logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. 6-SULFOAMIDO-2,3-DIMETILXINAZOLIN-4-ON SINTEZI

6-SULFOAMIDO-2,3-DIMETILXINAZOLIN-4-ON SINTEZI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2598.6689453125 KB
Скачать
6-SULFOAMIDO-2,3-DIMETILXINAZOLIN-4-ON SINTEZI MUNDARIJA KIRISH....................................................................................................... ..............5 I BOB. Xinazolin hosilalarining olinishi fizik-kimyoviy xossalari va sulfonamidlar sintezi ( adabiyotlar sharhi ) .................................... ........................9 1.1. Xinazolinlar sintezi va kimyoviy o’zgarishlari .................................... ..............9 1. 1. 1. Bisiklik xinazol on lar ning sintezi…………………………………………...12 1. 1.2. Bisiklik xinazolonlarning alkinlanish va atsillanish reaksiyalari…………..21 1.1.2.1. Bisiklik xinazolonlarning alkinlanish reaksiyalari……………………….21 1.1.2.2. Bisiklik xinazolonlarning atsillanish reaksiyalari………………………..23 1. 1.3 Bisiklik xinazolin-4-onlarning nukleofil almashninish reaksiyalari………..24 1.1.4. Xinazolin-4-on hosilalarining galogenlanish reaksiyalari………………….26 1.2 Sulfonamidlar sintezi………………………………………………………….27 I Bob bo’yicha xulosa………………………………………………………….....36 II-BOB. OLINGAN NATI B JALARNING MUHOKAMASI ………………...37 2.1. Dastlabki moddalar sintezi…………………………………………………...37 2.1. 1. N-atstil antranil kislotaning olinishi………………………………………..37 2. 1.2. N-atstil antranil kislotani ammoniy xlorid bilan siklizatsiya reaksiyasi…...38 2. 1.3. Antranil kislota va tioatsetamiddan, 2-metilxinazolin-4-onlar olish……….39 2. 1 . 4. Antranil kislota va formamiddan xinazolin-4-on olish…………………....40 2. 2. 2-Metilxinazolin-4-onni turli xil alkillovchi reagentlar bilan alkillash………41 2. 3. Xinazolin-4-onni turli xil alkillovchi reagentlar bilan alkillash……………...49 2.4. Olingan alkil mahsulotlardan sulfon amidlar sintezi …………………..…….57 II Bob bo’yicha xulosa……………………………………………...…………….67 I II -BOB. TAJRIBAVIY Q IS M …………………………………………………68 3.1. Moddalarning YUQX, IQ- va 1H YaMR- spektrlarini olinish sharoitlari…...68 3.2. Boshlang’ich moddalar sintezi……………………………………………….68 1 3.3. 2-Metilxinazolin-4-onni alkilgalogenitlar bilan ta’siridan alkillanish reaksiyalari………………………………………………………………………..72 3.4. Xinazolin-4-onni alkilgalogenidlar bilan ta’siridan alkillanish reaksiyalari…………………………………………………………………..……78 3.5. Olingan N-alkil mahsulotlardan sulfonamidlar sintezi……………….………84 III Bob bo’yicha xulosa…………………………………………………………...88 IV XULOSALAR................................................................................. .... ....... .......89 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............ .............................................. .... ... .............90 2 QISQARTMA SO’ZLAR: IQ - infraqizil spektroskopiya 1 H YaMR – 1 H yadro-magnit rezonansi 13 C YaMR – 13 C yadro-magnit rezonansi YuQX - yupqa qatlamli xromatografiya MASS - mass-spektrometriya TM (transition metal) – o’tish (oraliq) metall DMF (DMFA) – dimetilformamid TMEDA – tetrametiletilendiamin DMSO – dimetilsulfoksid THF (TGF) – tetragidrofuran NBS – N-bromsuksinimid DCM – dixlormetan MS – mass-spektrometriya DMA – dimetilasetamid RTT – Rentgen tuzilish tahlil 3 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Ma’lumki yangi biologik faol birikmalarni maqsadli ravishda yaratish, ularni qishloq xo‘jaligi va tibbiyotda turli zararli hashoratlar va kasalliklarga qarshi muvaffaqiyatli qo‘llash muhim hisoblanadi. Ayniqsa, bu borada arzon, yuqori samarali va ekologik toza mahalliy preparatlar yaratish, ularning fizik-kimyoviy, biologik va farmakologik xossalarini o’rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligi, tibbiyot va veterinariya amaliyotida benzol halqasining 4- oksopirimidin, 2-metil-4-oksopirimidin halqalari bilan kondensirlanishidan hosil bo‘lgan geterotsiklik birikmalar – xinazolonlar va sulfoniamidlar asosida yaratilgan dorivor vositalar keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Jumladan, bu sinf birikmalari asosida yaratilgan preparatlar gerbitsid, fungitsidlar (2-3- dimetlxinazolonlar), bakteritsid, antigelmint (xinazolin hosilalari), gipotenziv (xinazolinning brikmaklari) preparatlar sifatida qo‘llanilmoqda. S ulfanilamidlar organizmdagi ko’p miqdordagi biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadigan zararli moddalarining ingibitori sifatida keng qo’llaniladi. Shuning uchun, tarkibida mazkur geterotsiklik birikmalarni yangi hosilalarini maqsadli sintezini va modifikatsiyasini amalga oshirish, ularning tuzilishini zamonaviy usullar asosida aniqlash, olingan birikmalarni turli biologik xossalarini tekshirish, tanlab olingan biologik faol moddalar asosida yangi dori vositalarini yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar bajarilmoqda. Hozirgi kunda , xinazolon lar va ular ning yangi hosilalarini maqbul sintezi , tuzilishi va reaksion qobiliyati o‘ziga xos jihatlarini aniqlash , hamda tarkibida yangi farmakofor fragmentlar bo‘lgan biologik faol moddalarni yaratishga yo‘naltirilgan ilmiy- amaliy tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega . 4 Tadqiqot ning maqsadi: 2-H(metil)-xinazolin-4-onlarni turli xil alkilgalogenidlar bilan alkillash, olingan alkil mahsulotlardan ayrimlarini bir reaktorli reaksiya usuli yordamida xlorsulfon kislota va ammiak ta sirida tegishliʼ xinazolin-4-on hosilalari qatorida sulfonamidlar sintez qilishdir. Tadqiqot vazifalari: O- aminobenzoy (antranil kislota) kislotal ar bilan , tioatsetamid o‘zaro ta’sirini amalga oshi r ish ; O- aminobenzoy (antranil kislota) kislotal ar bilan , sirka kislota angidrididan N-atsitil antranil kislota olish. Olingan N-atsitil antranil kislitani ammonniy xlorid bilan siklizatsiyasi natijasida 2-metilxinazolin-4-on sintez qilish. O- aminobenzoy (antranil kislota) kislotal ar bilan , formamid o‘zaro reaksiyasidan xinazolin-4-on sintez qilish ; 2(H)-metilxinazolin-4-onga turli xil alkillovchi agentlar (metil, etil, propil, butil, pentil, geksil, geptil galogenidlar) ta’sirini o’rganish. Olingan alkil mahsulotlar bilan bir reaktorli sintez usulida 6-sulfonamido-2- metil-3(H)-alkilxinazolin-4-onlar hamda, 6-sulfonamido-3(H)-alkilxinazolin-4- onlar olish; Tadqiqotning ob’ekti : 2- M etil xinazolin-4-on, 2,3-dimetilxinazolin-4-on, 2-metil-3-etilxinazolin-4-on , 6-xlorsulfon-2,3-dimetilxinazolin-4-on, 6- sulfoamido-2,3-dimetilxinazolin-4-on. Tadqiqot ni predmeti bo’lib antranil kislotani formamid hamda tiatsetamid bilan siklizatsiya reaksiyasini olib borish. Hosil bo’lgan moddalarni alkillash va ularning sulfonamidlarni hosil qilish. Sintez qilingan moddalarni tuzilishini zamonaviy fizik tadqiqot usullari yordamida o’rganis h. Tadqiqot uslubiyati va uslublari: Organik sintez usullari, IQ-, 1 H va 13 C Y a MR-spektroskopiya, M ass -spektroskopiya, yupqa qatlamli xromatografiya (Y u QX) tadqiqot usullari. Tadqiqot natijalarining ilmiy jihatdan yangilik darajasi quyidagilardan iborat: 5 Yuqorida aytib o‘tilganidek xinazolin-4-on hosilasi va ular qatorida olingan moddalar molekulasida ko‘plab reaksion markazlarning mavjudligi, ular orqali ko‘plab yangi moddalar sintezini amalga oshirish imkonini beradi. Bu mavzu yuzasidan ko‘plab maqolalar, tezislar e’lon qilinganligi va adabiyotlarda ko‘plab ma’lumotlarning borligi bu sinf brikmalarini yaxshi o‘rganilganligidan dalolat beradi. S h unday bo‘lishiga qaramay bu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borishga bo‘lgan qiziqish tobora ortib bormoqda. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, xinazolin-4-on va 2-metilxinazolin-4-onni alkillashni qulay va arzon usullari ishlab va olingan alkil mahsulotlaridan bisiklik xinazolonlar qatoridagi moddalardan sulfonamidlarni sintez qilish. Kelgusi yillarda, bu geterohalqa fragmentini saqlagan birikmalar nafaqat qishloq-xo jaligi yoki tibbiyotga tatbiq qilish, balki veterinariya va texnikaʻ sohasida ham yanada keng doirada qo llanilishi maqsad qilingan. ʻ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati va tatbiqi: 2-metilxiazolin-4- on hosilalari (2-metil-3-alkilxinazolin-4-o n )ni sintez qilish asosida sulfonamidlar sintezi amalga oshirildi. Bu turdagi moddalar ya’ni sulfonamidlar biologik va farmakalogik aktivligi yuqoriligi sabab, yangi turdagi moddalarning bu sohalarda qo’llash ko’zda tutilgan. Kelgusi yillarda, bu geterohalqa fragmentini saqlagan birikmalar nafaqat qishloq-xo jaligi yoki tibbiyotga tatbiq qilish, hamda veterinariya va texnika ʻ sohasida ham yanada keng doirada qo llanilishi maqsad qilingan. ʻ Himoya qilinadi: - N-atsitilantranil kislotani ammoniy xlorid bilan siklizatsiya natijasda 2- metilxinazolin-4-on olish reaksiyasi ; - Antranil kislota va tioatsetanmiddan 2-metilxinazolin-4-on olish reaksiyasi; - 2- M etilxinazolin-4-on ni turli xil alkillovchi reagent bilan o’zaro tasiridagi reaksiyalari; - X inazolin-4-on ni turli xil alkillovchi reagent bilan o’zaro ta’siridagi reaksiyalari; - Bir reaktorli sintez usuli yordamida 6-sulfoamido-2-metil-3-alkilxinazolin-4- 6 onlarning olish reaksiyasiyalari. Dissertatsiya ishi natijalarining muhokamasi: Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha hammualliflikda 1 ta maqola 3 ta tezis chop etilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi va hajmi: Magistrlik dissertatsiyasi IV ta bobdan iborat. I bob xinazolin h osilalari va sulfonamidlar mavzusiga bag‘ishlangan adabiyotlar sharhidan iborat. Unda xinazolonlar kimyoviy o’zgarishlari bundan tashqari sulfonilamidlar sintez qilish bo’yich olib borilgan ishlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. Dissertatsiyaning II bobi esa mazkur tadqiqot ishi va shu yo‘nalishda amalga oshirilgan tajriba natijalarining muhokamasiga bag‘ishlangan. Magistrlik dissertatsiyasining III bobida ushbu tadqiqotning tajriba qismi keng yoritilgan. Bundan tashqari IV xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiy a IV bob, 98 bet , 31 ta rasm. 3 ta jadval 87 ta foydalangan adabiyotlar va ilovalardan iborat. 7 I BOB. XINAZOLIN HOSILALARINING OLINISHI, FIZIK- KIMYOVIY XOSSALARI VA SULFONAMIDLAR SINTEZI ( adabiyotlar sharhi ). 1.1. Xinazolinlar sintezi va kimyoviy o’zgarishlari. Organik birikmalarning elektrofil almashinish reaksiyalari elektrofil almashinish reaksiyalari aromatik birikmalar uchun keng o’rganilgan. Elektrofil almashinish reaksiyalari deganda musbat zaryadlangan ion yoki dipolning elektron zichligi katta bo’lgan holatga hujumi tushiniladi. Aromatik birikma yadrosidagi elektron zichlikning kattaligi tufayli musbat zaryadlangan ion yoki dipolning musbat qismi tortiladi. Ma’lumki bunga avval π -, keyin esa σ - komplekslar hosil bo’lishi (1) orqali boradigan elektrofil almashinish reaksiyalari sodir bo’ladi. π -kompleks σ -kompleks Aromatik brikmalarni galogenlash, sulfolash, alkillash, atsillash, xlormetillash reaksiyalari elektrofil almashinish mexanizmi bo’yicha boradi, bu reaksiyalar chet el olimlari, shu jumladan O’zbekiston olimlari I.P.Sukervanik, A.R.Abdurasulova, Q.M.Ahmedov, X.Yo’ldoshev va boshqalar tomonidan atroflicha o’rganilgan bo’lib, adabiyotlarda keng yoritilgan [2-3]. Shu sababli aromatik birikmalarning galogenlash, sulfolash, nitrolash, alkillash, xlormetillash reaksiyalariga to’xtalib o’tirmadik. Bu ishda geterohalqali birikmalarning elektrofil agentlar bilan olib boriladigan reaksiyalari, substratlarning faolligi va elektrofil almashinish 8 reaksiyalari ishlatiladigan moddalar to’g’risidagi ma’lumotlar va boshqa hususiyatlarini keltirib o’tilgan. Shuningdek geterohalqali birikmalarni katalizatorning kam miqdori ishtirokida atsillash reaksiyalariga ham katta ahamiyat berdik, chunki ushbu dissertatsya ishi xinazolin-4-on hosilalarini olinishidagi reaksiyalariga bag’ishlangan. Ushbu reaksiyalarning borishi va yo’nalishini aniqlash, hosil bo’ladigan mahsulotlar tuzilishiga geteroatomlarni bevosita ta’sirini o’rganish alohida qiziqish uyg’otadi. Xinazolinlar – geterosiklik organik birikmalar bo’lib, ular bilan tadqiqot olib borish ancha yillar oldin boshlangan. Buning asosiy sabablaridan biri, ularning biologik va farmakalogik faollikka ega ekanligi bilan izohlanadi [4]. Bu sinf birikmalar orasida viruslar va bakteryalarga qarshi [4], o’simlik urug’lariga mikroorganizimlarga qarshi ishlov berishda [5], yallig’lanish va og’riq qoldiruvchi [6], saraton kasalligiga qarshi [5] vakillari uchraydi. Xinazolin nomi 1887-yilda halqali sistema (2) ni nomlash uchun taklif etildi Xinazolin sistemasi hamda uning hosilasi deb qaralgan xinazolin-4-on (3) quydagi formuladagidek raqamlash qabul qilingan [7]. O’sha vaqtda xinazolinning xinnolin (4) va xinoksolin (5) izomerlari ma’lum edi [7]. Xinazolin qatorining birinchi vakili 2-siano-3,4-digidroxinazolin-4-on 1869- yilda sintez qilingan [8]. Xinazolin va uning oksidlangan formasi - xinazolin-4-on haqida to’xtalib o’tilganda bu moddalarning tuzilishidagi farq shundan iboratki, xinazolin-4-on 9 molekulasining 4-xolatida karbonil (C=O) va 3-holatda (N-H) guruhining borligidadir. Shu turdagi brikmalarning biologok aktivligi yuqori ekanligi aniqlangan va o’rganilgan. Xinazolinni (6) sintez qilish XIX asrdan boshlangan. X inazolinni 1895-yilda V.Nementoviski xinazolin 2-karbon kislotani dekarboksillanishidan sintez qilganb [9]. Xinazolin (7) 3,4-digidroxinazolinni (2) yumshoq sharoitda, ishqoriy muhitda qizil qon tuzi eritmasi bilan oksidlab olinadi: Palladiyning xlorli birikmasi ta’sirida xinazolin hosil qilish munkin. N-3,4- digidroxinazolin-4ilformamid (8) bilan reaksiyasidan, 3-holatdagi azotdan H ning ajralishi va formamid bilan yang bog’ hosil qilishi bilan xinazolin (7) hosil bo’ladi [10]. Xinazolin asos tabiatiga ega bo’lgan (pKa=3,5) modda bo’lib, noorganik kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Xinazolin-4-on esa xinazolinga nisbatan ancha kuchsiz asos hisoblanadi. Bular ham kislotalar ham ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi va tuzlar hosil qiladi [3]. Ularning aksaryat qismi antranil kislotaning 10 hosilalari sifatida qaraladi. Antranil kislota hosilasiga (9) ammiak ta’sir ettirib xinazolin hosilalarni (10) sintezini amalga oshirish mumkin. 2-Brombenzoamid (11) bilan formilantranilamid yordamida amidi bilan CuI katalizator ishtirokida i-propil spirtda erigan holda 100 o C da issiqlik tasirida 2 soat davomida reaksiyaga to’liq kirishib yuqori unum bilan hosil bo’ladi [8]. Bu xinazolin hosilasi (12) yuqori faollikka ega brikmalar hisoblanib farmakologik faollikka ega hisoblanadi [12]. 1. 1. 1. Bisiklik xinazol on lar ning sintezi. Aromatik halqada almashingan xinazolin-4-onlarni sintez qilish uchun antranil kislotasining ham har xil hosilalaridan foydalaniladi. Hindistonlik kimyogarlar Nimentovskiy reaksiyasini takomillashtirdilar [9]. Antranil kislotasi o rniga N-atsetilantranil kislotasini olishdi, u formamidningʻ ozgina ortiqcha miqdori bilan 2-metilxinazolin-4-onni sintez qiladi. Nimentovskiy reaksiyasining takomillashgan usuli bilan 2-metil,- etil,-propil, -fenil, -benzil, -p- metoksifenil, -p-nitrofenil, -feniletil, -stirilxinazolin-4-onlarni yaxshi unumlar bilan oldilar. Nimentovskiy reaksiyasida antranil kislotasi va benzamiddan 2- fenilxinazolin-4-on past unum bilan olingan bo lsa, 3 soat vaqt davomida N- ʻ benzoilanranil kislotasi formamid bilan 165 °C da qizdirilganda, u 65% unum bilan hosil bo ladi. Reaksiya mexanizmining yangi sxemasi taklif etilgan. Yuqorida ʻ aytilganidek Nimentovskiy reaksiyasining birinchi bosqichi N-atsetilantranil kislotasi hosil bo lishiga olib keladi, antranil kislotasi (13) va kislota amidi ʻ 11 orasidagi reaksiya qayta atsillash reaksiyasiga (14) asoslangan. Reaksiyaning birinchi bosqichida antranil kislotasining amino gruppasi nukleofil sifatida amidning karbonil gruppasiga hujum qiladi: Qachonki R alkil yoki aril guruh bo lsa, unda qisman sterik effekt hosilʻ bo ladi va hujum ingibirlanadi. Aril qoldig i kiritilgan holda, fazoviy effektdan ʻ ʻ tashqari, karbonil guruhning elektrofilligi pasayishi kuzatiladi. Keltirilgan mexanizm Nimentovskiy reaksiyasida amidning molekulyar og irligi ortishi bilan, ʻ 2-metilxinazolin-4-onning hosil bo lish unumi pasayishini tushuntiradi. Taklif ʻ etilgan reaksiyaning borishidagi ikkinchi bosqich N-Atsilantranil kislotasining ammoniyli tuzi hosil bo lishi bilan xaraterlanadi, uning keyinchalik degidratlanishi ʻ N-atsilantranilamidning hosil bo lishiga olib keladi. Oxirgi bosqichda ʻ siklodegidratlanish sodir bo ladi va 2-R - o rin almashgan xinazolin-4-onlar hosil ʻ ʻ bo ladi. Shunday qilib, xinazolin-4-on va uning hosilalarining hosil bo lishi ʻ ʻ yuqorida ko rsatilgan oraliq bosqichlar orqali amalga oshadi. N-Atsetilantranil ʻ kislotasi ammoniyli tuzining va N-atsilantranilamidlarning 2-R-o rin almashgan ʻ xinazolin-4-onga aylanishi yaxshi ma lum [8]. Oraliq mahsulotlarni ajratib olishga ʼ bo lgan urinishlar natija bermadi. Buni 2-R - o rin almashgan xinazolin-4-on hosil ʻ ʻ bo lishida, bu mahsulotni osonlik bilan degidratlanishi bilan tushuniladi. ʻ Keyinchalik aniqlanishicha, N-o rin almashgan aroilantranilamidlarning ʻ siklodegidratlanishi o-o rinbosarlarning bo lishi bilan kuchli tarzda ingibirlanar ʻ ʻ ekan. Shuning uchun N-atsilantranilamidning oraliq mahsulotlari ajralishini, N- benzoilantranilamid molekulasiga o-holatdagi xlor atomi kiritilganda kutish mumkin, ya ni N-o-xlorbenzoilantranil kislotasining formamidlar bilan ʼ kondensatlanishida haqiqatdan ham uni 3 soat mobaynida formamidning ozroq ortiqcha olingan miqdori bilan 160 °C da qizdirilganda N-o- xlorbenzoilantranilamid ajratib olishga erishildi. U hatto 250 °C gacha rux xloridi 12 ishtirokida qizdirilganda ham degidratlanmaydi. N-atsilantranil kislotasining ammoniyli tuzidan N-atsilantranil kislotasining hosil bo lishi [9] adabiyotlardaʻ ko rsatilgan. Reaksiya sharoitida ammiakning eng ko p miqdori birinchi bosqichda ʻ ʻ ajralib chiqadi, buning natijasida N-atsetilantranil kislota hosil bo ladi, so ngra u ʻ ʻ N-atsetilantranil kislotaning ammoniyli tuziga aylanadi va N-atsetilantranilamidga degidratlanadi. Bu bosqich boshqalariga nisbatan ancha yuqori harorat talab qiladi. Yuqorida aytilganidek, N-atsetilantranil kislotani N-atsilantranilamidga aylanishi qayta aminlanish reaksiyasidir. Bu reaksiyada chumoli kislotasining ajralib chiqishi N-atsetilantranil kislotasining formamidlar bilan kondensatsiyalanishi vaqtida sodir bo ladi. Sirka kislotasining ajralishi esa, formamidlar bilan hamda, ʻ atsetamid bilan kondensatsiyalanishida kuzatiladi: ikkala holatda ham reaksiyaning birinchi mahsuloti - 2-metilxinazolin-4-on ajratib olingan. N-atsilantranilamidning (14) hosil bo lishi va siklodegidratatsiyasi, 2-almashgan xinazolin-4-onni (15) ʻ hosil bo lishiga olib keladi va bu amin guruhlarini karbonil guruhlariga nukleofil ʻ hujumi bilan ketadi: Nimentovskiyning modifikatsiyalangan reaksiyasini antranil kislota : formamid - 1:1,5 nisbatda 150-180 o С harorat 3 soat davomida olib borildi va 2- metilxinazolin-4-on 83% unum bilan, 2-etil-, 2-propilxinazolin-4-onlarni esa 60% unum bilan sintez qilishga erishilgan. 13 Xinazolin-4-on sintezining (3) umumiy usullaridan biri antranil kislotasi (13) bilan formamid aralashmasi 120 °C da 2 soat qizdirilganda ikki molekula suv chiqib ketishi hisobiga hosil bo’ladi [8]: Aromatik halqada almashingan xinazolin-4-onlarni sintez qilish uchun antranil kislotasining ham har xil hosilalaridan foydalaniladi. Bunda reaktsiyalarni 180-200 °C haroratda va uzoqroq vaqt olib borishga to’g’ri keladi. Tajribalar natijasida aniqlanganki, formamidlarning molekulyar massasi oshishi bilan reaksiyaning ketishi qiyinlashadi, hatto reaksiya mahsulotining unumi deyarli o’zgarmaydi. Bunday reaksiyalarda amidning o’rniga tioamidlar ishlatilganda xinazolin-4-onlarning unumi ancha yuqori bo’ladi. Yana boshqa reaksiyalarda amidning o’rniga tioamidlar ishlatilganda xinazolin-4-onlarning unumi ancha yuqori bo’ladi. Masalan: Antranil kislota (13) sining benzotioamid (15) bilan reaksiyasi natijasida 75- 98% unum bilan 2- fenilxinazolin-4-onlar (16) hosil bo’ladi [8] Bisiklik birikmalar hosilalari: farmaseftika tadqiqotida yangi dori-darmonlar sintez qilish, yashil kimyoni rivoji uchun kerak bo’ladigan boshlang’ich moddalar hisoblanadi. Shu maqsadda bu moddaning turli sintez usullari ishlab chiqilgan [3]. Bulardan birida 1-bosqichda, antranil kislotaga (13) sirka angidrid ta’sir ettirib 2-metilbenzoksazalin-4-on (17) hosil qilinadi. 2-bosqichda hosil bo’lgan moddaga ammiak tasir ettirib 2-metilxinazolin-4-on (18) olinadi [8]. 14 Bu geteroatom saqlagan biofaol moddalarning asosiy tarkibiy qismi hisoblangan xinazolin-4-on hosilalari farmatseftika va qishloq xo’jaligidagi zararli mikroorganizimlarga qarshi antibakterial ta’sirga ega [13]. Bundan tashqari qo’sh bog’ tutgan alken vakillarni 2-aminometil anilin (19) bi lan birikishi hisobiga 2- metilxinazolin (20) h osil qilib olish mumkin [15] . Yuqoridagi reaksiyada tuzilishida qo’sh bog’ saqlagan birikmalar bilan 160 o C haroratda reaksiyaga kirishib 2-metil xinazolin hosil qiladi. Bu moddada reaksion markazlar hisobiga boshqa birikmalar bilan tez va oson yangi modddalarini hosil qiladi [15]. Etiborli tomoni boshqariladi, o x irgi bosqichda o ’ tkaziladigan sinf birikmalarini sintez qilish uchun “yashil kimyo” talablariga muvofi q ravishda sintez qilinadigan usullarni yaratish bo ’ yicha mualliflar tomonidan juda mu h im tadqiqotlar olib boriladi [14-31] . 2-Amino xinazolin-4-onni galogenli hosilasi (21) antranil kislotaning sianamid bilan yoki guanidin karbonat kondensatsiyasi orqali yoki 2-xlor-, - alkoksi-, -metiltio-, -siano xinazolin-4-onlarning ammiak bilan nukleofil o’rin almashinishi orqali olinadi (22) [32]. 15 Erituvchi sifatida etil spirtdan foydalanib antranil kislota (13) ning amidlarini aldegidlar ta’sirida oraliq mahsulotni shakillantirib keyin Cu (II) xlorid qo’shib 2-alkilxinazolin-4-on (23) olingan [33]. Reaksiya davomida hosil bo’lgan mahsulot unumi 86% tashkil qiladi. Quyi da turli xil o’rinbosarlarni biriktirishga imkon beradigan 4-xlor xinazolinlarni hosil qilishda, xinazolin-4-onlarni hosilallarga PCI 5 bilan o’zaro reaksiyaga kirishishi hisobiga hosil bo’ladi . Us hbu moddani hosil qilib olishda xlorning harakatchanligini katalizatorlar ishtirokida oshirish hisobiga nukleofil almashinish reaksiyalarining borishi osonlashadi. Natijada 2,4-almashgan xinazolin hosilalarining birikmalari sintez qilib olinadi (26). Molekula kislorod o’rtasida ko’chib keto-yenol tautomer (24, 25) shaklga o’tib turadi [35]. Boshqa geterosiklik brikmalar kabi xinazolin-4-ondagi xlor atomi ham harakatchan bo’lib, u osonlikcha gidrolizga uchraydi. Sianid ion, spirtlar, merkaptanlar, ammiak, aminlar, aminospirtlar, gidrazinning hosilalari va faol metilen guruh tutgan brikmalar bilan o’rin almashinish reaksiyasiga kirishib 4- siano,-alkoksi,-amino,-gidrozino va boshqa xinazolinlarni hosil qiladi. Xinazolin- 4-onlarning 4-holatda nukleofil almashinish sodir bo’lmaydi. Lekin 4- tioksoxinazolin va 4-metiltioxinazolinlarning ammiak yoki aminlar ta’siridagi 4- 16 aminoxinazolinlarga aylanadi. Xuddi shunga o’xshash 4-metoksixinazolin ham metoksi guruh hisobiga almashinish reaksiyasiga kirishadi. Xinazolin-4-on (3) larning hosilalari fosfor (V) sulfid ta’sirida 4- tioksoxinazolin (27) larga aylanadi. Orto-galogenli benzoamidlar (28) bilan benzilamin DMSO da eritilgan holda CuBr, K 2 CO 3 katalizatorligi ishtirokida ta’sirlashganda bisiklik xinazolin-4-on hosilasi hisoblangan 2-benzoxinazolin-4-on (29) hosil bo’ladi. Reaksiya 110-120 o C da moy hammomida olib boriladi. Angidirid izotonlari R-CHO, (NH 4 ) 2 CO 2 NH 4 CIlar bilan 2H-benzo[d] [1,3]oksazin-2,4(1H)-dion (30) ikkita holat bo’yicha almashinib 1,2,3,4- tetrogidtoxinazolin-4-onlar (21) ni hosil qiladi [36]. Izoton angidiridi formaldigid va 2-amino benzitiazol (30) bilan reaksiyaga kirishganda katalizator sifatida 1-butil-3-metilmetimidazalin bromidi (BMIB) ta’siri natijasida almashingan-3-getero hosil bo’lish bilan boradi, masalan, 3-(2- benzotiozol)-1,2,3,4-tetrogidroxinazolin-4-on (32) [37]. 17 N-karbonil birikmalar anilin bilan POCI 3 qizdirilganda xinazolin-4-on hosilalarni sintez (33) qilish mumkin [38]. Bu birikma biostimulyator o’simliklarni biologik faol moddalar hisoblanib qishloq xo’jaligi mahsulotlarning yaxshi o’sishi uchun yordam beradi [39-42]. 2-Aminobenzonitrilning (36) Grinyar reaktivi bilan reaksiyasidagi oraliq mahsulorlari orqali juda muhim bo’lgan bisiklik xinazolin mahsulotlarini sintez qilish imkonini beradi. Ularning siklizatsiyasiga qarab kislota xloridlari, angidridlar va formamidlar, ularga mos keladigan hosilalar (37, 38, 39) hosil bo’ladi. O’rtacha va yaxshi rentabillikdagi xinazolin hosilalari uchun bu umumiy usul hisoblanadi [43]. 18 2,3- Dialmashgan xinazolin -4- onlarni (41) N - atsilantranil kislotasi hosilasi (40) va har xil aminlarning fosfor ( III ) xlorid yoki polifosfor kislotasi ishtirokida olishning umumiy usuli taklif qilingan [38]: Yuqoridagi ikkita geteroatom saqlagan bisiklik birikmalar (xinazolon qatori birikmalar) ko’proq unum bilan sintez qilib olinganligi juda katta yutuqli usullaridan biri hisoblanadi (unum: 92%) [38]. CuBr va gidrokso-L-prolin katalozatorligi ishtirokida orto-brombenzoamid (42) bilan aldegid o’zaro reaksiyasi ammiakli suv ta’sirida 100 o C da DMSO da qizdirilganda reaksiyaga kirishib alkil guruhi saqlagan xinazolonlar: 3- alkilxinazolin-4-on (21) hosil bo’ladi [44]. 1. 1.2. Bisiklik xinazolonlarning alkillanish va atsillanish reaksiyalari . 1.1.2.1. Bisiklik xinazolonlarning alkillanish reaksiyalari. Bisiklik xinazolonlarni asosan RX ta’sir ettirib (R=alkil radikali, X=galogenlar) olinadi. Fizik-kimyoviy hisob kitoblarga ko’ra 3- holatdagi azot atomi bilan reaksiya sodir bo’ladi. 2-Aminoxinazolin-4-on (43) metil yodid bilan natriy (kaliy) gidroksid ishtrokida spirtli eritmada eritib olinadi va 75-80 o C da qizdirib metillanib 3-metil- 2-aminoxinazolin-4-on (44) hosil qiladi [45]. 19 Huddi shunday 6-metil-2-aminoxinazolin-4-on (45) ni alkillash reaksiyasi ham xuddi 3-holat bo’yicha alkillanadi (46) [45]. 6-Nitro-2-aminoxinazolin-4-on (47) ni DMFA da etilbromid bilan alkillanganda izomerlar aralashmasi (6-nitro-3-etil-2-aminoxinazolin-4-on (48), 6- nitro-2N-etil-2-aminoxinazolin-4-on (49), 6-nitro-1-etil-2-aminoxinazolin-4-on (50), 6-nitro-4-etoksi-2-aminoxinazolin-4-on (51) hosil bo’ladi [46]. 20 6-Nitro-2-aminoxinazolin-4-on dan farqli ravishda uning 6-bromanalogi ikkala alkillash agentlari bilan ham, asosan 3-holatda alkil guruhining izomeri 6- brom-3-etil-2-aminoxinazolin-4-on (53) ni hosil qiladi, uning unumi ko’p hollarda 90%, boshqa izomerlar esa oz unum (10%) bilan hosil bo’ladi [46]. 6-Metil-2-aminoxinazolin-4-on metil yodid bilan alkillanganda bir xil miqdorda 2- va 3-izomerlar (46) hosil bo’ladi, metiltozilat bilan esa 2-izomer miqdori ko’proq bo’ladi. Bunda boshqa izomerlar bilan birga juda kam miqdorda 4–metil mahsulot ham hosil bo’ladi [45]: 3-Metil-2-aminoxinazolin-4-on (56) metilyodid bilan metillanganda yaxshi unum bilan 2-holat bilan almashinadi (57). Juda ham kam hollarda esa 4- holatdagi kislorod atomiga birikadi (58) [45]. 1.1.2.2. Bisiklik xinazolonlarning atsillanish reaksiyalari. 21 2-Metilxinazolin-4-on atsillash 3-holatdagi =NH dagi vodorod atomi bilan elektrofol almashinish orqali sodir bo’ladi [49]. Reaksiyani borishi reaksiyani olib boorish sharoitiga bog’liq bo’ladi. Reaksiya xona haroratida olib boriladi. Erituvchi siifatida qutubli molekulalar asosan DMF yoki, etil spiritda eritiladi. -Galogen vodorodlarning akseptorɑ ishtirokida (DMF) reaksiya davomiyligini variantlagan holda atsillanish reaksiyalari amalga oshiriladi. Atsillanish reaksiyalari maqbul sharoit bo’lib xlorangidirid kislota – TEA (trietilamin) ning ekvimolyar nisbatlari absalyut benzol yoki DMFA 90-95 °C da 4 soat davomida qanatilib olib boriladi (60) [47]. R= -CH 3 , -C 2 H 5 , -C 3 H 7 , -CH(CH 3 ), -CH 2 CHCI, -C 6 H 5 . 1-Holatdagi N atomi (61) bilan bog’lanib yangi birikmani hosil qiladi. Erituvchi sifatida DMFA yoki benzoldan foydalanilib 80-85 °C da 4 soat davomida olib boriladi. Oraliq mahsulot tuz ko’rinishida hosil bo’ladi. Reaksiya oxiriga kelib 1-atsil-2-amino-3-metilxinazolin-4-on hosil bo’ladi (62) [47]. Xinazolin hosilasi hisoblangan 3-metil-2-aminoxinazolin-4-on (63) atsillovchi agentlardan benzoilxlorid (64) bilan (DMFA) dimetilformaamidda 0 o C da reaksiyaga kirishganda 3-metil-1-benzoil-2-aminoxinazolin-4-on xlorli tuzi hosil bo’ladi. Haroratni 20 °C ga oshirganda esa 3-metil-2-benzoilaminoxinazolin- 4-on (65) hosil bo’ladi [48]. 22 1. 1.3 Bisiklik xinazolin-4-onlarning nukleofil almashninish reaksiyalari . Nitroguruhga almashinish reaksiyasi. Xinazolin-4-on (3) tarkibidagi aromatik halqani elektrofil almashtirish reaksiyalarida xinazolin-4-on tarkibidagi atomlarning elektrofil o’rnini bosish yoki, elektrofil o’rin almashinish reaksiyasi asosan uglerod atomida 6-holatiga yoki 6- va 8-pozitsiyalarda (66, 67) amalga oshadi [49]. Shunday qilib, xinazolin-4-on ni nitrollash, xinazolin-4-on ni erituvchisi sifatida C 2 H 5 OH dan foydalaniladi. Nazariy jihadtan elektrofil almashinishi bog’lanish energiyasi kam bo’lgan vodorod atomiga elektrofil zarrachani hujumi bilan amalga oshadi. Yana shuni oldindan xulosa qilish munkinki reaksiya davomida 6-holatga birikish 8-holatga nisbatdan ko’proq hosil bo’ladi [50]. Xinazolinni nitrolash natijasida ham nitroguruh 6-holatga (68) boradi, 2,4- dimetilxinazolinni nitrolashda esa bir vaqtning o’zida 4-holatdagi metil guruh ajralib chiqib, 4-holat oksidlanadi va 6-nitro,2-metilxinazolin-4-on olingan [51]. 23 2-(Piridil-2)-3-fenil-3,4-digidroxinazolin-4-on (69) ni nisbatan yumshoq sharoitda (0-30 °C) nitrolash o’rganilgan. Bunda bir vaqtning o’zida benzol halqasining 3-holati va xinazolon halqasi nitrolanib 2-(piridil-2)-3-(m-nitrofenil)- 6-nitro-3,4-digidroxinazolin-4-on (70) hosil bo’lgan. Nisbatan qattiq sharoitda (80 °C ) bu mahsulotdan tashqari (unumi 12%) 3 ta nitroguruh tutgan mahsulotlar olingan [54]. 2-Metilxinazolin-4-on tarkibidagi atomlarning elektrofil o’rnini bosish yoki, elektrofil o’rin almashinish reaksiyasi asosan bunda ham uglerod atomida 6- holatiga yoki 6- va 8-pozitsiyalarda (71, 72) amalga oshadi [51]. bu holatlarda (+) zaryadga boy markaz ekanligi bilan tushuntiriladi. 1.1.4. Xinazolin-4-on hosilalarining galogenlanish reaksiyalari. 24 2-Etil-3-metil-3,4-digidroxinazolin-4-on (73) brom bilan reaksiyaga kirishadi va natijada ularning perbromidli (74) hosilasi bo’ladi [65]. Turli xil erituvchilarda (xloroform, muz sirka kislota, 80% li metanol) har xil katalizatorlar ta’sirida (temir kukuni, ammoniy xlorid) yoki katalizatorsiz 2,3- trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on (75) ning molekulyar brom bilan tasirlashishi o’rganilgan uning erituvchilarda (atseton, spirt, benzol, suv) qaynatilishidan yoki uzoq vaqt saqlanishidan, bir molekula brom chiqib ketishi natijasida uning bromgidrati (76) olingan [65]. 1.2 Sulfonamidlar sintezi . Sulfonamidlar molekulasida sulfonil guruhi hamda amid guruhi tutgan molekulalar hisoblanib, o’ziga xos biologik faollikka ega yangi moddalarni izlash 25 uchun istiqbolli ob’ektlardan hisoblanib kelinmoqda. Xususan, sulfanilamidlar organizmdagi ko’p miqdordagi biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadigan zararli moddalarining ingibitori sifatida keng qo’llaniladi. Sulfonamidli birikmalari, o’ziga xos fizik-kimyoviy molekulyar parametrlari tufayli faol markaziga bog’lanish va ularning faolligini to’xtatish uchun yuqori faollikka ega [66-70]. Hozirgi vaqtda keng tarqalgan ingibitorlar glaukoma [67], epilepsiya, o’n ikki barmoqli ichak yarasi [71], tog’ kasalligi [72] va asab kasalliklariga qarshi [73] muvaffaqiyatli ta’sir etuvchi moddalari sifatida tasvirlangan [74 ] . Shunday qilib, ro’yxatdan o’tgan dorilar orasida sulfonamidli birikmalarining bir qator ingibitorli hususiyatlari ma’lum. Keng strukturaviy xilma-xillikni olish imkoniyati bilan past molekulyar birikmalarni sintez qilish usullarini ishlab chiqish orqali sulfonil birikmalarning yangi selektiv ingibitorlarini izlash dolzarb hisoblanadi. Bu tizim tufayli elektrofil almashtirish uchun bir nechta reaksiya markazlarini o’z ichiga olgan ikki yadroli azollar, strukturaviy bo’laklar ta’siriga va reaksiya sharoitlariga qarab, sulfoxlorlashda izomerik tizimli analoglarni olish imkonini beradi [75]. Shuni ta’kidlash kerakki, hozirgi vaqtda konstruktiv xususiyatlari va halqalar reaktivlik, regiospesifiklik, sulfoxlorlanish yo’nalishiga o’zaro ta’sirini o’rganish bilan bog’liq tizimli ma’lumotlar deyarli mavjud emas. U larning har xil birikmalarga (karbodiimid, kislota, nitril, uglevodorod, amin va b oshqalar shuningdek, geterotsiklik birikmalarga (1,2,4 – tiodiazollar, piridinlar va b.) transformatsiyasi olib boriladi [74]. Maqsadli sintezlardan yana biri bilan tanishsak. Bularda quydagi ko’rinishdagi [75]. moddaning hosilalaridan asosan 30 dan ortiq moddalarning biologik aktivligi aniqlangan. Asosan qishloq xo’jalik o’simliklarining zararkunanda zamburug’ va 26 bakteriologik kasalliklarga qarshi kurashish uchin ishlatiladi. Bundan tashqari farmaseftika sohasida ham bakterialarga qarshi aktivligi o’rganilgan. Brombenzol (77) bilan sulfonamidlarni (78) mol nisbatda qo’shib DMFA da eritilgan holatda 80 °C da qizdirilganda brom atomi bilan sulfonamidlarni vodorod bilan o’zaro bog’ hosil qilib HBr bo’lib ajralish hisobiga benzoldagi bo’sh qolgan orbita bilan N o’rtasida o’zaro bog hosil qilish orqali yangi modda (79) hosil bo’ladi[77]. Sulfonamidlar sintezida 4-, bazan 2-, almashgan fenilsulfoamidlar (80) p- aminobenzoy (81) kislotaning spirtdagi eritmasiga H 3 PO 4 va ultratovush ta’sirida 4-(fenilsulfoamido)benzoy kislota (82) sintez qilinadi. Reaksiya unumi juda yuqori 90% ni tashkil etadi [76] (E)-3-metil-5-stiriloksazol-4-amin-2,3-dialmashgan benzoxlorsulfanil bilan piridinda erigan holda reaksiyaga kirishib 86-90% unum bilan mahsulot hosil bo’lgan (85). Shu reaksiya trietilamin (TEA) bilan olib borilganda azotdagi ikkita H atomi bilan almashingan mahsulot hosil bo’lgan (86) [71]. 27 Turli xil biologik faol birikmalardagi asosan sulfanamid guruhi -SO 2 NH- bog’li birikmalari viruslarga qarshi biologik aktivlikka ega [78-82] ekanligi aniqlangan. Sulfonamidlar mikrobakterial infeksiyalarni davolash [79, 80] uchun gramm manfiy va gramm musbat bakterialar oshqozon ichak infeksiyasi [81] ni davolash uchun aishlatiladi. Benzosulfonilxlorid (88) va 1-amino-2-feniletan (87) bilan suvli sharoitda qizdirish orqali reaksiya olib borilganda sulfonamidlar (89) hosil bo’ladi. Hosil bo ’ lgan moddani (90) DMF da eritilib reaksiya olib borilganda , azotdagi H atomini almashinishi hisobiga boshqa bir o ’ rinbosarga almashinish imkonini beradi (91) [77]. 28 Bunda ( R - X ) alkilgalogeniddagi galogen atomi o ’ ziga azotdagi vodorod atomini tortadi va o ’ zaro bog ’ lanib ( HX ) vodorodgalogenidni hosil qiladi . Natijada azot atomi bilan alkil zarracha o ’ zaro bog ’ lanadi va yangi molekulani hosil qiladi bunda reaksiya unumi 87% ni tashkil qiladi [77]. 1-(4- metoksifenil )-3,5- dimetil -1 H - pyrazolni (92) xlorsulfon kislota va tianilxlorid ishtirokida 4 soat davomida 70 o C da moy hammomida olib borilsa 1- (3-( xlorosulfonil -4- metoksifenil )-3,5- dimetil -1 H )- pirazol -4- sulfonil xlorid (93) hosil bo ’ ladi . Shu joyning o ’ zida moddani sovutib ustiga -5 o C dagi ammiakni quyganimizda , 1-(4- metoksi -3- sulfonamidofenil )-3,5- dimetil -1 H - pirazol -4- sulfonamid (94) hosil bo ’ ladi . Bu usulda olingan moddani 1 H YaMR spektorida tekshirilganda 4-holatda vodorodning yo’qligi bilan isbotlanadi. Yana ham aniqlik kiritish maqsadida kristall o’stirilib rentgen sturuktura natijalari ham buni ko’rsatadi [76]. 1-Fenil-1-gidropirazol (95) va xlorsulfon kislota (HSO 3 CI), (SOCI 2 ) bilan 48 soat davomida 100 o C da reaksiya olib borilib reaksiasidan birinchi oraliq mahsulot 1-(4-(xlorosulfonil)fenil)-1H-pirazol-4-sulfonil xlorid (96) hosil bo’ladi bu mahsulot ammiak tasirida biroz magnitli aralashtirgich yordamida aralashririlib tomchilatib quyilganda 1-(4-sulfooamidofenil)-1H-pirazol-4-sulfonamid (97) hosil bo’ldi[76]. 29 3,5-Dimetil-1-(p-tolil)-1H-pirazol (98) va xlorsulfon kislota (HSO 3 CI), (SOCI 2 ) bilan 20 soat davomida 20 °C da reaksiya olib borilganda reaksiyasidan birinchi mahsulot 3,5-dimetil-1-(p-tolil)-1H-pirazol-4-sulfonil xlorid (99) hosil bo’ladi. Unga ammiak tasir ettirilgandan 3,5-metil-1-(p-tolil)-1H-pirazol-4- sulfonamid (100) hosil bo’ldi [76]. Huddi shu reaksiya 7 soat davomida 70 °C da olib borilganda reaksiyasidan birinchi oraliq mahsulot 1-(3-(xlorosulfonil)-4-metilfenil)-3,5-dimetil-1H-pirazol- 4-sulfonil xlorid (101) hosil bo’ladi. Bu mahsulot ammiak ta’sirida biroz magnitli aralashtirgich yordamida aralashririlib tomchilatib quyilganda 3,5-dimetil-1-(4- metil-3-sulfamidfenil)-1H-pirazol-4-sulfonamid (102) hosil bo’ladi [76]. 30 3,5- Dimetil -1-( m - tolil )-1 H - pirazol (103) va xlorsulfon kislota ( HSO 3 CI ), ( SOCI 2 ) bilan 20 soat davomida 100 o C da reaksiya olib borilganda reaksiya mahsuloti 1-(4-( xlorosulfonil )-3- metilfenil )-3,5- dimetil -1 H - pirazol -4- sulfonil (104) xlorid hosil bo ’ ladi . Bu modda magnitli aralashtirgich yordamida aylantirilib ustiga ammiak qo ’ shilganda shu mahsulotning sulfonamidi (105) hosil bo ’ ladi . Huddi shu boshlang ’ ich moddani 20 soat 20 ° C da olib borilganda 3,5- dimetil -1- ( m - tolil )-1 H - pirazol -4- sulfonil xlorid (106) va 4-(3,5- dimetil -1 H - pirazol -1- il )-2- metilbenzosulfonamid (107) moddalarining 50:50 ratsimatlar aralashmasi hosil bo ’ ladi . Bu aralashmalarni ammiak ta ’ sirida HCl ajralib o ’ rnini amino guruh egallaydi va 3,5- dimetil -1-( m - tolil )-1 H - pirazol -4- sulfonamid (108), 4-(3,5- dimetil - 1 H - pirazol -1- il )-2- metilbenzosulfonamid (109) larni hosil qiladi [76]. 31 1-(m-tolil)-1H-pirazol (110) va xlorsulfon kislota (HSO 3 CI), (SOCI 2 ) bilan 20 soat davomida 100 °C da reaksiya olib borilganda reaksiasiya mahsuloti 3- metil-5-(1H-pirazol-1-il)benzosulfonil xlorid (111) hosil bo’ladi. Bu aralashmalarni ammiak tasirida HCI ajiralib o’rnini aminoguruh egallaydi va 3- metil-5-(1H-pirazol-1-yl)benzosulfonamid (112) hosil bo’ladi. Su moddani HSO 3 CI, SOCI 2 lar tasirida 100 o C da 20 soat qizdirilganda 1-(3-(xlorosulfonil)-5- metilfenil)-1H-pirazol-4-sulfonil xlorid(113) hosil bo’ladi. So’ngra ammiak ta’sirida sulfonamidlar (114) hosil bo’ladi [76]. 32 Konestantinobning shogirdlari bilan ishlayotgan payt kutilmaganda sodir bo’lgan reaksiya bu 3-(3,5-dimetil-1H-pirazol-1-il)-6-(4-metoksifenil)piridazin-ni HSO 3 Cl, SOCl 2 ta’sirida reaksiya olib borilganda 60 °C da 2 soat davomida olib borilganda 3-(3,5-dimetil-1H-pirazol-1-il)-6-(4-metooksifenil)piridazin hosil bo’lgan. Xuddi shu reaksiyani shogirdi reaksiyaga boshqa reaksiya bilan adashtirib biroz yuqori haroratda qo’yib ketgan. Reaksiya qo’ygandan so’ng biroz muddatga moddani boshqa modda bilan adashtirib reaksiyaga qo’yganini bilib qolgandan so’ng reaksiyani to’xtatgan. Shu vaqt davomida boshqa holat bo’yicha ham almashinish reaksiyasi sodir bo’ladi va 3-(3,5-dimetil-1H-pirazol-1-il)-6-(4- metoksifenil)piridazin moddasini kutilmagan holatda sintez qilgan [76]. 33 Turli geterohalqa saqlagan sulfonamidlarni sintez qilish [82-86], reaksiyalar borishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash maqsadida endosiklik aminoguruh tutgan benzotiazolin-2-on tabiiy alkaloidlar anabazin (120) biln sitizinning turli turli almashingan aromatik sulfoxloridlar bilan reaksiyalari olib borildi [87]. Xususan p-metilbenzolsulfoxlorid (121) bilan TEA ishtirokida arrilsulfolanish natijasida 3-tozilbenza[d]tiazol-2(3H)-on (122) sintez qilindi [87]. 34 I Bob bo’yicha xulosa Ushbu bob yuzasidan adabiyotlar sharhiga umumiy xulosa qilinadigan bo’lsa, bu yerda asosiy e’tibor turli usullar yordamida xinazolin hosilalari sintez usullari keltirilgan. Bu usllarning eng samarali unum jihatdan yuqori bo’lganlari kiritilgan. Xinazolin hamda xinazolin-4-on sintezi ularning borishiga ta’sir etadigan asosiy omillar shuningdek, reaksiya muhiti katalizatorlarning roli reaksiyaning borishiga ta’sir etuvchi omillar haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Tadqiqot ob’ekti hisoblangan xinazolin-4-on, 2-metilxinazolin-4-onlarning sintezi hamda ularning ayrim kimyoviy modifikatsiyasi va ular asosida hozirgi paytda qishloq-xo’jaligi hamda tibbiyotda qo’llaniladigan dori vositalari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bu bobning oxirgi qismida sulfonamidlar sintezi ularning dolzarbligi va qo’llanilish sohalari haqida eng so’ngi yangilik va malumotlar to’plangan. Dissertatsiyaning adabiyotlar sharhida oxirgi yillarda qilingan ilmiy va amaliy ishlarni jamlash, ularni keng doirada muhokama etishga qaratilgan. 35 II-BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI . 2.1. Dastlabki moddalar sintezi . 2.1. 1. N-atsil antranil kislotaning olinishi. Xinazolin hosilalarini olish uchun antranil kislota (1) benzolda to’liq eritib eritmaga sirka angidridi (2) qo’shib, N-atsitil antranil kislota (3) olindi. Reaksiya tenglamasi : YuQX da tekshirildi. 36 2.1-rasm. N-atsil antranil kislota m olekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2. 1.2. N-atsil antranil kislotani ammoniy xlorid bilan siklizatsiya reaksiyasi. N-at s il antranil kislota (3) ammoniy xlorid bilan qizdirilib pH=7 ga yetqazilib 2-metilxinazolin-4-on (5), suv va vodorod xlorid olinadi. Reaksiya tenglamasi YuQX da tekshirildi. 37 2.2-rasm. 2-Metilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2. 1.3. Antranil kislota va tioatsetamiddan 2-metilxinazolin-4-onlar olish. Antranil kislota (1) bilan tioatsetamid (6) 135-145 °C harorat ta’sirida o’zaro reaksiyaga kirishib, 2-metilxinazolin-4-on (5), suv va H 2 S gazi ajraladi. Reaksiya tenglamasi YuQX da tekshirildi. 38 2.3 -rasm. 2-Metilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2. 1 . 4. Antranil kislota va formamiddan xinazolin-4-on olish. Antranil kislota (1) bilan formamid (7) 2 soat davomida 120 °C oralig’ida qizdirilib bir molekula suv chiqish natijasida xinazolin-4-on (8) hosil bo’ladi. Reaksiya tenglamasi 39 YuQX da tekshirildi. 2.4 -rasm. Xinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2. 2. 2-Metilxinazloin-4-onni turli xil alkillovchi reagentlar bilan alkillash. 2-Metilxinazolin-4-on metil yodid bilan reaksiyasidan 2,3- dimetilxinazolin-4-on olish. 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan metil yodid reaksiyasi natijasida HI ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2,3-dimetilxinazolin-4-on (9) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 40 YuQX da tekshirildi. 2.5 -rasm. 2,3-Dimetilxinazolin-4-on m olekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2-Metilxinazolin-4-on etilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- etilxinazolin-4-on olish. 41 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan etilbromid (C 2 H 5 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2-metil-3- etilxinazolin-4-on (10) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 2.6 -rasm. 2-Metil-3-etilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 42 2.7-rasm. 2-Metil-3-etilxinazolin-4-onni (R Rentgen tuzilish tahlili. 2-Metilxinazolin-4-on propilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- propilxinazolin-4-on olish. 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan propilbromid (C 3 H 7 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2-metil-3- propilxinazolin-4-on (11) hosil bo’ladi Erituvchi sifatida etil spirt (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 43 2.8-rasm. 2-Metil-3-propilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2-Metilxinazolin-4-on butilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- butilxinazolin-4-on olish. 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan butilbromid (C 4 H 9 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2-metil-3- butilxinazolin-4-on (12) hosil bo’ladi Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 44 2.9 -rasm. 2-Metil-3-butilxinazolin-4-on m olekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2-Metilxinazolin-4-on pentilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- pentilxinazolin-4-on olish. 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan pentilbromid (C 5 H 11 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2-metil-3- pentilxinazolin-4-on (13) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 45 2.10 -rasm. 2-Metil-3-pentilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2-Metilxinazolin-4-on geksilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- geksilxinazolin-4-on olish. 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan geksilbromid (C 6 H 13 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2-metil-3- geksilxinazolin-4-on (14) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 46 2.11 -rasm. 2-Metil-3-geksilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2-Metilxinazolin-4-on geptilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- geptilxiaozolin-4-on olish. 2-Metilxinazolin-4-on (5) bilan geptilbomid (C 7 H 15 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 2-metil-3- geptilxinazolin-4-on (15) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 47 2.12 -rasm. 2-Metil-3-geptilxinazolin-4-on m olekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2. 3. Xinazolin-4-onni turli xil alkillovchi reagentlar bilan alkillash. Xinazolin-4-on metilyodid bilan reaksiyasidan 3-metilxinazolin-4-on olish Xinazolin-4-on (8) bilan metilyodid reaksiyasi natijasida HI ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-metilxinazolin-4-on (16) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 48 2.13 -rasm. 3-Metilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. Xinazolin-4-on etilbromid bilan reaksiyasidan 3-etilxinazolin-4-on olish. Xinazolin-4-on (8) bilan etilbromid (C 2 H 5 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-etilxinazolin-4-on (17) hosil bo’ladi Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 49 2.14 -rasm. 3-Etilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. Xinazolin-4-on propilbromid bilan reaksiyasidan 3-propilxinazolin-4-on olish. Xinazolin-4-on (8) bilan propilbromid (C 3 H 7 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-propilxinazolin-4-on (18) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 50 2.15 -rasm. 3-Propilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. Xinazolin-4-on butilbromid bilan reaksiyasidan 3-butilxinazolin-4-on olish. Xinazolin-4-on (8) bilan butilbromid (C 4 H 9 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-butilxinazolin-4-on (19) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 51 2.16 -rasm. 3-Butilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 5 x10 00.10.20.30.40.50.60.70.80.9 11.11.2 +ESI Scan (0.116 min) Frag=100.0V CF=0.000 DF=0.000 PN4.d 203.0000 87.9000 101.9000 120.1000 Counts vs. Mass-to-Charge (m/z)20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 2.17-rasm. 3-Butilxinazolin-4-on molekulasining Mass spektri. Xinazolin-4-on bilan pentilbromid bilan reaksiyasidan 3- pentilxinazolin-4-on olish. Xinazolin-4-on (8) bilan pentilbromid (C 5 H 11 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-pentilxinazolin-4-on (20) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirti (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. 52 Reaksiya tenglamasi: 2.18 -rasm. 3-Penttilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 2.19-rasm. 3-Pentilxinazolin-4-on ning Mass spektri: C 13 H 16 N 2 O Mr=216 g/mol 53 Xinazolin-4-on bilan geksilbromid bilan reaksiyasidan 3- geksilxinazolin-4-on olish. Xinazolin-4-on (8) bilan geksilbromid (C 6 H 13 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-geksilxinazolin-4-on (21) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirt (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 2.20-rasm. 3-Geksilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 54 4 x10 00.20.40.60.8 11.21.41.61.8 22.22.42.62.8 33.23.4 +ESI Scan (0.123 min) Frag=100.0V CF=0.000 DF=0.000 PN6.d 102.1000 231.0000 Counts vs. Mass-to-Charge (m/z)20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 2.21-rasm. 3-Geksilxinazolin-4-on Mass spektri: C 14 H 18 N 2 O Mr=230 g/mol Xinazolin-4-on bilan geptilbromid bilan reaksiyasidan 3-geptilxinazolin- 4-on olish. Xinazolin-4-on (8) bilan geptilbomid (C 7 H 15 Br) reaksiyasi natijasida HBr ajralib alkillovchi agent 3-holatga kelib birikishi hisobiga 3-geptilxinazolin-4-on (22) hosil bo’ladi. Erituvchi sifatida etil spirt (C 2 H 5 OH), tuz hosil qiluvchi sifatida esa KOH qo’shiladi. Reaksiya tenglamasi: 55 2.22 -rasm. 3- Geptilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri.5 x10 00.10.20.30.40.50.60.70.80.911.11.21.31.41.51.61.71.81.9 +ESI Scan (0.130 min) Frag=100.0V CF=0.000 DF=0.000 PN7.d 245.1000 87.7000 174.9000 Counts vs. Mass-to-Charge (m/z) 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 2.23 -rasm. 3-Geptilxinazolin-4-on ning Mass spektri:C 15 H 20 N 2 O Mr=244 g/mol 2.4. Olingan alkil mahsulotlardan sulfon amidlar sintezi. 2,3-Dimetilxinazolin-4-onni HClSO 3 hamda SOCl 2 yordamida sulfoxlorlanishi va ammiak 6-sulfoamido-2,3-dimetilxinazolin-4-onni olinishi. 2,3-Dimetilxinazolin-4-on (9) va xlorsulfon kislota (HClSO 3 ) hamda SOCl 2 ta’sirida 6-xlorsulfanil-2,3-dimetilxinazolin-4-on hosil bo’ladi. Olingan modda ammoniy gidroksid (NH 4 OH) bilan reaksiyaga kirishib, 6-sulfoamido-2,3- dimetilxinazolin-4-on (23) hosil bo’ladi. Reaksiya tenglamasi: 56 2.24 -rasm. 6-Sulfoamido-2,3-dimetilxinazolin-4-on m olekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 57 3 x10 00.250.50.7511.251.51.7522.252.52.7533.253.53.7544.254.54.755+ESI Scan (0.130 min) Frag=100.0V CF=0.000 DF=0.000 PN1.d 175.2000 88.0000 197.1000 253.9000 120.0000 102.4000 Counts vs. Mass-to-Charge (m/z) 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 2602.25-rasm. 6-Sulfoamido-2,3-dimetilxinazolin-4-on Mass spektri: C 10 H 11 N 3 O 3 S Mr=253 g/mol ю 2.26 -rasm. 6-Sulfoamido-2,3-dimetil xinazolin-4-on 1 H YaMR spektri. 3-Metilxinazolin-4-onni HClSO 3 hamda SOCl 2 yordamida sulfoxlorlanishi va ammiak ishtirokida 6-sulfoamido-3-metilxinazolin-4-onni olinishi. 3-Metilxinazolin-4-on (16) va xlorsulfon kislota (HClSO 3 ) hamda SOCl 2 ta’sirida 6-xlorsulfanil-3-metilxinazolin-4-on va bo’ladi. olingan modda ammoniy 58 gidroksid bilan reaksiyag a kirishib 6-sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on (24) hosil bo’ladi. Reaksiya tenglamasi: 2.27 -rasm. 6-Sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 59 2.28 -rasm. 6-Sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on 1 H YaMR spektri. 3-Butilxinazolin-4-onni HClSO 3 yordamida sulfoxlorlanishi va ammiak tasirida 6-sulfoamido-3-butilxinazolin-4-onni olinishi. 3-Butilxinazolin-4-on va xlorsulfon kislota (HClSO 3 ) hamda SOCl 2 ta’sirida 6-xlorsulfanil-3-butilxinazolin-4-on va suv hosil bo’ladi. Olingan modda ammoniy gidroksid bilan reaksiyaga kirishib 6-sulfoamido-3-butilxinazolin-4-on va suv hosil bo’ladi. Reaksiya tenglamasi 60 2.29-rasm. 6-Sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on (RTT) Rentgen tuzilish tahlil. 2.30 -rasm. 6-Sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on molekulasining fazoviy tuzilishini Chem3D programmadan olingan tasviri. 61 2.31 -rasm. 6-Sulfoamido-3-butilxinazolin-4-on 1 H YaMR spektri. Xinazolin-4-on va ularning alkilgalogenidlar bilan hosil qilgan mahsulotlar mahsulotlarning fizik-kimyoviy xossalari. 2.1-Jadval: № Moddaning tuzilishi va nomi: Rf qiymati: Suyuqlanish harorati. o C Reaksiyaning harorati va davomiyligi. Soat. Mahsulot unumi % 1. Xinazolin-4-on R f =0,71 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 217-218 o C 120 o C 2-soat 71 ,7% 2. 3-Metilxinazolin-4-on R f =0,65 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 96-98 o C 80-85 o C 12-soat 65% 62 3. 3-Etilxinazolin-4-on R f =0,61 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 90-92 o C 80-85 o C 12-soat 63,83% 4. 3-Propilxinazolin-4-on R f =0,72 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 75-77 o C 80-85 o C 12-soat 66% 5. 3-Butilxinazolin-4-on R f =0,66 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 74-76 o C 80-85 o C 12-soat 70% 6. 3-Pentilxinazolin-4-on R f =0,70 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 51-52 o C 85-90 o C 12-soat 74% 7. 3-Geksilxinazolin-4-on R f =0,62 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 47-50 o C 85-90 o C 12-soat 74% 8. 3-Geptilxinazolin-4-on R f =0,68 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 40-43 o C 85-90 o C 12-soat 76% 63 2-Metilxinazolin-4-on va ularning alkilgalogenidlar bilan hosil qilgan mahsulotlarning fizik-kimyoviy xossalari. 2.2-Jadval: № Moddaning tuzilishi va nomi: Rf qiymati: Suyuqlanish harorati. o C Reaksiyaning harorati va davomiyligi. Soat. Mahsulot unumi % 1. 2-Metilxinazolin-4-on R f =0,32 (Benzol: atseton 3:1 nisbatda) 238 o C 135-145 o C 2 -soat 83,5% 2. 2-3-Dimetilxinazolin-4-on 0,65 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 105 o C 80-85 o C 1 2 -soat 56.32% 3. 2-Metil-3-etilxinazolin-4-on R f =0,61 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 90-92 o C 80-85 o C 1 2 -soat 63,68% 4. 2-Metil-3-propilxinazolin-4-on R f =0,62 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 83-85 o C 80-85 o C 1 2 -soat 66% 5. 2-Metil-3-butilxinazolin-4-on R f =0,66 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 64-66 o C 85-90 o C 1 2 -soat 70% 64 6. 2-Metil-3-pentilxinazolin-4-on R f =0,67 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 51-52 o C 85-90 o C 1 2 -soat 70% 7. 2-Metil-3-geksilxinazolin-4-on R f =0,68 (Xloroform: metanol 10:1 nisbatda) 48-50 o C 85-90 o C 1 2 -soat 74% 8. 2-metil-3-geptilxinazolin-4-on R f =0,68 Xloroform: metanol 10:1 nisbatda 40-43 o C 85-90 °C 1 2 -soat 76% Xinazolin-4-on hosilalarning sulfonamidlar bilan hosil qilgan mahsulotlarning fizik-kimyoviy xossalari. 2. 3-Jadval: № Moddaning tuzilishi va nomi: R f qiymati: Suyuqlanish harorati. °C Reaksiyaning harorati va davomiyligi. Soat Mahsulot unumi % 1. 6-Sulfoamido - 2,3 - dimetilxinazolin-4-on R f =0,44 (Benzol:atseton 3:1 nisbatda) 259-260 °C 120 °C 8 soat 55% 2. 6-sulfoamido-3- bu tilxinazolin-4-on R f =0,38 Benzol:atseton 3:1 nisbatda 142-143 °C 120 °C 8 soat 62% 65 3. 6-Sulfoamido - 3 - metilxinazolin-4-on R f =0,60 Benzol:atseton 3:1 nisbatda 145-147 °C 120 °C 8 soat 61% II bob bo’yicha xulosa Olingan natijalarning tahlili bobida, dissertatsiya uchun ishlatilgan reagentlar, dastlabki moddalar sintezi, ularni (Rentgen, MS, 1 H YaMR 13 C YaMR) spektroskopik usullar bilan tavsiflash ya’ni ularning tuzulishini isbotlash uchun ma’lumotlari keltirilgan. Boshlang’ich moddalarni olinish sxemalati keltirilgan. Reaksiya tenglamalarda geterogalqani hosil qiluvchi moddalar ko’rsatilgan. Alkillash reaksiyalarini olib borishda xomashyo sifatida qaysi alkilgalogenidlardan foydalanilgani ko’rsatib o’tilgan. Sulfonamidlar sitezida qo’llanilgan moddalar hamda ularning reaksion tenglamarida oraliq mahsulotlar ham keltirilgan. 66 I II -BOB. TAJRIBAVIY Q IS M 3.1 Moddalarning YuQX, IQ- va 1 H YaMR - spektrlarini olinish sharoitlari. Sintez qilingan birikmalarning IQ-spektrlari Perkin-Elmer firmasining IQ- Fure Cistema 2000 spektrometrida KBr li tabletkalarda, 1 H Y a MR 13 C Y a MR - spektri Unity-400 asbobida (ishchi chastotasi 400 MGs, ichki standart GMDS, δ - shkalasi) CDCl 3 , CD 3 OD, CD 3 COCD 3 , CDCl 3 +CD 3 OD erituvchilarida olindi , yupqa qatlamli xromatografiya (YUQX) «Sorbfil» (Rossiya), va «Whatman ® UV- 254» (Germaniya) plastinkalarida tekshirildi, elyuentlar sifatida esa benzol:atseton – 3: 1 , benzol:metanol – 3:1, xloroform:metanol – 8:1, xloroform:metanol – 10:1 erituvchilar sistemasi qo‘llanildi. Ochiltiruvchi (proyavitel): UB-nuri (254 va 365 nm Spectroline, AQSH) va yod bug ‘ lari. 3.2. Boshlang’ich moddalar sintezi Bizga ma’lumki hozirgi kunda qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika uchun yaratilayotgan preparatlarni 65-70% ni sintetik moddalar tashkil qiladi. Jumladan, xinazolin hosilalari qatoridan ham ko‘plab biologik faol moddalar topilgan bo‘lib hozirgi kunda ular xalq xo‘jaligida va tibiyotda keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bundan tashqari 2-metilxinazolin-4-on qatori birikmalardan ham ko‘plab biologik faol moddalar topilgan. Hozirgi kunda ular ham xalq xo‘jaligi va tibiyotda keng qo‘llanilib kelinmoqda. Antranil kislotani qayta kristallanishi. Kerak bo’ladigan reaktivlar; 1. Antranil kislota (toza emas) 30 g. 2. Ko ‘ mir kukuni 5 g. 3. 1000 ml suv. Ishning borish tartibi. 30 g Antranil kislota tubi yumaloq kolbaga solinib, ustida 5 g ko ‘ mir kukuni solinadi va 1000 ml suv quyilib chinni siniqlari solinib, asbest to’rni tagiga qoyib qizdirish boshlanadi. 10-15 min davomida qaynagandan so ‘ ng, byuxner 67 voronkasiga filtr qog’oz qo’yilib, ustiga Al 2 O 3 biroz miqdorda quyib kolbaga qistiriladi so ‘ ng vakumga ulab moddani issiq holatda quyamiz. Filtrlangan eritma soviy boshlaganda ichida antranil kislota kristall holatda tusha bishlaydi. 4-5 Soatdan so ‘ ng modda sovuq holatda shotta voronkasiga filtr qog ‘ oz qo ‘ yilib vakuumda filtrlab olamiz. Filtrda qolgan kristall modda (Antranil kislota) petri chashkasiga solinib quritgichga qo ‘ yib yaxshilab quritiladi so’ng tarozida og ‘ irligi o’lchab olib qancha soff modda ajratib olganligi aniqlandi. N-Atstil antranil kislotaning olinishi. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Antranil kislota – 27,4 g (0,2mol), brutto formulasi: H 2 NC 6 H 4 CO 2 H Molekulyar massa: 137.14 g/mol 2. Benzol – 150ml 3. Sirka angidrid – 20,4 g (ρ=1,082g/ml ) =19 ml, brutto formulasi: (CH 3 -CO) 2 O Molekulyar massasi: 73,1 g/mol Ishning bajarish tartibi. Kolbaga 27,4 g (0,2 mol) antranil kislota solinib benzloda to’liq erishi uchun, 150 ml benzolni quyib biroz qizdirildi. Hosil bo’lgan eritmaga sirka angidridi quyib, N – atsil antranil kislota olindi. Olingan moddalarni suyiqlanish harorati standart mahsulot bilan solishtiriladi. Yupqa qatlamli xromatografiyada R f qiymatiga qarab moddani tozalik darajasi va standart modda bilan solishtirganimizda o’sha modda ekanligiga oydinlik kritildi. N-Atsilantranil kislotani ammoniy xlorid bilan siklizatsiya reaksiyasidan 2-metilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. N-atsil antranil kislota - 30 g (0,2 mol), Brutto formulasi: CH 3- CO-NH- C 6 H 4 COOH = C 9 H 9 NO 3 Mol massasi: 179 g/mol. 2. Ammoniy xlorid - 76,53 g (1,4 mol). Brutto formulasi – NH 4 CI 3. Mol massasi: 53.50 g/mol. Ishning bajarish tartibi. 68 A) Sig’imi 250 ml bo’lgan yumaloq tubli, bir og’izli kolbaga 30 g (0,2 mol) N-asetilantranil kislota va 76,53 g (1,4 mol) ammoniy xlorid solindi, 4 soat davomid 210-230 °C ha qum hammomida qizdirildi. So'ngra reaksion aralashma sovitilib, qaynoq suv bilan ishlandi. Aralashma filtrlanib pH = 7-9 ga keltirildi. Aralashma 3-4 soat qoldirildi, 3 marta yuvildi va quritildi. Unumi 20,4 g (76%), suyuqlanish harorati 237-238 °C (suv yoki spirt). R f =0,46 (benzol:aseton = 4:1). Antranil kislota va tiatsetamiddan, 2-metil xinazolin-4-on olish Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Antranil kislota – 20,55g (0,15 mol), brutto formulasi: H 2 NC 6 H 4 CO 2 H Molekulyar massa: 137,14 g/mol 2. Tioatsetamid – 22,5g (0,30 mol), brutto formulasi: C 2 H 5 NS Molekulyar massa: 75,133 g/mol Ishning bajarish tartibi: A). Antranil kislotadan 20,55 g (0,15 mol) va tioatsetamid 22,5 g (0,30 mol) tubi yumaloq kolbaga solinadi va sovutgich ulanib, 2 soat davomida 135-145 o C oralig’ida qizdiramiz. Qizdirganda gaz H 2 S gazi. Shuning uchun reaksiya mo’rili shkaf ichidda olib boriladi. Hosil bo’lgan moddani yaxshilab yanchib maydalanadi, so’ngra ustiga natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi) ning 5% li eritmasidan 200 ml quyilib yaxshilab chayqatilib yuviladi va shotta voronkasiga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrdan o’tkazilib quritiladi. Qurigan moddani etil spirti yordamida eritilib ustiga mayda ko’mir granulalari solinib suv hammomida qaynatiladi. Qaynab turgan moddani shotta voronkasi yordamida filtr qog’oz ustiga bir oz Al 2 O 3 (silikagel) quyilgan holda vakuumga ulanib filtrlanadi. Filtrdan o’tgan qismi soviganda kristallar cho’kmaga tusha boshlaydi. 4-5 soatdan keyin sovuq holatda moddani filtrlab olamiz. Spirtda qolgan moddani spirtini haydab tagida bir oz qolgandan so’ng, petri chashkaga solib spirt haydab qolgan moddami olamiz. Unumi 16,9 g (73.5%). Yupqa qatlamli xromatografiyada solishtirildi. R f =0,32 Sistema: benzol:atseton (3:1 nisbat). Hosil bo’lgan moddani suyuqlanish temperaturasi: 237-238 °C. 69 B). Antranil kislotadan 20,55 g (0,15 mol) va tioatsetamid 22,5 g (0,30 mol) tubi yumaloq kolbaga solinadi va sovutgich ulanib, 2 soat davomida 135-145 °C oralig’ida qizdiramiz. Qizdirganda gaz H 2 S gazi. Shuning uchun reaksiya mo’rili shkaf ichidda olib boriladi. Hosil bo’lgan moddani yaxshilab yanchib maydalanadi, so’ngra ustiga natriy gidroksid (NaOH) ning 5% li eritmasidan 200 ml quyilib yaxshilab chayqatilib eritiladi va neytrallash maqsadida sirka kislota (CH 3 COOH) tomchilatiladi. pH=7 ga yetganda cho’kma hosil bo’ladi va shotta voronkasiga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrdan o’tkazilib suv bilan yaxshilab yuvilgandan so’ng quritiladi. Unum 19,2 g (83,5%). Yupqa qatlamli xromatografiyada solishtirildi. R f =0,32 Sistema: (benzol:atseton - 3:1 nisbat). Hosil bo’lgan moddani suyuqlannish harorati: 237-238 °C . Antranil kislota va formamiddan xinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Antranil kislota – 19,91 g (0,15 mol), brutto formulasi: H 2 NC 6 H 4 CO 2 H Molekulyar massa: 137.14 g/mol. 2. Formamid – 6,75 g (0,15mol), brutto formulasi: HCONH 2 Molekulyar massa: 45,04 g/mol. Ishning bajarish tartibi: Antranil kislotadan 19,91 g (0,15 mol) va formamid 6,75 g (0,15 mol) olib tubi yumaloq kolbaga solinadi va sovutgich ulanib, 2 soat davomida 120 o C oralig’ida qizdiramiz. Suv bvug’lanib chiqib ketadi. Hosil bo’lgan moddani yaxshilab yanchib maydalanadi, so’ngra ustiga natriy gidrokarbanatning 5% li eritmasidan 200 ml quyilib yaxshilab chayqatilib yuviladi va shotta voronkasiga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrdan o’tkazilib quritiladi. Qurigan moddani etil spirti yordamida eritilib ustuga mayda ko’mir granulalari solinib suv hammomida qaynatiladi. Qaynab turgan moddani shotta voronkasi yordamida filtr qog’oz ustiga bir oz silikagel quyilgan holda vakumga ulanib filtrlanadi. Filtrdan o’tgan qismi sovuganda kristallar cho’kmaga tusha boshlaydi. 4-5 soatdan keyin sovuq holatda moddani filtrlab olamiz. Spirtda qolgan moddani spirtini haydab tagida bir oz qolgandan so’ng petri chashkaga solib spirt haydab qolgan moddami olamiz. 70 Unum 15,2 g (71,7%). Hosil bo’lgan moddamizni suyuqlanish harorati: 216-217 o C. Yupqa qatlamli xromatografiyada solishtiriladi . R f =0,71,5 (xloroform:metanol - 10:1) 3.3. 2-Metilxinazolin-4-onni alkilgalogenitlar bilan ta’siridan alkillanish reaksiyalari. 2-Metilxinazolin-4-on va metilyodid bilan reaksiyasidan 2,3- dimetilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on -1,6 g (0,01 mol), Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O Molekulyar massa: 175 g/mol. 2. Metilyodid - 2,86 g (0,02 mol),Brutto formulasi: CH 3 I Zichligi: 2,28 g/sm 3 1,43 g/0,01 mol:2,28 = 0,6271 ml. 3. KOH 0,55 g (0,01 mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ning 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinazolin-4-on 1,6 g (0,01 mol) ni KOH 0,55 g (0,01 mol) va etil spirt (20 ml) ni tubi yumoloq kolbaga solib qaynatamiz 10 daqiqa 75-80 °C da. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga CH 3 I 2,86 g (0,02 mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng halimda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 (2 g) qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab sovutildi. Hosil bo’lgan cho’kmani shotta voronkaga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrlandi. Xloroformda qolgan qismini biroz haydab olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxta tolasiga 71 o’xshash modda qoladi. Unum 0,98 g (56,32%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirildi. 2,3-Dimetilxinazolin-4-on R f =0,65 (benzol:ateston 3:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati 105 o C. 2-Metilxinazolin-4-on etilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- etilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on -1,6 g (0,01 mol), Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O. 2. Etilbromid 1,09g (0,01 mol), Brutto formulasi: C 2 H 5 Br. Zichligi: 1,42 g/sm 3 (1,09 g :1,42 = 0,76 ml). 3. KOH 0,55g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinazolin-4-on 1,6 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt (20ml) ni tubi yumoloq kolbaga solib qaynatamiz 10 daqiqa 75-80 o C da. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 2 H 5 Br 0,76 ml (0,01mol) solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Har 2 soatda yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 (2 g) qo’shib 3-4 soatga qoyib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab kristall hosil bo’lgan qismini shotta voronkaga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrlab olamiz qolga qismini yana haydab olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxta tolasiga o’xshash modda qoldi. Unum 1,2 g (63,83%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirildi. R f =0.61 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati 90-92 o C. 72 2-Metilxinazolin-4-on propilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- butilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on -1,6 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O Molekulyar massa: 160 g/mol. 2. Propilbromid 1.23g/0,01mol. Brutto formulasi: C 3 H 7 Br Zichligi: 1,357 g/sm 3 (1,23 g : 1,357 = 0,91 ml). 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ning 5%li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinazolin-4-on 1.6 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt (20ml) ni tubi yumoloq kolbaga solib qaynatamiz 10 daqiqa 75-80 o C da. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 3 H 7 Br 0,91 ml ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Bu orada yupqa qatlamli xromatografiyasida tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,25 g (66%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,62 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 83-85 o C. 2-Metilxinazolin-4-on butilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- butilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on - 1.6 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O. 73 Molekulyar massa: 160 g/mol. 2. Butilbromid 1.37g (0,01mol). Brutto formulasi: C 4 H 9 Br. Zichligi: 1,276 g/sm 3 (1,37 g :1,276 = 1,07 ml). 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinazolin-4-on 1,6 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt (20ml) ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 4 H 9 Br 1,07ml (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,52 g (70%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,66 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 64-66 o C. 2-Metilxinazolin-4-on pentilyodid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- pentilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on -1.6 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O Molekulyar massa: 160 g/mol 2. Pentilyodid 1.94 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 5 H 11 I. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 74 5. NaOH ming 5%li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinaoalin-4-on 1,6 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt (20ml) ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 85-90 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 5 H 11 J 1,94 g (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyasida tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovitib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz. Suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 (3 g) qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchgncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,61 g (70%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,66 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 51-52 o C. 2-Metilxinazolin-4-on geksilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- geksilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on -1.6 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O Molekulyar massa: 160 g/mol. 2. Geksilbromid:1.64 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 6 H 13 Br. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinazolin-4-on 1,6 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. 75 So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 6 H 13 Br 1,64 g (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 85-90 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyasida tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 dan 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,61 g (74%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,68 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 48-50 o C. 2-Metilxinazolin-4-on geptilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- geptilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-Metilxinazolin-4-on 1,6 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 9 H 8 N 2 O Molekulyar massa: 160 g/mol. 2. Geptilbromid:1.78 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 7 H 15 Br. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 2-Metilxinazolin-4-on 1,6 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 7 H 15 Br 1,78 g (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 85-90 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda 76 xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 (3 g) qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,961 g (76%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,68 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 40- 43 o C. 3.4. Xinazolin-4-onni alkilgalogenidlar bilan ta’siridan alkillanish reaksiyalari Xinazolin-4-on va metilyodid bilan reaksiyasidan 3-metilxinazolin- 4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on -1,46 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. Molekulyar massa: 146 g/mol. 2. Metilyodid 2,86 g (0,02mol). Brutto formulasi: CH 3 I. Zichligi: 2,28 g/sm 3 1,43 g/0,01mol:2,28 = 0,6271 ml. 3. KOH 0,56 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5%li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: 3-Metilxinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) mol ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga CH 3 I 2,86 g (0,02mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 (2 g) 77 qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab sovutildi. Hosil bo’lgan cho’kmani shotta voronkaga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrlandi. Xlaroformda qolgan qismni biroz haydab olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxta tolasiga o’xshash modda qoladi. Unumi 1,04 g (65%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirildi. R f =0,65 (benzol:ateston 3:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati 96-98 o C. Xinazolin-4-on etilbromid bilan reaksiyasidan-3-etilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on -1,46 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. Molekulyar massa: 146 g/mol. 2. Etilbromid 1.09 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 2 H 5 Br Zichligi: 1,42 g/sm 3 1,09 g :1,42 = 0,76 ml. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 2 H 5 Br 0,76 ml (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Har 2 soatda yupqa qatlamil xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng halimda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 (2 g) qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab kristall hosil bo’lgan qismni shotta voronkaga filtr qog’oz qo’ygan holda filtrlab olamiz. qolga qismini yana haydab olib petri chashkaga quyib xloroform 78 uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoldi. Unum 1,11 g (63,83%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirildi. R f =0.61 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati 90-92 o C. Xinazolin-4-on propilbromid bilan reaksiyasidan 2-metil-3- butilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol). Burutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. Molekulyar massa: 146 g/mol. 2. Propilbromid 1.23 g (0,01mol). Burutto formulasi: C 3 H 7 Br Zichligi: 1,357 g/sm 3 1,23 g :1,357 = 0,91 ml. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ning 5%li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 3 H 7 Br 0,91 ml ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz. Suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 dan 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq modda qoladi. Unum 1,24 g (66%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,72 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 75-77 o C. 79 Xinazolin-4-on butilbromid bilan reaksiyasidan 3-butilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. Molekulyar massa: 146 g/mol. Brutto formulasi: C 4 H 9 Br. Zichligi: 1,276 g/sm 3 1,37 g :1,276 = 1,07 ml. 2. KOH 0,55 g (0,01mol). 3. C 2 H 5 OH 20 ml. 4. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 5. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutib ustiga C 4 H 9 Br 1,07 ml (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 dan 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qism qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,41 g (70%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,66 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 74-76 o C. Xinazolin-4-on pentilyodid bilan reaksiyasidan 3-pentilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. 80 Molekulyar massa: 146 g/mol. 2. Pentil yodid 1.94 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 5 H 11 I. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5%li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 85-90 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 5 H 11 I 1.94 g (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 80-85 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz. Suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum: 1,59 g (74%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,7 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 51-52 o C. Xinazolin-4-on geksilbromid bilan reaksiyasidan 3-geksilxinazolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. Molekulyar massa: 146 g/mol. 2. Geksilbromid:1.64 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 6 H 13 Br. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5% li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. 81 Ishning bajarilish tartibi Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) ni KOH 0,55 g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 6 H 13 Br 1,64 g (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 85-90 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qismi qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,7 g (74%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,62 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati: 47-50 o C. Xinazolin-4-on geptilbromid bilan reaksiyasidan 3-geptilxiaozolin-4-on olish. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 8 H 6 N 2 O. Molekulyar massa: 146 g/mol. 2. Geptilbromid 1.78 g (0,01mol). Brutto formulasi: C 7 H 15 Br. 3. KOH 0,55 g (0,01mol). 4. C 2 H 5 OH 20 ml. 5. NaOH ming 5%li eritmasi 20 ml. 6. Xloroform NaOH ning 5% li eritmasi bilan teng hajmda olinadi. Ishning bajarilish tartibi: Xinazolin-4-on 1,46 g (0,01mol) ni KOH 0,55g (0,01mol) va etil spirt 20 ml ni tubi yumoloq kolbaga solib 10 daqiqa 75-80 o C da qaynatamiz. So’ngra hosil bo’lgan mahsulot biroz sovutilib ustiga C 7 H 15 Br 1,78 g (0,01mol) ni solamiz va 12 soat davomida moy hammomida 85-90 o C da qaynatamiz. Orada yupqa qatlamli 82 xromatografiyada tekshirib boramiz. Keyin moddamizni sovutib KOH ni 5% li 20 ml eritmasida 5 daqiqa chayqatamiz va teng hajmda xloroform 20 ml qo’shib yana 10 daqiqa chayqatamiz. Ajratish voronkasiga solib xloroformga o’tgan qismni ajratib olamiz, suvni yo’qotish maqsadida K 2 SO 4 3 g qo’shib 3-4 soatga qo’yib qo’yamiz. So’ngra filtrdan o’tkazib moddamizdan xloroformni haydab biroz qism qolganda olib petri chashkaga quyib xloroform uchguncha ochiq qoldiramiz. Oq paxtaga o’xshash modda qoladi. Unum 1,86 g (76%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,68 (xloroform:metanol 10:1 nisbatda). Suyuqlanish harorati 40-43 o C. 3.5. Olingan N-alkil mahsulotlardan sulfonamidlar sintezi . 2,3-Dimetilxinazolin-4-on ni HClSO 3 hamda SOCl 2 yordamida sulfoxlorlanishi va ammiak 6-sulfoamido-2-3-dimetilxinazolin-4-on ni olinishi. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 2-3-dimetilxinazolin-4-on 1,74 (0,01mol). 2. ClSO 3 H – 11,6 g (0,09mol) = 6,63ml. Zichligi: ρ=1.75 g/sm 3 . 3. SOCl 2 – 8,35 g (0,02mol) = 5,1ml. Zichligi: ρ=1.64 g/sm 3 . 4. NH 4 OH-30ml Ishning bajarilish tartibi: Tubi yumaloq kolbani muzga qo’yib ClSO 3 H 6,63 ml (0,09mol) solib biroz sovutamiz. Uning ustiga 2-3-dimetilxinazolin-4-on 1,74 g (0,01mol) va SOCl 2 5,1 ml (0,02mol) ni solamiz va moy hammomida shisha bo’laklarini solib sovutgichni ulagan holda 120 o C da 8 soat davomida qaynaydi. Reaksiya tugagach hosil bo’lgan moddani bir oz muzga solib sovutamiz. Tubi yumaloq kolbaga NH 4 OH 30 ml o’lchab uni ham muzga solib -5 0 C gacha sovutamiz, NH 4 OH ga hosil bo’lgan moddani sekinlik bilan tomchilarib quyiladi. Reaksiya ekzotermik reaksiya bo’lganligi sababli kuchli issiqlik ajralish bilan boradi. pH 8-9 ga yetgunga qadar NH 4 OH qo’shib boriladi. Reaksiya tugagach muzlatgichga 12 soat solib qo’yiladi. Keyin bu moddani filtrdan o’tkazib yaxshilab suvda yuvib olinadi. pH=7 ga 83 yekaziladi. Unum 1,4 g (55%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,44 (benzol:atseton 3:1 nisbat). Suyuqlanish harorati 259-260 o C. 6-Sulfoamido-2-3-dimetilxinazolin-4-on 1 H YaMR (400.mHz. DMSO, CDCI 3 , δ , m.u., J , Hz) spektri ifodalangan. Yuqori maydonda joylashgan va kimyoviy siljishlari δ=2.62 (3H, s) va δ=3.58 (3H, s) bo‘lgan proton spektrlari mos ravishda geterohalqadagi 2 va 3-atomlar bilan bog‘langan CH 3 guruhlariga tegishli. Bu singlet ko‘rinishdagi chiziqlarning integral intensivliklaridan ham uchta proton borligini aniqlash mumkin. Spektrning quyiroq maydonida joylashgan va kimyoviy siljish qiymati δ=7.38 (2H, s) bo‘lgan singlet ko‘rinishdagi chiziq xinazolin halqasining 6-holatiga joylashgan sulfoamid guruhidagi 2 ta protonga tegishli. Kimyoviy siljish qiymatlari δ=7.65 (1H, dd, J=8.60 va 0.53 Hz), δ=8.10 (1H, dd, J=8.59 va 2.23 Hz) va δ=8.82 (1H, d, J=2.22 Hz) bo‘lgan spektr chiziqlar mos tarzda xinazolin halqasi 8-, 7- va 5-C atomlari bilan bog‘langan protonlarga tegishli va bu protonlardan 8- va 7-holatlardagi protonlar 3 J HH (8.60 Hz) ta’sirga va 5- va 7-holatlardagi protonlar 4 J HH ta’sirga ega. 3-Butilxinazolin-4-on ni HClSO 3 hamda SOCl 2 yordamida sulfoxlorlanishi va ammiak 6-sulfoamido-3-butilxinazolin-4-on ni olinishi. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 3-Butilxinazolin-4-on 2,81 g (0,01mol) . 2. ClSO 3 H 11,6 g (0,09mol) = 6,63 ml. Zichligi: ρ=1.75 g/sm 3 . 3. SOCl 2 8,35 g (0,02mol) = 5,1ml. Zichligi: ρ=1.64 g/sm 3 . 4. NH 4 OH 30 ml. Ishning bajarilish tartibi: Tubi yumaloq kolbani muzga qo’yib ClSO 3 H 6,63ml (0,09mol) solib biroz sovutamiz. Uning ustiga 2-metil-3-butilxinazolin-4-on 2,81 g (0,01mol) va SOCl 2 5,1 ml (0,02mol) ni solamiz va moy hammomida shisha bo’laklarini solib sovutgichni ulagan holda 120 o C da 8 soat davomida qaynaydi. Reaksiya tugagach hosil bo’lgan moddani bir oz muzga solib sovutamiz. Tubi yumaloq kolbaga NH 4 OH 30 ml o’lchab uni ham muzga solib -5 o C gacha sovutamiz, NH 4 OH ga 84 hosil bo’lgan moddani sekinlik bilan tomchilarib quyiladi. Reaksiya ekzotermik reaksiya bo’lganligi sababli kuchli issiqlik ajralish bilan boradi. pH=8-9 ga yetgunga qadar NH 4 OH qo’shib boriladi. Reaksiya tugagach muzlatgichga 12 soat solib qo’yiladi. Keyin bu moddani filtrdan o’tkazib yaxshilab suvda yuvib olinadi. pH=7 ga yetkaziladi. Unum 1,74 g (62%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,38 (benzol:atseton 3:1 nisbat). Suyuqlanish harorati: 142- 143 o C 1 H YaMR (400.mHz. DMSO, CDCI 3 , δ , m.u., J , Hz) spektri ifodalangan. Spektrning yuqori sohasidan boshlab kimyoviy siljish qiymatlari δ=0.96 (3H, t), δ=1.38 (2H, m), δ=1.71 (2H, m) va δ=4.00 (2H, t) bo‘lgan spektr chiziqlari butyl radikaliga tegishli bo‘lib, u geterohalqadagi uchinchi azot atomi bilan bog‘langan. Shuningdek, xinazolin halqasining 6-holatiga joylashgan sulfoamid guruhiga tegishli proton spektrlari δ=7.43 (2H, s) da namoyon bo‘lgan. Kimyoviy siljish qiymatlari δ=7.75 (1H, dd, J=8.59), δ=8.14 (1H, dd, J=8.55 va 2.17 Hz) va δ=8.58 (1H, d, J=1.97 Hz) bo‘lgan spektr chiziqlar mos tarzda xinazolin halqasi 8-, 7- va 5-C atomlari bilan bog‘langan protonlarga tegishli va bu protonlardan 8- va 7- holatlardagi protonlar 3 J HH (8.57 Hz) ta’sirga va 5- va 7-holatlardagi protonlar 4 J HH ta’sirga ega. Nihoyat, δ=8.44 (1H, d, 3.72) bo‘lgan proton spektri xinazolin halqasidagi ikkinchi holatida turgan protonga tegishli ekanligini ko‘rish mumkin. Rasm 3-Metilxinazolin-4-on ni HClSO 3 hamda SOCl 2 yordamida sulfoxlorlanishi va ammiak 6-sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on ni olinishi. Kerakli reaktivlar va ularning miqdori: 1. 3-Metilxinazolin-4-on 1,6g (0,01mol). 2. ClSO 3 H 11,6 g (0,09mol) = 6,63ml. Zichligi: ρ=1.75 g/sm 3 . 3. SOCl 2 8,35 g (0,02mol) = 5,1 ml. Zichligi: ρ=1.64 g/sm 3 . 4. NH 4 OH 30 ml. Ishning bajarilish tartibi: 85 Tubi yumaloq kolbani muzga qo’yib ClSO 3 H 6,63 ml (0,09mol) solib biroz sovutamiz. Uning ustiga 3-metilxinazolin-4-on 1,6 (0,01mol) va SOCl 2 5,1 ml (0,02mol) ni solamiz va moy hammomida shisha bo’laklarini solib sovutgichni ulagan holda 120 o C da 8 soat davomida qaynaydi. Reaksiya tugagach hosil bo’lgan moddani bir oz muzga solib sovutamiz. Tubi yumaloq kolbaga NH 4 OH 30 ml o’lchab uni ham muzga solib -5 o C gacha sovutamiz, NH 4 OH ga hosil bo’lgan moddani sekinlik bilan tomchilarib quyiladi. Reaksiya ekzotermik eraksiya bo’lganligi sababli kuchli issiqlik ajralish bilan boradi. pH 8, 9 ga yetgunga qadar NH 4 OH qo’shib boriladi. Reaksiya tugagach muzlatgichga 12 soat solib qo’yiladi. Keyin bu moddani filtrdan o’tkazib yaxshilab suvda yuvib olinadi. pH=7 ga yetkaziladi. Unum 1,485 g (61%). Uni yupqa qatlamli xromatografiyada tekshirib olamiz. R f =0,6 (benzol:atseton 3:1 nisbat). Suyuqlanish harorati : 145-147 o C. 6-Sulfoamido-3-metilxinazolin-4-on 1 H YaMR (400.mHz. DMSO, CDCI 3 , δ , m.u., J , Hz) spektri ifodalangan. Ushbu spektrdagi δ=3.51 (3H, s) chiziq xinazolin halqasining uchinchi holatidagi azotga birikkan CH 3 guruhiga tegishli. Spektrning quyiroq maydonida joylashgan va kimyoviy siljish qiymati δ=7.37 (2H, s) bo‘lgan singlet ko‘rinishdagi chiziq xinazolin halqasining 6- holatiga joylashgan sulfoamid guruhidagi 2 ta protonga tegishli. Kimyoviy siljish qiymatlari δ=7.71 (1H, d, J=8.53), δ=8.10 (1H, dd, J=8.58 va 2.19 Hz) va δ=8.54 (1H, d, J=2.15 Hz) bo‘lgan spektr chiziqlar mos tarzda xinazolin halqasi 8-, 7- va 5-C atomlari bilan bog‘langan protonlarga tegishli va bu protonlardan 8- va 7- holatlardagi protonlar 3 J HH (8.55 Hz) ta’sirga va 5- va 7-holatlardagi protonlar 4 J HH ta’sirga ega. Nihoyat, δ=8.37 (1H, s) bo‘lgan proton spektri xinazolin halqasidagi ikkinchi holatida turgan protonga tegishli ekanligini ko‘rish mumkin. Barcha olingan moddalarning suyuqlanish harorati ‘’Boits’’ asbobi yordamida o’lchangan. 86 III bob bo’yicha xulosa Tajribaviy qism, ya’ni so’nggi bobda ishlatilgan reagentlarning fizik- kimyoviy konstantalari, kattaliklari batafsil keltirilgan. Bu yerda eng zamonaviy priborlar, asbob-uskunalarning parametrlari ularning xususiyatlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ajratib olingan moddalarning individualligini aniqlashda eng ko’p qo’llaniladigan yupqa qatlam xromatografiya usullari hamda ularning Rf qiymatlarini aniqlashdagi sistemalar haqida batafsil ma’lumotlar ko’rsatilgan. Bundan tashqari olib borilgan 2 xil usulda alkillash reaksiyalarining afzalliklari, reaksiya uslub va metodikasi kengroq yoritib berilgan. Dissertatsiyada asosiy maqsad qilib belgilangan bisiklik xinazolinlar olish, ularni aminoalkil mahsulotlarini sintez qilib ClSO 3 H va SOCl 2 larni ta’sir ettirib ulardan sulfonamidlar hosil qilish usullari yoritildi. 87 XULOSALAR 1. Antranil kislota va tiatsetamidda 2-metilxinazolin-4-on bir bosqichda yuqori unum(83,5%) sintez qilib olindi. 2. Xinazolin-4-on va 2-metilxinazolin-4-onlarni turli xil alkilgalogenidlar bilan alkillanish reaksiyasi 3- holatga N-H giruhga borishi aniqlandi. 3. Olingan xinazolin hosilalari qatori alkil mahsulotlardan 2-metil-3- etilxinazolin-4-on, 2-metil-3-geksilxinazolin-4-on, 2-metil-3-geptilxinazolin-4- onlarrning monokristallari o’stirilib rentgen sturukturalari aniqlandi. 4. 2,3-Dimetilxinazolin-4-on xlorsulfon kislota va ammiak ishtirokida reaksiya natijsida tegishli 6-sulfoamido 2,3-dimetilxinazolin-4-on ilk marotaba sintez qilib olindi. 5. 6-sulfoamido-3-metil(butuil)-xinazolin-4-on bir reaktorli usuli yordamida birinchi marotaba sintez qilib olingan. 6. Olingan sulfonamidlarni rentgen, 1 H praton YaMR, 13 C YaMR, IQ, Mass spektraaskopiya uslublari yordamida tuzilishi isbotlandi. 88 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Shohidoyatov H . M ., Xo ’ janiyozov H . O ’., Tojimuhamedov H . S . О rganik kimyo // Oliy ta ’ lim muassasalari uchun darslik . Toshkent – 2014. 273-274 b . 2. Ахмедов Қ.Н., Йўлдошев Х.Й. Органик кимё усуллари // -Т. Университет. 1993. II. С 3-35. 3. Абдурасулева А.Р., Ахмедов К.Н., Уринов Х. Алкилирование фенолов м мх эфиров // Журн орг. химии. 1972. Т. 8. №1.С. 134-136. 4. Ghaneya S. H., Hanan H. G., Nashwa A. I. and Shimaa S. Z. Synthesis of novel substituted quinazoline and quinazolin-4(3 H )-one derivatives of expected antitumor activity // Der Pharma Chemica, 2015, 7(7):106-119 2-3-p. 5. Jadhavar S.C., Thesis Ph.D. Synthesis of Quinazoline based heterocycles Section 2.1: Synthesis of 2-(2-Hydroxyphenyl)- quinazolin-4(3H)-one // Derivatives 2016, SRTMU. 23-24-p. 6. Deepti K., Riaz H., Sagar V., Manish S. and Ashutosh K.S. Synthesis and antibacterial activity of quinazolinone derivatives. // International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, Vol. 1, Issue 1, July-Sep. 2009. 3-5-p. 7. Weddige A., Bei е trage Z., Kenutniss R. des o-Amidobenzomides :1 uber Asetyl-o-Amidobenzomid uad einige Derivate desselben // J.Prokt.Chem. 1987.Bd 36. P.141-154. 8. Шахидаятов Х.М. Хиназолоны-4 и их биологическая активность // Ташкент: фан. 1988. с.6-7-17-34 9. Patel V.S., Patel S.R. Niementowski V.S. 4-Ketoquinazoline Synthesis. Part I. Modification and mechanism // J. Indian Chem. Soc. 1965. Vol. 42. N 8. P.531- 535. 10. Ibrahim M.A. and Shaikha S.A. Synthesis of quinazolines and quinazolinones via palladium-mediated approach. // Heterocycl. Commun. 2015; 21(3): 115– 132-p 11. Шахидоятов Х.М. Ходжаниязов Х.У. Функционально- замещенные пиримидины (functional substituted pyrimidines). // Ташкент- 2010 c.34-35 89 12. Sukriti S., Sujiti S. Biological activity of Quinazoline // International Journal of Pharma Sciences and Research (IJPSR) 2008. 2-3 p. 13. Safinaz E., Nagwa M., Abdel G., Hanan H., Jalal H. Abdullah. New Quinazolinone Derivatives: Synthesis, Anti-inflammatory and Antitumor Activities // International Journal of ChemTech Research. IJCRGG July-Sept 2010 2, 3, 4 p 1560-1578, 14. Rakesh K.P., Manukumar H.M., Channe G.D. Schiff’s bases of quinazolinone derivatives: Synthesis and SAR studies of a novel series of potential anti- inflammatory and antioxidants // Bioorganic and Medicinal Chemistry. 2015; 25 (5 p ):1072-1077 15. V. Alagarsamy, K., Chitra G., Saravanan V., Raja S., Sulthana, B. An overview of quinazolines: Pharmacological significance and recent. Developments // European Journal of Medicinal Chemistry.DOI:10.1016/j.ejmech.2018.03. 14 p. 16. Murgan V.N., Thomas C.C., Rama S.V., Kumar E.P. Synthesis of 2-substituted quinazolin-4(3H)-ones as a new class of anticancer agents // Indian Journal of Pharmaceutical Sciences. 2003; 65 (4):386-389 p. 17. Sugden R, Kelly R, Davies S. Combating antimicrobial resistance globally // Journal of Nature Microbiology. 2016; 1 :16187-16187 p. 18. Ventola C.L. The antibiotic resistance crisis: Part 2: Management strategies and new agents // Pharmacology & Therapeutics. 2015; 40 :344-352 p. 19. Toner E., Adalja A., Gronvall K., Cicero A, Inglesby TV. Antimicrobial resistance is aglobal health emergency // Health Security. 2015; 13 :153-155 p. 20. Bassetti M., Merelli M., Temperoni C., Astilean A. New antibiotics for bad bugs: Where arewe // Annals of Clinical Microbiology and Antimicrobials. 2013; 12 :22 p. 21. Khan I., Zaib S., Batool S., Abbas N., Ashraf Z., Iqbal J., et al. Quinazolines and quinazolinones as ubiquitous structural fragments in medicinal chemistry: An update on the development of synthetic methods and pharmacological diversification // Bioorganic & Medicinal Chemistry. 2016; 24 :2361-2381 90 22. Abbas SY, El-Bayouki KA, Basyouni WM, Mostafa EA. New series of 4 (3 H )- quinazolinone derivatives: Syntheses and evaluation of antitumor and antiviral activities // Medicinal Chemistry Research. 2018; 27 :571-582 p. 23. EI-Hashash M.M., Salem M.S., Al-Mabrook A.M. Synthesis and anticancer activity ofnovel quinazolinone and benzamide derivatives // Research on Chemical Intermediates. 2018; 44 :2545-2559 p. 24. Noolvi M.N., Patel H.M., Bhardwaj H.V., Chauhan H.A. Synthesis and in vitro antitumor activity of substituted quinazoline and quinoxaline derivatives: Search for anticancer agent // European Journal of Medicinal Chemistry. 2011; 46 :2327-2346 p. 25. Dohle G.W., Jourdan F.L., Menchon G.D., Prota A.E., Foster P.A., Mannion W.P, et al. Quinazolinone based anticancer agents: Synthesis, antiproliferative SAR, antitubulin activity, and tubulin co-crystal structure // Journal of Medicinal Chemistry. 2018; 61 :1031-1044 p. 26. Ighachane H., Sedra H., Lazrek H. Synthesis and evaluation of antifungal activities of (3 H )-quinazolin-4-one derivatives against tree plant fungi // Journal of Materials and Environmental Science. 2017; 8 :134-143 p. 27. Kshirsagar U.A. Recent developments in the chemistry of quinazolinone alkaloids // Organic & Biomolecular Chemistry. 2015; 13 :9336-9352 p. 28. Murgan V.N., Thomas C.C., Rama G.S., Kumar E.P. Synthesis of 2-substituted quinazolin-4(3H)-ones as a new class of anticancer agents // Indian Journal of Pharmaceutical Sciences. 2003; 65 (4):386-389 p. 29. Ward S.A., Dong L.G., Harris J.M., Khanna K.K., Al-Ejeh F., Fairlie D.P, et al. Quinazolinone derivatives as inhibitors of homologous recombinase RAD51. // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters. 2017; 27 (14):3096-3100 30. Zahedifard M.K., Faraj F.L, et al. Synthesis, characterization and apoptotic activity of quinazolinone Schiff base derivatives toward MCF-7 cells via intrinsic and extrinsic apoptosis pathways M // Scientific Reports. 2015; 5 :11544. DOI: 10.1038/ srep 11544 p. 91 31. Rakesh K.P., Shantharam C.S., Manukumar H.M. Synthesis and SAR studies of potent H+/K+-ATPase inhibitors of quinazolinone-Schiff’s base analogues. // Bioorganic Chemistry. 2016. 68 :1-8 P 32. Chinigo G.M., Paige M.H., Grindrod S.T., Hamel E.H., Dakshanamurthy S.M., Chruszcz M.Y., et al. Asymmetric synthesis of 2,3-dihydro-2-arylquinazolin- 4- ones: Methodology and application to a potent fluorescent tubulin inhibitor with anticancer activity // Journal of Medicinal Chemistry. 2008; 51 (15):4620-4631 p. 33. Oakes V., Rydon H. N., Undhein K. Polyazanaphthalenes. Part VII. Some Derivatives of Quinarosine and 1,3,5-Triazanaphthalene // J. Chem. Soc. 1992. N11. P. 4678-4685 p. 34. Nouira I., Kostakis I., Dubouilh C., Chosson E, Iannelli M, Besson T. Decomposition of formamide assisted by microwaves, