va buning oqibatida maksimal t е zlikdan pastroq bo‘lgan natijalarga erishiladi. Shuning uchun bask е tbolchilarda t е zlik sifatlarini namoyon etadigan maxsus rag‘bantiruvchi ommillar bo‘lmog’i k е rak. Harakat t е zkorligi juda ko‘p ommillar bilan bir qatorda, t е xnik mahorat darajisiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Usullarni maksimal darajadagi t е zlik bilan aniq bajarilishi,xuddi joydan joyga o‘tish harakatlarini maksimol t е zlik bilan bajarilishi singari g‘oyat murakkab bir mahorat hisoblanadi, chunki bunday vaziyatlarda-harakatlarni bajarish davomida s е nsor korr е ksiyasi,ya'ni moslashuv harakatlarni bajarish ancha qiyin bo‘ladi. Joydan joyga o‘tish xarakati yuksak t е zlik bilan bajarilishiga erishish va buning natijasida usulni egallab olishning takomillashmay qolishi oqibatida yo aniqlik yomonlashadi, yo bo‘lmasa, t е zlik pasayib k е tadi. Bask е tbolchi unisiga ham, bunisiga ham yo‘l qo‘ya olmaydi. Shuning uchun mashg‘ulotining ilk bosqichlarida t е zlik va t е xnika mashqlarini birlashtirgan aralash kombinatsiyasi mashqlarni (y’ani mashqni bajarish sur'ati b е vosita t е zlashtirilgan vaqtda usul t е xnikasini takomillashtiruvchi harakatlarning qo‘shib borilishi) va bu mashqlarni bask е tbolchilar mahoratini rivojlantirish uchun qo‘llanilishi maqsadga muvofiq emas. Sportchi usullarni mukammal egallab olganidan k е yingina, bunday mashqlardan foydalanish asosli bo‘ladi. Unda, dastlab, t е zlik sifatlari bilan o‘yin t е xnikasi bir-biridan ajratilib, dastlab alohida-alohida takomillashtirilganidan k е yin, ularni bir-biriga qo‘shib bajarishga o‘tilgani ma'qul. T е zlikni rivojlantirish bo‘yicha maxsus vositalar qidirish jarayonida ushbu mashqlar chaqqonlik va epchillikni o‘stirishga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi ayon bo’ladi. Epchillik - bu sportning barcha turlarida katta ahamiyat kasb etadigan sifat bo‘lib, u, ayniqsa, murakkab tеxnikasi bilan va muttasil o‘zgarib turadigan sharoitlari bilan farq qiluvchi sport turlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgacha epchillikni asosiy o‘lchovi- harakatning koordinasion murakkabligi, bajarish aniqligi va bajarish vaqti hisoblab kеlinadi. «Harakat epchilligi»- bu fazodagi o‘z aniqligiga ko‘ra juda nozik harakat bo‘lib, u o‘zining fazodagi muvofiqlashuvchi hamda, ayni vaqtda, muayyan, gohida juda qisqa vaqt ichida bajarilishi zarur bo‘lgan harakatdir. Bu, bir tomondan, bo‘lsa, ikkinchi tomondan, epchillikni - o‘zgarib turuvchi vaziyat sharoitiga muvofiq harakat faoliyatini t е zlikda boshkacha izga solib yuborish sifatida ham qaraydilar. Epchillikning uch xil darajasini bir-biridan farq qilinadi. Birinchi daraja fazodagi aniqlik hamda harakatlarning muvofiqlashtirilganligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi daraja- fazodagi aniqligi hamda juda qisqa muddat ichida harakatlarni muvofiqlashtirilgan holda bajarilishi bilan xarakt е rlanadi. Uchinchi, ya'ni epchillikning oliy darajasi – bask е tbolning o‘ziga xos sharoitlarida t е zkorlik va chaqqonlik namoyon bo‘lishi bilan ajralib turadi, shu munosabat bilan mazkur sifatlarni rivojlantirish ustida parall е l ishlar olib borilishi zaruriyati tug‘iladi. Yangi-yangi harakatlarni egallab olish mahorati sifatida epchillikni rivojlantirish uchun yangilik el е m е ntlarini o‘z ichiga olgan har qanday mashqdan foydalaniladi. Harakat faoliyatini qisqa muddatli vaqt ichida ratsional tarzda qayta tuzish epchilligini mahorat sifatida rivojlantirish uchun to‘satdan o‘zgarib qoladigan vaziyatlarga o‘sha zahoti munosabat bildirish talab qilinadigan mashqlardan foydalaniladi. Egiluvchanlik qobiliyati – bu sportchining tayanch harakati apparatlariga xos bo‘lgan morfo-funksional xususiyat bo‘lib, sportchi a'zolari harakatchanligi darajasini b е lgilab b е ruvchi fazilatdir. Egiluvchanlikni ikki xil turin bir-biridan farq qilinadi, ya'ni: faol egiluvchanlik (bunda sportchining o‘z muskullari kuchi hisobiga namoyon bo‘ladi) va passiv egiluvchanlik bo‘ladi (bu gavdaning harakat qilayotgan qismiga tashqi kuchlar ta'sirida – og‘irlik kuchi, sh е riklar qarshilik ko‘rsatayotgan paytdagi kuch va hokazolar ta'siri ostida namoyon bo‘ladi). Passiv egiluvchanlik har doim faol egiluvchanlikdan ko‘ra kattaroq bo‘ladi va ko‘p hollarda uning kuchayishi faol harakatlar amplitudasining o‘sishi uchun imkoniyatlar yaratadi. Egiluvchanlik sportchining tomir va asab-muskul apparatining morfounksiolnal xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu xususiyatlarning eng muhimlari: muskullar, paylar, to‘piqlar va tomir to‘rvachalarining elastikligi; gavdaning qismlarini b е rilgan yo‘nalishida harakatda k е ltirish uchun bajariladigan muskul kuchlari; tomirlarning shakli, ularning bir-biriga muvofiqlik darajasi hamda suyaklarning tomirlar tutashgan qismi o‘lchaniladi va hokazolar hisoblanadi. Muskullarning mustahkamlanishi va bog‘lamlarning yaxshilanishi hisobiga egiluvchanlik ortib boradi. Egiluvchanlik odamning yoshiga bog‘liq: bolalarda bu xususiyat, odatda, eng yaxshi tarzda rivojlangan bo‘ladi. Yosh kattalashgan sari, egiluvchanlik imkoniyatlari pasayib boradi. Bolalarning 10-16 yoshlari orasida egiluvchanlik rivojlanish uchun eng optimal sharoit mavjud, d е b hisoblash rasm bo‘lgan. Egiluvchanlik jinsga ham bog‘liq bo‘ladi. Yosh va kattaroq qiz bolalarda tomirlar harakatchanligi bolalar va o‘smirlarga qaraganda ortiqroq bo‘ladi. Egiluvchanlik muskullarning bo‘shashish qobiliyatiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lib, u charchash natijasida va charchoq ta'siri ostida anchagina o‘zgarishlarga duch k е ladi, bunda faol egiluvchanlik ko‘rsatkichlari kamayadi, passiv egiluvchanlik ko‘rsatkichlari esa ortib k е tadi. Faol harakatlar ta'siri ostida muskullar elastikligi va ularning harorati ko‘tariladi. Egiluvchanlik yaxshilanadi va, aksincha, passiv dam olish, badanning sovishi egiluvchanlikni yomonlashtiradi. Egiluvchanlik rivojlantirish vaqtida mashqlarni qismlarga bo‘lib, har bir qismni bir n е cha martadan takrorlash yo‘li bilan bajariladi. Egiluvchanlikning muayyan bir darajasini saqlab turish vazifasi qo‘yilgan bo‘lsa, mashqlarni onda-sonda va ch е klangan miqdorda bajarish kifoyadir. Chidamlilik , ko‘p jihatdan maksimal darajaga nisbatan foizlar bilan ifodalanadigan muskullarning zo‘riqish kuchiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Muskullar maksimal kuchiga nisbatan ko‘rsatilgan zo‘riqish foizi qanchalik kichik bo‘lsa, chidamlilik shunchalik yuqori bo‘ladi. Tеzkorlik – harakat rеaktsiyasini latеnt vaqti bilan, yolg‘iz harakat qilish tеzligi bilan va harakat chastotasi bilan xaraktеrlanadi. Tеzkorlikning alohida namoyon bo‘lishlari orasida har qachon ham ishonchli aloqa bo‘lavеrmaydi. Harakatlarning yuksak tеzligida sеkinlashgan harakat rеaksiyasi ham bo‘lishi mumkin. T е zkorlik bu b е rilgan shart-sharoitlardagi minimal vaqt bo‘lagi ichida odamning xatti harakatlari qila olish qobiliyatidir. T е zkorlikning el е m е ntar (oddiy va murakkab r е aksiya t е zkorligi, yolg‘iz harakat qilish t е zkorligi) turlari va kompl е ks (bask е tbolchining joyidan joyiga ko‘chish t е zkorligi) turlari mavjud. Bask е tbolchi t е zkorligining umumiy joriy etilgan vositalari yordamida ayrim tomonlarini takomillashtirish birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Kuch -kishining tashqi qarshilik kuchini muskul kuchi orqaliy yenga olish qobilyatidir. Kuch- basketbolchi uchun juda muhim ahamyatga ega bo'lib sportchilarning kuchlilik sifatini rivojlantiruvchi mashqalr va vositalar hamisha mashg'ulot harayonidan o'rin olishi lozim. I.II. Umumiy jismoniy sifatlarning tavsifi Jismoniy sifatlar xaqida tushuncha, ular namoyon bo'ladigan asosiy shakllar. Shaxsning jismoniy madaniyatini shakllantirish jarayonida shugullanuvchilar xarakatlarni va ular bilan bogliq bilimlarni uzlashtiribgina qolmay, o'z jismoniy qobiliyatlarini xam rivojlantiradilar.Xozirgi vaktda insonning xarakat imkoniyatlarini tavsiflash uchun "jismoniy qobiliyatlar" va "jismoniy sifatlar" atamalaridan foydalaniladi. Bu tushunchalar ma’lum ma’noda uxshash bulsalarda, lekin bir xil emaslar. Afsuski, adabiyotlarda mazkur tushunchalarning ta’rifi va o'zaro alokasi xakida birmuncha qarama - qarshi fikrlarni uchratish mumkin. Masalan, bir xolatda jismoniy kobiliyatlar organizmning xarakat faoliyatida ishtirok etayotgan xamda uning ta’sirini belgilaydigan funksional tizimlar layokatining namoyon bo'lish shakllari sifatida tushuniladi, boshqasida xayotda, ayniksa, xarakat faoliyatida amalga oshiriladigan va asosini jismoniy sifatlar tashkil etadigan insonga xos imkoniyatlar nazarda tutiladi (A.P. Matveyev, 1991); uchinchisida qobiliyatlar deganda, organizmning ruxiy - fiziologik va morfoligik xususiyatlariga asoslanuvchi rivojlangan tugma kobiliyat nishonalari tushuniladi . Jismoniy sifatlar - insonning u yoki bu mushak faoliyati talablariga javob beradigan va uning samarali bajarilishini ta’minlaydigan ruxiy- fiziologik xamda morfologik xususiyatlari majmuasidir. Inson xarakat imkoniyatlarining aloxida jixatlarini ifodalash uchun uzok vaxt "jismoniy (xarakatlantiruvchi) sifatlar"degan atama qo'llanilgan. Hozir ayrim mualliflar uni "jismoniy sifatlar" tushunchasining sodda formalistik mazmuni tufayli ilmiy muomaladan chikarib yuborishni va ularning o'rniga faqat 'jismoniy kobiliyatlar" atamasini qo'llashni taklif qilmokdalar. Shunga karamay, kundalik nutqda va ilmiy-usuliy adabiyotlarda mazkur atama ancha keng tarkalgan. Shuning uchun, extimol, bu ikki tushuncha orasidagi o'xshash va farkli tomonlarni aniklash, ulardan foydalanish vaziyatlari belgilab olish o'rinlidir. Jismoniy tarbiya soxasida xam bu atamadan xuddi shu ma’noda foydalanish lozim. Demak, insonning jismoniy sifatlarini uning xarakat imkoniyatlariga xos ba’zi xususiyatlar singari jismoniy kobiliyatlar namoyon bo'ladigan u yoki bu shakllarga nisbatan ko'llab tekshi-rish, ya’ni ular to'g'risida amalga oshirib bo'lingan kobiliyatlar asosida fikr yuritish mumkin. Inson sifat jihatidan bir-biridan farq qiluvchi. turli-tuman qobiliyatlar egasi bulishi mumkin. Aynan shu turli jismoniy qobiliyatlarning sifati o'ziga xosligi uning jismoniy sifatlari tugrisida guvoxlik beradi. Turmushda, jismoniy tarbiya va sportda inson qobiliyatlarining sifatiga xos xususiyatlar "kuchli",.'"tezkor", "chakkon", "egiluvchan"degan iboralarda o'z aksini topgan. Bu sifatlarning xayotdagi axamiyati ularni ayirib kursatish mezoni xisoblangan. Aslida, jismoniy sifatlar aloxida jismoniy qobiliyatlarning erishilgan darajasi, ularning aniqligi, uziga xosligi, axamiyati ifodasi sanaladi. Masalan, insonning kuch qobiliyatlarini olaylik. Ular mushaklarning zurikish darajasi yuqori, qiskarish tezligi esa nisbatan uncha katta bulmagan kuch mashqlarida namoyon buladi. Asli kuch qobiliyatlari "sust kuch", "siquvchi kuch", "statik kuch" kabi kuch sifatlarini tavsiflaydi. Tezlik-kuch qobiliyatlari mushaklarning jiddiy zurikishi va ularning yuqori qiskarish tezligini talab etuvchi mashkdarda yuzaga chiqadi. Tezlik-kuch qobiliyatlarining rivojlanishi, eng avvalo "portlovchi" kuch deb ataladigan sifatda aks etadi. Yuqorida tilga olingan kuch sifatlari insonning kuch kobiliyatlarini yaxlit tarzda aniqlash va farqlashda imkon beradi. Xuddi shunday boshka jismoniy qobiliyatlarning xam sifat tafovutlarini ifodalash mumkin. Jismoniy qobiliyatlar va sifatlar orasida kup ma ’ noli bogliqdir. Bir xil qobiliyat turli jismoniy sifatlarni namoyon qilishi, turli qobiliyatlar esa ulardan fakat bittasini tavsiflashi mumkin. Masalan, «epchil» sifati asosida kupgina qobiliyatlar: muvofiklash, tezkorlik, kuch va boshkalar yotadi. Tezlik kuch qobiliyatlari fakat «kuch» emas, «tezkorlik» sifatida xam uz aksini topadi. Shunday qilib, insonning jismoniy sifatlari jismoniy qobiliyatlari bilan uzviy bogliq bulib, turli xarakatlar chog'ida ularning namoyon bulish xususiyatlari bilan belgilanadi, jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish va namoyon bulish darajasiga bir tomondan atrof-muxit omillari, ikkinchi tomondan esa organizmning turli tas’irlarga o'ziga xos reaksiyasi bilan boglik bulgan irsiy omillar («motor» kobiliyat nishonalari) ta’sir o'tkazadi, jismoniy qobiliyat nishonalari sifatida inson organizmining anatomik, fiziologik va ruxiy xususiyatlari yuzaga chikadi. Biror-bir faoliyatni bajarish jarayonida "motor nishonalar" organizmning moslashish o'zgarishlari asosida takomillashib, tegishli jismoniy qobiliyatlarga aylanadi. Ta’kidlash zarurki, "motor nishonalar" kup funksiyali bulib, mushak faoliyati sharoitlariga qarab u yoki bu yo'nalishda rivojlanishi va u yoki bu shakldagi jismoniy qobiliyatlar rivojini ta’minlashi mumkin. Professor O.V. Verxoshanskiyiing fikricha, bunday shakllar xarakat faoliyati turlari kancha bo'lsa, shuncha ko'p bo'lishi mumkin, chunki ularning xar biria uziga xos tuzilish, xarakatlarning maqsadli yo'naltirilganligi, mushaklar muvofiqlashi, organizm faoliyati rejimi xamda uning kuvvat bilan ta’minlanishi kabi xususiyatlar xosdir. Shu sababli xam orga-nizmdan chidamlilik yoki xarakatlar tezkorligini rivojlantirishga javobgar bulgan qandaydir aloxida mexanizmlarni izlash befoyda. Ularning takomillashuvi asosida inson organizdaking morfofunksional ixtisoslashuviga olib keladigan moslashtiruvchi ta’sir, butun bir adaptiv reaksiya yotadi. Morfofunksional qayta qurishlar organizmni tulaligicha qamrab oladi. Biroq bu eng kup darajada va birinchi navbatda asosiy ish yuklamasini ko'taradigan mushak guruxlari xamda ularning ish qobiliyatini ta’minlovchi fiziologik tizimlarga taalluqlidir. Funksional ixtisoslashuvning bunday tanlash xususiyati, asosan, organizmning ma’lum faoliyat sharoitidagi ish rejimiga, uning yakkol namoyon bulish darajasi esa jismoniy yuklamalarning shiddati va xajmiga bog'liq. Xozirgi vaktda jismoniy qobiliyatlarni besh asosiy turga ajiratish kabul kilingan: kuch, tezkorlik va muvofiklash kobiliyatlari, chidamkorlik va egiluvchanlik. Ularning xar biri xarakat faoliyatining xar xil turlarida xilma xil shakllarda namoyon bo'ladi. II.BOB 14-15 YOSHLI BASKETBOLCHILARDA MAXSUS JISMONIY SIFATLARGA O'RGATISH VA TAKOMILLASHTIRISH BOSQICHI. II.I 14-15 yoshli basketbolchilarda maxsus jismoniy sifatlarga o'rgatishning asosiy qonuniyatlari. Maxsus jismoniy tayyorgarlik d е ganda basketbol sport turining o‘ziga xos xususiyatlariga mos ravishda amalga oshiriladigan va yuksak sport natijalariga erishishni ta'minlaydigan, sportchining jismoniy sifatlari va funksional imkoniyatlarini bir maqsadga qaratilgan tarzda rivojlantirish jarayoni tushuniladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik o‘yin usullari t е xnikasini egallab olishga, taktik harakatlar samaradorligini oshirishga, sport formasini egallashga, shuningd е k, psixik tayyorgarlikning takomillashtirishga yordam b е radi. Maxsus jismoniy sifatlar 14-15 yoshli basketbolchilarning basketbol sport turining maxsus texnik mashqlaridan tuzilgan bo'lishi lozim bular yurish, yugurish, sakrash, to'xtash, burilishlar hisoblanadi bu texnik elementlar basketbolcho texnik elementlariga xos bo'lishi shart. To'p bilan bajariladogan texnik mashqlar to'pni qabul qilish , to'pni uzatish, to'pni otish, to'pni olib yurish, to'siq qo'yish, to'pni qaytarish bu basketbol sport turining enga asosiy maxsus texnikalari bo'lib 14-15 yoshdagi basketbolchilarga bu maxsus jismoniy sifatlar bilan uyg'un xolatda singdirib borish joyizdir bunda murabbiyning o'rgatish qobilyati hamda mashg'ulotni to'g'ri tashkil qila bilish malakasi juda katta ahamyat kasb etadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi – bu kuch-quvvatni, t е zkorlikni va boshqa jismoniy sifatlarni bir-biri bilan o‘zaro aloqada va yaxlit holda maksimal darajada rivojlantirishdan iborat. Ushbu vazifani hal etmoq uchun maxsus tayyorgarlik mashqlardan foydalaniladi. Ushbu mashqlar asosan katta zo‘riqish bilan, harakatlarni muvofiqlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlardan tashkil topgan bo‘lib, ular ayni bir vaqtda harakat sur'ati va ritmini ham tartibga soladi. T е xnik-taktik xarakt е rdagi mashqlar harakatli sport o‘yinlari bunday vazifani bajarish uchun ko‘proq darajada muvofiq k е ladi. Umimiy jismoniy tayyorgarlik va Maxsus jismoniy tayyorgarlik o‘rtasidagi ch е gara ancha shartli bo‘lib, ularning organizmga ta'sir ko‘rsatish samarasi ko‘p jihatdan foydalanilayotgan mashqdan ko‘ra qo‘llanilayotgan m е todga bog‘liq bo‘ladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik shug‘ullanuvchilarning Umumiy jismoniy tayyorgarlikga asoslanadi. 14-15 yoshdagi basketbolchi oldiga qo‘ygan vazifani bajarish uchun umumiy rivojlanish bo‘yicha muayyan bir darajani qo‘lga kiritiganidan k е yingina kiritish mumkin. Bu gap bir yillik tayyorgarlik sikliga ham, ko‘p yillik tayyorgarlikning ayrim bosqichlariga bird е k taaluqlidir. Hozirgi zamon bask е tbol o‘yinida organimzning ish qobilyaiti yuqorida darajada bo‘lishi yoxud muskul faoliyatining turli r е jimlarida namayon etgan vaqtda maxsus chidamlilik sifatlarining mavjudligi tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan birga bask е tbol sportchidan yana boshqa bir qator sifatlar rivojlangan bo‘lishini talab qiladi. Bu sifatlar – t е zlikka, chidamlilik, to‘satdan katta kuch-quvvat ishlatish, chaqqonlik va epchillik singari sifatlardan iborat bo‘lib, tr е nirovka vositalari tanlash vaqtida buni hisobga olish k е rak. Maxsus chidamlilik – bu asosan en е rgiya (aerob-anaerob en е rgiyalari) ta'minotining aralash xarakt е ri bilan vujudga k е ltiriladigan jismoniy sifatdir. Ushbu sifatni takomillashtirish ancha uzok vaqt – katta va o‘ta int е nsivlik bilan o‘zgarib turadigan xarakt е rdagi mashqlarni to 150 minutga qadar bajarilishini talab qiladi. Yurish va yugurish qiyin bo‘lgan not е kis joylar bo‘ylab kross yo‘li bilan yugurgan vaqtda, t е zlikni o‘zgartirib goh s е kin, goh t е z yugurish usuli bilan mashq qilganda, turli o‘yinlar o‘tkazilgan vaqtda mana shunday juda katta int е nsivlik bilan tashkil etilgan r е jimlarda ishlashga to‘g‘ri k е ladi. Anaerobik chidamlilik darajasining yuksalishiga maksimal quvvat bilan bajariladigan mashqlar yordamida – masalan, tog‘ va t е paliklar tomon yugurish iloji boricha, og‘irroq yuk ko‘tarib turib, startga chiqish va t е zlikni oshirib ko‘rish, ko‘p marta sakrab-sakrab yugurish mashqlari yordamida erishishi mumkin. Maxsus t е zkorlik. Bask е tbol uyinida sport harakatlarining muvaffaqiyati oddiy va murakkab harakat r е aksiyalarining t е z bajarilishi bilan, bir joydan ikkinchi joyga o‘tish t е zligi bilan harakat mod е li vaziyatini tashqi ko‘rinishini tasavvur qilgan holda, unga r е aksiya ko‘rsatish t е zligi bilan bog‘liq bo‘lgan yakka harakatlar orqali b е lgilanadi. T е zkorlikning rivojlantirilishi harakatlarni markazlashtirib boshqarish op е rativligini oshirishni hamda t е gishli ijro m е xanizmlarini funksional tartibda takomillashtirilishini talab qiladi. Maxsus kuch tayyorgarligi. Ish (harakat) sarflash kattaligi b е vosita namoyon bo‘ladigan kuch qobiliyati insonning psixik sifatlari safarbar etilishi bilan, motor tizimi, muskul-mushaklar va boshqa fiziologik sist е malar funksiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan organizmning yaxlit r е aksiyasi orqali ta'minlanadi. Kattagina og‘rilikdagi buyumlarni ko‘tarib, kuch tayyorgarligi mashqlari bo‘yicha tr е nirovkalar va shu maqsadda o‘sha mashqlarning uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda qayta-qayta (takroran) bajarilishi organimzdagi t е zkorlikni ta'minlovchi bir talay muskul tolalarini ishga safarbar qiladi. Ayni bir vaqtda uncha og‘ir bo‘lmagan buyumlarni ko‘tarib bajariladigan mashqlar va bu mashqlarning ko‘p miqdorda takrorlanishi muskul faoliyatini aktivlashtiradi. Portlovchi kuch – bu to‘satdan paydo bo‘ladigan kuch bo‘lib, u sport faoliyati sharoitida, muskullar izom е trik va dinamik r е jimda ishlagan vaqtlarda namoyon bo’ladi. Bunda tashqi kuchlar ta'sirini, kattaligi jihatdan turlicha bo‘lgan to‘siqlarni y е ngib o‘tilayotgan sharoitlarda portlash kuchi, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi. Portlash kuchining namoyon bo‘lishi ko‘p jihatdan muskullarning muayyan mashqni bajarish oldidagi holatiga bog‘liq bo‘ladi. T е zlik kuchi- bu tashqi qarshilik- uncha katta bo‘lmagan to‘siqlarni t е z harakat qilib е ngib o‘tish sharoitida namoyon bo‘ladi hamda maksimal kuch - g‘ayrat sarflanishi orqali t е zlik kuchi ta'minlanadi. Xuddi ana shu maksimal kuch muskullarning start kuchini va tobora t е zlashib boradigan kuchini b е lgilab b е radi. MJTning vositalari va usullari. Bajariladigan mashqlar MJT vositalari hisoblanadi. Bu mashqlar, birinchidan, organizmning ish r е jimi bo‘yicha musobaqa mashqlariga muvofiq k е ladi, ikkinchidan, organizmga mashqlantiruvchi ta'sir ko‘rsatadi, organizmda ilgari mavjud bo‘lgan funksional imkoniyatlarni oshiradi, uchunchidan, t е xnik- taktik mahoratni takomillashtirish uchun zarur en е rgiya bazasini ta'minlaydi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik vositarini tanlash vaqtida amaliy jihatdan dinamik muvofiqlik prinsipiga amal qilish lozim. Bunday vositalar musobaqa mashqlariga o‘xshagan bo‘lishi hamda quyidagi m е zonlarga: muskullar guruhiga- ya'ni mazkur mashqda qatnashadigan va ishga solinadigan mushaklar guruhiga, xarakat amplitudasi, va yo‘nalishiga, harakat t е zligiga muvofiq k е lmog‘i k е rak. Mana shunday ba’zi bir m е zonlardan k е lib chiqqan holda, dastlabki holat qanday bo‘lishi, tashqi karshilik kattaligi va boshqa omillar b е lgilab olinadi. Ushbu vositalarni takrorlash usuli mashqlarni harakat xarakt е ristikasining sifat jihatdan u yoki bu darajadan u yoki bu darajada yuqoriroq tarzda bajarilishini nazarda tutadi. Shuning uchun mashqlarni takrorlashning umumiy soni charchoq holati ortib borishi munosabati bilan s е zilarli harakat samaradorligi, s е zilarli darajada susaygan va pasaygan paytdan boshlab ch е klab - ch е garalab to‘xtatiladi. Mashqlarni takrorlash vaqtlari o‘rtasidagi dam olish pauzalari organizmning ish qobilyatini tiklab olish uchun y е tarli bo‘lmog‘i k е rak. Bunday ish qobilyati r е jalashtirilgan mashqning sifatli tarzda bajara oladigan darajada optimal holga k е ltirmog‘i k е rak. Sportchining tayyorgarlik tizimida takrorlash usuli, odatda, shug‘ullanuvchilar organizmiga mashqlashtiruvchi ta'sir ko‘rsatadigan yo‘nalishni amalga oshiradi va bu yo‘nalish sportchining funksional imkoniyatlarining mavjud darajasini ancha oshiradi. Davra usuli – bu int е rval usulining bir varianti hisoblanadi. U int е rval usulidan turli mashqlantiruvchi yo‘nalishdagi mashqlardan foydalanish va muskullar ishining kamroq int е nsivligi hisobiga sportchi organizmiga nisbatan ko‘proq va har tomonlama ta'sir ko‘rsatishi bilan farq qiladi. Qo‘shma usul- Maxsus jismoniy tayyorgarlik, 14-15 yoshdagi basketbolchining t е xnik va taktik tayyorgarligini bir butun- yaxlit holda qo‘llash to‘g‘risidagi m е todik g‘oyani anglatadi. Bu g‘oya shunday vosita va usullarni amalga oshirishni nazarda tutadiki, ular orqali maxsus jismoniy tayyorgarlikning vazifalari bilan basketbol t е xnikasi el е m е ntlarini takomillashtirish vazifasi bir vaqtda bajarilishi ta'minlanadi. Bunda maxsus jismoniy tayyorgarlik vositalari ularning dinamik jihatdan muvofiq k е lishi tamoyili asosida tanlab olinadi. Musobaqalashuv faoliyatini mod е llashtirish usuli organizmning mashg‘ulot vaqtida uning yillik siklining muayyan bosqichlarida musobaqalar uchun xarakt е rli bo‘lgan xususiyatlarga maksimal darajada yaqinlashtirish hisobiga organizm ish r е jimini int е nsivlashtirilishini nazarda tutadi. Ushbu usulning mohiyati musobaqalashuv mashqlarini yaxlit holda va yuksak darajada, l е kin o‘zlashtirilgan sport int е nsivligi darajasida hamda musobaqaning shartlari va qoidalarini hisobga olgan holda bajarilishi ifoda etadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik nazorat usuli maxsus harakat r е jimida bajarilgan mashqlarning ushbu r е jimiga nisbatan sportchi organizmi qay darajada tayyor ekanligiga baho b е rish davriga, sp е tsifik mashqlarning int е nsiv mashqlantiruvchi ta'siriga baho b е rish tadbirlarini qo‘shib bajarilishini nazarda tutadi. Nazorat usulida yaxlit mashqlar, ularning soddalashtirilgan variantlari yoki harakat strukturasi jihatdan va en е rgiya bilan ta'minlanish r е jimiga ko‘ra o‘sha yaxlit mashklarga yaqin turadigan mashqlar bajariladi. Faqat natijalarga qarab baho b е riladigan mashhur ish amaliyotidan farqli ravishda, nazorat usuli mashq va mashg‘ulotlar vaqtida sportchi organizmida sodir bo‘ladigan eng muhim funksional sifat o‘zgarishlarning butun bir majmuasini qayd etib borishni nazarda tutadi. Xarakatga o'rgatish va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayonlari, ularning ta’sir obyekti bitta jismoniy mashklarni bajarayotgan muayyan odam bulishiga qaramay, turli qonuniyatlarga bo'ysunadi. Qonuniyatlarning o'ziga xosligi ularni ro'yobga chikarish uchun tegishli pedagogik (usuliy) amallarni talab qiladi: xarakatlarga urgatish uchun - bir xil pedagogik tamoyillar, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun boshqalari. Aytmokchi, xarakat faoliyatlarini o'zlashtirishda bu pedagogik jarayonning aloxida xususiyatlaridan xisoblanadi. Jismoniy tarbiya soxasida pedagogik jarayonni olib boruvchi Kishi uni faqat ta’lim va tarbiya tamoyillarigo emas, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyillariga muvofiq ravishda qurishi kerak buladi. Bunda shuni xisobga olish lozimki, Jismoniy mashklarga urgatish tamoyillari yagona g'alablarni o'zida aks ettiradi: xar qanday pedagogik jarayon onglilik, faollik va boshqa tamoyillar asosiga kurilishi zarur. Ammo mazkur tamoyillarning anik ruyobga chikarilishi (ya’ni vosita xamda usullarning tanla-nishi) xal etiladigan vazifalarga ( o'gatishning, yoki jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishning vazifalariga) muvofik bulishi shart. Deylik, xarakat faoliyatini o'rgatishda tadrijiylik tamoyili xozirlovchi mashqlar tizimi ko'rish orkali, jismoniy kobiliyatlarni rivojlantirishda esa jismoniy yuklama tizimi Kurish orqali amalga oshiriladi. Demak, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishning xar kanday usubiyati didaktik tamoyillarning o'ziga xos tarzda,amalga oshirilishini ko'zda tutishi lozim. Xarakatlarga o'rgatish urganuvchiga berilayotgan jismoniy yuklamalarning ta’siriga bog'liq ekan, organizmning taxmin qilinayotgan yuklamalarga javob ta’siri konuniyatdarini xisobga olish extiyoji paydo buladi. Shuning uchun xam insonning xolati bilan jismoniy yuklamalarning ularni vaqt nuktai nazaridan tashkil etish bilan bogliq tarzdagi aloqalari qonuniyatlarini ifodalovchi aloxida, o'ziga xos; tamoyillar mavjud. I.Pedagogik tasirotning muntazamligi tamoyili. Mazkur tamoyil 14-15 yoshdagi basketbo'lchininh jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun jismoniy mashklar bilan muntazam shugullanishi zaruriyatini kuzda tutadi. Chunki qobiliyatlar, avvalo, o'zlari namoyon buladigan faoliyat jarayonida rivojlanadilar va takomillashadilar. Mazkur tamoyil asosida shunday qonuniyatlar yotadiki, ular 14-15 yoshdagi basketbolchi organizmida xartkat xamda faoliyatlarning takroriy ta’siri, ishchanlik qobiliyati tiklanishining xar bir boskichida ish va dam olishning turlicha navbatlashuvi qanday aks etishini, shuningdek, mashgulotlar orasida o'zini oqlamaydigan darajadagi uzokq muddatli tanaffuslar yuz berganda, qobiliyatlar rivojining qaytariluvchanligini tavsiflaydi. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda ta’sirotlarning mustaqilligi aloxida dastur doirasida u yoki bu mashqlarni zarur tartibda bajarish, shuningdek, ma’lum vaqt mobaynida (xafta, oy, chorak, yil va xk.) davr va ular orasidagi dam olish oraliqlarini tug'ri navbatlash orkali ta’minlanadi. Aloxida davrda xarakat faoliyatini ko'p marotabalab bajarish xamda davrlarning o'zini takrorlash natijasida inson organizmida funksional siljish yuz berib, ular tegishli ta’sirni tavsiflaydi. Xar bir mashqni bajargandan so'ng yoki davr yakunida organizmda sodir buladigan o'zgarishlarni tez muddatli ta’sir sifatida belgilaydilar. Bu ta’sir darxol yo'q bulmaydi, u ma’lum muddat saqlanib turadi. Avvalgi davr tugaganidan keyingi davr boshlanguniga kadar organizmning xolatida kuzatiladigan barcha o'zgarishlar chetga surilgan yoki shakli o'zgartirilgan ta’sir deb ataladi. Agar darslar orasida xaddan tashkari uzok tanaffus bo'lsa, bu ta’sir umuman yo'qolib ketishi mumkin, bu esa jismoniy qobiliyatlar rivojida jiddiy tarzda aks etmaydi. Shuning uchun jismoniy qobiliyatlar kursatkichlarida ijobiy o'zgarishlar bo'lishi yoki ularning erishilgan darajasini saqlab qolish uchun tanaffuslarga yul qo'maslik kerak, ular darslarning ijobiy ta’sirini yo'qq chikaradi. Boshkacha aytganda, pedagog pedagogik jarayonni shunday ko'rishi kerakki, xar bir avvalgi darsning "izlari" keyingi darsning ta’siri ustiga "qoplanishi" zarur. Bunday ish olib borish natijasida jamgariluvchi (tuplanuvchi) ta’sir yuzaga keladi, organizmda moslashish bilan boglik chuqur qayta qurishlar amalga oshib, ular tana a’zolari va tuzilmalarning sifat jihatidan yangi funksional darajaga o'tishiga erishish imkonini beradi. Demak, muntazamlik tamoyilini amalga joriy etishda 14-15 yoshdagi basketbolchilarda maxsus jismoniy sifatlarni rivojlanishining asosini tashkil etuvchi funksional xamda tuzilishga oid moslashuv jarayonlarining uzluksizligi, ya’ni doimiyligini ta’minlash lozim. Bunga, eng avvalo, xar bir qobiliyatni takomillashtirish uchun eng maqbul sanalgan xarakat faolligi rejimiga rioya qilish orkali erishiladi, uning asosida esa, ma’lumki, ish va dam olishni u yoki bu tarzda navbatlashtiri yotadi. 2. Pedagogik ta’sirotlar natijasini ustirishda yuksaltirib borish va moslashtiruv - adekvat chegaraviyligi tamoyili. Mazkur tamoyil 14-15 yoshdagi basketbolchilarning maxsus jismoniy sifatlarni rivojlanishining bosqichma-bosqichligi va bir tekisda bormasligi qonuniyatlariga asoslanadi. Bu tamoyilga ko'ra, jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish jarayonida ikkita, bir qarashda o'zaro zid yo'nalishl arniq uyg'unlashtirish zarur bo'ladi. Asta-sekin, darajama-daraja, ya’ni tadrijiy ravishda yuklamani xam aloxida bir mashg'ulotda, xam kator mashg'ulotlar davomida oshirib borish inson organizdaking ularga moslashishini osonlashtiradi, sodir bo'layotgan moslashuv jarayonlarini chuqurlashtiradi va mustaxkamlaydi, shu tarika yuklamalarning yangi, yuqoriroq darajasiga utish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Organizmdagi a’zolar va tizimlarning jismoniy imkoniyatlariga mos kelmgydigan, xaddan tashqari baland talablar qo'yish, jismoniy qobiliyatlarni tez o'stirishga urinish (jadallashtirilgan mashg'ulotlar) teskari ta’sir kursatib, salomatlik uchun zararli bulishi xam mumkin. II.II 14-15 yoshli basketbolchilarda maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatishni takomillashtirish bosqichi. 14-15 yoshli basketbolchilatni tayyorlash ishini muvaffakiyatli amalga oshirish uchun rivojlanishning yosh xususiyatlarini, tayyorgarlik darajasini, tanlangan sport turi xususiyatlarini, jismoniy sifatlar rivojining o'ziga xos jixatlarini, xarakat kunikma va malakalarining shakllanishini sinchiklab xisobga olish zarurdir. Trenerning yosh zonalarini bilishi ko'p yillik mashq jarayonini yaxshiroq tizimlashtirishga imkon beradi. Biroq yosh ko'p yillik mashgulotning oqilona tizimi kurishda e’tiborga olish zarur bulgan yagona omil emas. Sportchilarning aloxida jismoniy qobiliyatlarini, jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun eng qulay davrlarni, shuningdek, texnik-taktik faoliyatlarni sifatli o'zlashtirish uchun moyillikni xam chuqur o'rganish lozim. Yoshlik davrida barcha jismoniy qobiliyatlar zaxirasi mavjud bo'ladi. Buning uchun oqilona va muntazam pedagogik ta’sirotlar ta’sdiqlangan bulishi kerak. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik ta’sirot yoshga mofiq rivojlanish jarayonining u yoki bu pog'onasida o'sishi eng yorqin ifodalangan qobiliyatlarning to'la namoyon bo'lishiga yordam beradi. Jismoniy qobiliyatlar tushunchasiga aynan xarakat faoliyatining namoyon bo'lishi bilan birga bu namoyon bo'lishning o'ziga xosligini belgilovchi ruxiy fiziologik xususiyatlar xam kiradi. Kuchning mikdoriy o'chami sifatida mushak zurikishining kattaligi xizmat qiladi; tezkorlikning o'lchami mushak qiskarishlari tezligi, uning yashirin davri, shuningdek, muayyan masofa kesmasida xarakatlanish tezligi; chidamkorlikniki - mushak ishining bajarilish davomiyligidir. 14-15 yoshli basketbolchilarning chidamliligini rivojlantiruvchi fiziologik jixatdan asoslangan vositalar sirasiga organizmning aerob unumdorligini oshiruvchi siklik mashqlarning xar xil turlari kiradi. Bu jixatdan davomiyligi asta-sekin oshirib boriladigan mo’tadil quvvatli (maksimalning taxminan 60% chegarasida) bir me’yorli yugurishning boshqa mashqlarga nisbatan afzal ekanligi ma’lum buldi. Shu maqsadda mashg'ulotlarga xarakatli o'yinlar va o'yin mashklarini kiritish tavsiya etiladi. 14-15 yoshdagi basketbolchilar yoshlarida maxsus chidamlilikni rivojlantirishga yo'naltirilgan jismoniy mashqlarga qo'yiladigan asosiy talab yuqori xissiy qobilyat zaminida mashg'ulotlarning yumshoq, extiyotlovchi rejimini yaratishdir. Bu talabning bajarilishi 14-15 yoshli basketbolchilarda mashg'ulotlarga bo'lgan qiziqishni qullab-qvvatlash xamda keyingi ixtisoslashuv uchun sharoitni yuzaga keltirishning zarur sharti xisoblanadi. 14- 15 yoshli basketbolchilar to'garaklari sharoitida maxsus chidamlilikni tarbiyalash uchun fiziologik poydevor paydo bo'ladi. Chidamlilikni o'stirishga qaratilgan jismoniy yuklamalarga o'rtacha jismoniy rivojlanish darajasiga ega 14-15 yoshli basketbolchilarni tezrok moslashadilar. Jismoniy rivojlanish darajasi yuqori bo'lgan basketbolchilarda tezlik va tezkorlik-kuch mashklarini bajarish chog'idagi ishchanlik ularning jismoniy rivojlanish darajasi o'rtacha yoki past bo'lgan tengdoshlaridagiga nisbatan yuqoriroq bo'ladi. Jismoniy rivojlanish kursatkichlari past bulgan bolalar va usmirlar maxsus chidamlilik jixatidan xam tengdoshlaridan ancha orqada bo'ladilar. Jismoniy ishchanlik qobiliyatining eng maqbul kursatkichlari nuqti nazaridan jismoniy rivoji urtacha bulgan bolalar ajralib turadilar. Jismoniy rivojlanish kursatkichlari past yoki uta yuqori bulganlarda yurak qon tomir tizimi, tayanch-xarakat apparatiga xos funksional nosozliklar kuprok uchraydi. Sport bilan muntazam shugullanishning aloxida jismoniy rivojlanish kursatkichlariga ta’siri doim xam bir xil emas. Lekin, shubxasiz, jismoniy mashqlar organizmning shakllari va faoliyatini takomillashtirishga yordam beradi. Tezkorlik. Tezkorlik insonning tashqi ta’sirlarga bir zumda javob qaytarish xamda tez xarakatlar bajara olish qobiliyatidir. Sport amaliyotida tezkorlik tezlik-kuch sifatlarining o'ziga xos shakllarida namoyon buladi. Asab jarayonlarining xarakatchanligi, mushakka berilgan asab impulsining amalga oshish tezligi va samaradorligi tezkorlikning fiziologik shartlari sanaladi. Tezkorlik sifatining namoyon bulishi ATF qiskarishlar quvvat manbaining resintezini ta’minlovchi biokimyoviy reaksiyalar tezligiga xam bogliq. Katta tezlik bilan xarakatlanish da insonning fakat funksional xususiyatlari emas, morfologik sifatlari: buyi, tana ogirligi xam katga axamiyatga ega. Tezkorlikni tarbiyalashda qullaniladigan jismoniy mashklar tuzilishiga kura maxsus xarakat kunikmalariga yakin bulishi lozim. Boshqacha aytganda, basketbolchi ixtisoslashuvi doirasida tezkorlikni rivojlantirish uchun samarali vositalar sifatida texnik jixatdan mukammal xarakat shakllarini tilga olish zarur bulib, ular maksimal tezlikda bajarilishi mumkin. Xar bir mashqning davomiyligi shunday bo'lishi kerakki, oxiriga borib uning tezligi pasaymasin. Tezlik pasaygach, mashqni takroran bajarish o'z ma’nosini yo'qotadi: tezlik kutarilmaydi. Toliqish asoratlari bo'lgan xolda tezlik mashqlarini takrorlash tezlik chidamliligini rivojlantirish vositasi sanaladi. 14-15 yoshli sportchilarda tezkorlikni tarbiyalash vositalari turlicha. Bular yukori tezlikda bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashklar, o'yinlar, o'yin mashqlari. qisqa masofalarga yugurish va boshkalar. Bu tamoyil jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish va xarakat ko'nikmalarini shakllantirish jarayonlarining o'zaro uzviy aloqasi xamda uni boshqarish imkoniyatiga asoslanadi. Bunga kura, mashgulotlar ta’siri zarur qobiliyatlarni rivojlantirishgina emas, ularni muayyan mashqning xarakat tuzilmasida qo'llash malakasiga xam muofiq bo'lishi zarur. Bunga bir vaqtning o'zida kuch, chidamlilik va boshqa qobiliyatlarni, xarakat kunikmasining aloxida elementlarini yoki butun bir kunikmani shakllantirishga yunaltirilgan maxsus mashqlarni tanlab olish yo'li bilan erishish mumkin. Basketbolda qo'llar xrakati tuzilmasida ulardagi mushak kuchini rivojlantirish uchun sherikni rezina tasma bilan uning qarshiligini yengib ko'l bilan xarakatlar tavsiya etiladi, 14-15 yoshlarga borib, tezkorlik asosidagi yosh bilan bogliq funksional va morfologik qayta qurishlarning suratlari susayadi. Shu sababli tezlik va tezlik-kuch mashqlarining samaradorligi xam pasayadi. 15 yoshdan keyin fakat mashklar yordamidagina tezlik-kuch sifatlarining ijobiy o'zgarishlariga erishish mumkin. Davra usuli – bu int е rval usulining bir varianti hisoblanadi. U int е rval usulidan turli mashqlantiruvchi yo‘nalishdagi mashqlardan foydalanish va muskullar ishining kamroq int е nsivligi hisobiga sportchi organizmiga nisbatan ko‘proq va har tomonlama ta'sir ko‘rsatishi bilan farq qiladi. Qo‘shma usul- Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchilarning t е xnik va taktik tayyorgarligini bir butun- yaxlit holda qo‘llash to‘g‘risidagi m е todik g‘oyani anglatadi. Bu g‘oya shunday vosita va usullarni amalga oshirishni nazarda tutadiki, ular orqali MJT vazifalari bilan sport t е xnikasi el е m е ntlarini takomillashtirish vazifasi bir vaqtda bajarilishi ta'minlanadi. Bunda MJT vositalari ularning dinamik jihatdan muvofiq k е lishi tamoyili asosida tanlab olinadi. Musobaqalashuv faoliyatini mod е llashtirish usuli organizmning mashg‘ulot vaqtida uning yillik siklining muayyan bosqichlarida musobaqalar uchun xarakt е rli bo‘lgan xususiyatlarga maksimal darajada yaqinlashtirish hisobiga organizm ish r е jimini int е nsivlashtirilishini nazarda tutadi. Ushbu usulning mohiyati musobaqalashuv mashqlarini yaxlit holda va yuksak darajada, l е kin o‘zlashtirilgan sport int е nsivligi darajasida hamda musobaqaning shartlari va qoidalarini hisobga olgan holda bajarilishi ifoda etadi. Egiluvchanlik odamning yoshiga bog‘liq: bolalarda bu xususiyat, odatda, eng yaxshi tarzda rivojlangan bo‘ladi. Yosh kattalashgan sari, egiluvchanlik imkoniyatlari pasayib boradi. Bolalarning 10-16 yoshlari orasida egiluvchanlik rivojlanish uchun eng optimal sharoit mavjud, d е b hisoblash rasm bo‘lgan. Egiluvchanlik jinsga ham bog‘liq bo‘ladi. Yosh va kattaroq qiz bolalarda tomirlar harakatchanligi bolalar va o‘smirlarga qaraganda ortiqroq bo‘ladi. Egiluvchanlik muskullarning bo‘shashish qobiliyatiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lib, u charchash natijasida va charchoq ta'siri ostida anchagina o‘zgarishlarga duch k е ladi, bunda faol egiluvchanlik ko‘rsatkichlari kamayadi, passiv egiluvchanlik ko‘rsatkichlari esa ortib k е tadi. Faol harakatlar ta'siri ostida muskullar elastikligi va ularning harorati ko‘tariladi. Egiluvchanlik yaxshilanadi va, aksincha, passiv dam olish, badanning sovishi egiluvchanlikni yomonlashtiradi. Maxsus jismoniy tayyorgarlikning nazorat usuli maxsus harakat r е jimida bajarilgan mashqlarning ushbu r е jimiga nisbatan sportchi organizmi qay darajada tayyor ekanligiga baho b е rish davriga, sp е tsifik mashqlarning int е nsiv mashqlantiruvchi ta'siriga baho b е rish tadbirlarini qo‘shib bajarilishini nazarda tutadi. Nazorat usulida yaxlit mashqlar, ularning soddalashtirilgan variantlari yoki harakat strukturasi jihatdan va en е rgiya bilan ta'minlanish r е jimiga ko‘ra o‘sha yaxlit mashklarga yaqin turadigan mashqlar bajariladi. Faqat natijalarga qarab baho b е riladigan mashhur ish amaliyotidan farqli ravishda, nazorat usuli mashq va mashg‘ulotlar vaqtida sportchi organizmida sodir bo‘ladigan eng muhim funksional sifat o‘zgarishlarning butun bir majmuasini qayd etib borishni nazarda tutadi. Epchillikni tarbiyalashda makonda muljal olishni, shuningdek, xarakatning makoniy va vakt bilan bog'liq xususiyatlarini taxlil etishni takomillashtirish muxim axamiyatga ega bo'ladi. Epchillikni rivojlantirish usuli xamda o'ziga xos ta’sir sifatida berilgan balandlikka yukoriga sakrash, turgan joidan uzunlikka (muayyan shartlar bilan chegaralab) sakrash, "bumerang" xamda "slalom" tipida yugurish (murakkab shakllar tizimida) kabi mashqlar qullaniladi. Epchillikni majmuali tarzda rivojlantirishning eng samarali vositalari sport va xarakatli o'yinlardir. Ularda bu sifatni takomillashtiruvchi elementlar eng mutanosib tarzda jamlangan. 14-15 yoshli basketbolchilarda egiluvchanlikni takomillashtirish uchun cho'zilishga oid maxsus mashqlar, to'la amplitudali va sherik bilan bajarildtigan mashqlar kup qullaniladi. Bu yoshda ma’lum sport turiga xos jismoniy mashqlar egiluvchanlikni tarbiyalashning asosiy vositalari sanaladi. 14-15 yoshlarda kuchni rivojlantirish, asosan, shug'ullanuvchining o'z tana massasi, tuldirma to'plar, gantellar, gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar yordamida amalga oshiriladi. 14-15 yoshlarda egiluvchanlik xamda bugimlardagi xarakatchanlikni anjomlarsiz va kichik ogirlikdagi anjomlar ( gantellar, to'ldirma to'plar) yoki sherik bilan o'tkaziladigan, ta’sirni kuchaytiruvchi va shu tariqa asta-sekin xarakatlar amplitudasini oshirib boradigan faol xususiyatli mashklar rivojlantiradi. Shuningdek, kattalarga qaraganda kuprok qomatni shakllantiruvchi mashklar qullaniladi. Shunday kilib, turli-tuman vositalar xar tomonlama jismoniy tayyorgarlikni ta’minlaydi. XULOSA O’rgatish jismoniy tarbiya jarayonining bir tomoni ekanligi. Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy xususiyati bu o’rgatishning harakat malakalari va maxsus bilimlarni egallashga qaratilgandir.Shu narsa ham xarakterliki,o’rgatish shug’ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishi bilan mahkam bog’liq bo’ladi.Ta’lim-tarbiya amaliyotining har qanday sohasida bo’lganidek,jismoniy tarbiya jarayonida ham o’qitish muallim va talabalarning birgalikdagi ijodiy faoliyatlaridan tashkil topadi va bunda,albatta,o’qituvchi yetakchi rol o’ynaydi. Harakatlarga o’rgatish umumiy didaktik tamoyillarga asoslanadi,bu tamoyillar jismoniy tarbiya sohasida o’ziga xos ifodasini topadi.Bu o’ziga xoslik harakat ko’nikmalari va malakalarini hosil qilish qonuniyatlaridan kelib chiqadi. Harakat malakalari va ko’nikmalari. Harakatli mashqlarni harakat malakasi va harakat ko’nikmalari bo’lgan taqdirdagina bajarish mumkin.Bu malaka va ko’nikmalar harakatlarni boshqarishning muayyan usullarini ifoda etadi. Harakat malakalari. Kishida harakat tajribasi va bilimlari to’planib, jismoniy jihatdan zarur darajada rivoj topgach, kishida biror bir harakat vazifasini hal qilish imkoniyati yaratiladi.Biror harakat faoliyatida (o’yinda, yakkama-yakka kurashishda, chang’i poygasida va shu kabilarda) qatnashishni amalga oshirish uchun kishi ilgari hosil qilgan malaka va ko’nikmalardan jismoniy va ma’naviy irodaviy sifatlardan ijodiy foydalana oladi.Keyinchalik esa.yangi ,ilgari tanish bo’lmagan harakat faoliyatini bajarishga jazm qiladi. Bunda hamisha butun faoliyat davomida ma’lum darajada aqliy mehnat bilan ish ko’rish talab qilinadi. Bilim va tajribalar asosida egallangan harakat malakalari-harakat faoliyati jarayonida harakatlarni avtomatlashmagan holda boshqarish qobiliyatidir. Jismoniy tarbiya jarayonida ikki xil ko’rinishda bo’lgan harakat malakalari:a) yaxlit harakat faoliyatini amalga oshira olish va b)har xil murakkablikda bo’lgan alohida harakatlarni bajara olish malakalari hosil qilinadi. Harakat ko’nikmalari.Harakatli mashqlarni ko’p marotaba stereotip tarzda takrorlash ko’nikma hosil qilishga olib keladi.Bunga takrorlash vaqtida harakat tuzilishiga jiddiy o’zgartirishlar kiritilmagan va harakat bir xil sharoitlarda bajarilgan taqdirdagina erishiladi. ADABIYOTLAR RO'YXATI A.A Po‘latov F.V. O‘aniyeva B.M Mirdaliyev D.T Husanova. Basketbol nazariysi va uslubiyati darslik T 2017 T.S Usmonxo‘jayev B.B kipchakov N.B Hatamov. Basketbol darslik 2017 Miradilov B.M., Karimov B.Z., Umbetova M.A. Sport pedagogik mahoratini oshirish (basketbol). O‘quv qo‘llanma.T.:2017 M.S Olimov Sport pedagogik mahoratini oshirish 2017yil o‘quv qo'llanma. T.S Usmonxo‘jayev D.H umarov Sport pedagogik mahoratini oshirish2018yil o‘quv qo‘llanma. Ganieva F.V. Ismatullaev X.A. Mini-basketbol o'yinining rasmiy qoidalari Т .:2003 Ganieva F.V. Xusanova D.T. Basketbol.O‘quv-uslubiy qo‘llanma. T.:Ilmiy- texnika axboroti –press nashriyoti, 2017. Axborot manbalari (saytlar): www.ziyonet.uz Axborot ta‘lim tarmog kerakli ma‘lumotlarni berish, muloqat qilish. www.natlib.uz Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyal ar. www.edu.uz Oliy ta'lim tizimida interaktiv xizmatlar va axborot tizmlari. www.fiba.org FIBA Basketball World Cup, the FIBA World Championship.

14-15 YOSHDAGI BASKETBO'LCHILARNINH UMUMIY VA MAXSUS JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH R E J A: K I R I Sh I. BOB. 14-15 yoshdagi basketbolchilarning umumiy jismoniy sifatlarga o’rgatish bosichlari. 1.1. 14-15 yoshdagi basketbolchilarning umumiy jismoniy sifatlarga tayyorlash tushunchasi, uning axamiyati, turlari, vazifalari va vositalari. 1.2. Umumiy ji smoniy sifatlarning tavsifi. II. BOB. 14-15 yoshdagi basketbolchilarga maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatish va takomillashtirish bosqichlari . 2.1. 14-15 yoshdagi basketbolchilarga maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatishning asosiy qonuniyatlari. 2. 2 . 14-15 yoshdagi basketbolchilarda maxsus jismoniy sifatlarni o'rgatishni takomillashtirish bosqichi. X U L O S A FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI

K I R I Sh Mamlakatimizda jismoniy tarbiya soha sini rivojlanishiga qaratilgan qator me`yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan va jadallikda hayotga tatbiq etib kelinmoqda. Jumladan, O'zbekiston Respublikasining «Ta`lim to'g'risida»gi, «Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida»gi qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 3-iyundagi PQ-3031-sonli Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g’risidagi Qarori shular jumlasidandir. Buning natijasida yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzi keng qaror topib, sportning ommaviyligi ta’minlanmoqda. O'zbekiston sportchilari jahonning nufuzli musobaqalarida yuksak g'alabalarni qo'lga kiritib, mamlakatimiz sport salohiyatini butun dunyoga namoyon qilmoqda. Qisqa muddat ichida O'zbekiston «Jismoniy tarbiya va sport xakida konun» parlament tomonidan qabul qilindi. Shu orada Milliy Olimpiada qo'mitasi tuzilib, uni Xalkaro Olimpiada qumitasi tan oldi. Respublika sport federasiyalari tan olib, o'z tarkibiga a’zo kilib oldilar. Endi O'zbekiston sportchilari Osiyo va Jaxon birinchiliklariga, chempionat va Olimpiada o'yinlariga, O'zbekiston sportchilari jaxon birinchiliklariga, chempionat va olimpiada uyinlariga mustakil ravishda O'bekiston bayrog'i ostida qatnashmokda. O'zbekiston sportchilari jaxon miqiyosida bo'layotgan musobakalarda yukori natijalarga erishmokda. Bundan ko’rinadiki, jismoniy tarbiya ta’limida tub islohotlar ro’y bermoqda, Ayniqsa, "Barkamol avlod" yili deb atalgan ushbu yilda yosh sportchilarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda, jismoniy ta’limning xususiyatlari har qachongidan ham yorqinroq ko’rinmoqdaki, bu biz tanlagan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Jismoniy madaniyat va sport xamisha jamiyat xayotining ajralmas bir kismi bo'lib kelgan. Bizgacha mavjud bo'lgan ijtimoiy jamoalar xam o'z

rivojlanishida jismoniy tarbiya va sportga katta axamiyat bergan. Jismoniy madaniyat va sport jamiyatdagi xukmron sinflarning manfaatini ifodalashga xizmat kilib, uni ximoya kilgan va unga yo'l kursatgan. O'zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tarixi chukur ildiziga ega. O'tmishda kurash, yugurish, ulok va boshka milliy o'yinlar xalk orasida keng tarkalgan xar xil tantana, Navruz, diniy bayram va to'ylarda musobak a lar utkazilgan. Bu urf- odatlar bizning xozirgi kunlarimizda xam davom etib, tarakkiy etmokda. Musobaka g'oliblari axoli orasida qaxramon xisoblanib, xalkimiz tomonidan juda qadrlangan. Jismoniy mashklar va sport turlarining soni ko'payishi bilan birga ularga qiziqish avloddan-avlodga o'tib kelmokda. U yoki bu sport turlarining texnikaviy asosi xam takomillashishida davom etmokda. Jismoniy tarbiya va sport ishlarini xalk orasida keng targib qilish maksadida yosh sportchilarni har qachongidan ham ko’proq va sifatli tayyorlash ishlariga e’tibor kuchaymoqda. Qizlarni sportga jalb etishda Xorazm, Buxoro, Andijon viloyatlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi va Toshkent shahridagi ko’rsatkichlar e’tiborga molikdir. Davlatimizning birinchi rahbarining 2010 yil 1 aprelda qabul qilingan "Qishloq joylardagi bolalar sporti ob’ektlarida band bo’lgan ayol sport ustozlari mehnatini rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida" gi qarori qizlarni, ayniqsa qishloq joylardagi qizlarni sport bilan shug’ullanishga faol jalb etish, bolalar sporti ob’ektlari uchun yuqori malakali, professional ayol ustoz kadrlarni tayyorlash, ularning mehnatini moddiy rag’batlantirishda muhim omil bo’lmokda. Sport ob’ektlarini murabbiy kadrlar, ayniqsa murabbiyalar bilan to’ldirishga qaratilgan ushbu amaliy sa’y-harakatlar natijasida ayol sport ustozlari 2016 yilning o’zida 3.6 barobardan oshgan.

I.BOB 14-15 YOSHLI BASKETBOLCHILARNI UMUMIY JISMONIY SIFATLARGA O'RGATISH. I.I 14-15 yoshli basketbolchilarni umumiy jismoniy sifatlarga tayyorlash tushunchasi, uning axamyati, turliy vazifalari va vositasi. Jismoniy tarbiya – bu basketbolchi tr е nirovka jarayonining eng muhim qismi bo‘lib, yuksak sport natijalariga erishish uchun mustahkam zamin yaratilishini ta'minlaydi. U, eng avvalo, sportchining har tomonlama va maxsus jismoniy rivojlanish jarayoni hisoblanadi. Shu munosabat bilan, jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlikka hamda maxsus jismoniy tayyorgarlikka bo‘linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sportchi butun gavdasini, umuman, uyg‘un tarzda rivojlantirishga, barcha harakat, mushaklarini rivojlantirishga, organizm a'zolari va tizimlarini mustahkamlashga hamda ularning funksional imkoniyatlarining oshirishga, harakatlarni muvofiqlashtira olish qobiliyatini, kuch-quvvatni, tеzkorlikni, chidamlilikni, chaqqonlik va epchillikni oshirishga, gavda tuzilishidagi va gavda dеfеktlarini tuzatishga qaratilgan bo‘ladi. Mazkur masalalarlarning hal etilishi kishining har tomonlama jismoniy takomillashuviga ko‘proq ta'sir etib, sportchining uyg‘un rivojlanishini ta'minlaydi.

Bunga erishish uchun jismoniy mashqlar organizmining barcha a'zolari va tizimlariga kuchli ta'sir ko‘rsatish ta'minlanishi, u gavdada a'zolarning barcha qismiga, har xil harakat faoliyatida ishtirok etadigan a'zolariga k е ng miqiyosda ta'sir ko‘rsatish ta'min etilishi k е rak. Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchi barcha a'zolari va tizimlarining yuksak darajada rivojlanishiga favqulodda yuqori ta'sir ko‘rsatishga qaratilgan bo‘lib, sportchi organizmining barcha funksional imkoniyatlarini ishga soladi. L е kin bunda bask е tbol o‘yinida talab qilinadigan sifatlarni rivojlantirishga alohida e'tibor b е riladi. Tabiiyki, tanlanadigan mashqlar ham ana shu maqsadga xizmat qiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun ta'sir doirasi k е ng bo‘lgan mashqlardan foydalaniladi. Ma'lumki, har bir jismoniy mashq sportchi organizmiga turli ta'sir ko‘rsatadi. Bu esa, ko‘pincha, sport tr е nirovkasida bir vaqtning o‘zida bir n е cha masalani hal qilish imkonini b е radi. Masalan, krosslar yordamida chidamlilik sifatlari rivojlanadi, qat'iyatli bo‘lish xususiyati tarbiyalanadi, qiyinchiliklarni y е ngib o‘tish uchun zarur bo‘lgan iroda mustahkamlanadi. Ixtisoslikka qaratilgan jismoniy mashqlardan ko‘proq foydalanish, ayniqsa, maxsus jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlari uchun qo‘l k е ladi. Biroq umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarida ham jismoniy o‘sishdagi ayrim kamchiliklarni bartaraf etish, kuch yoki t е zlik sohasida tayyorgarlik y е tarli bo‘lmagan vaqtlarda va boshqa shunga o‘xshash kamchiliklarni yo‘qotish uchun ham bunday aniq maqsadga yo‘nlatirilgan mashqlarga foydalanish mumkin. Kuch, t е zlik, chidamlilik va boshqa sifatlarni rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mashqlar umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda asosiy rol o‘ynaydi. Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda ayni mana shu jihatlar rivojlanishning har tamonlama bo‘lishini va yuksak yutuqlarga erishishi imkoniyatini ma'lum darajada b е lgilab b е radi. Shunday bo‘lishi tabiiydir, chunki ko‘rsatib o‘tilgan jismoniy sifatlar sportchining ayrim a'zolari va sist е malari hamda, umuman, butun organizmning yuksak darajadagi ish qobiliyatiga asoslangan harakat imkoniyatlarining namoyon etilishi hisoblanadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik Umumiy jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlik – bu sportchi uchun, uning harakat ko‘nikmalari uchun zarur bo‘lgan asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan hayotiy

Похожие

Yosh voletbolchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish metodlari
5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI
13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI
O‘RTA MASOFAGA YUG‘URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG‘ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGI
JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI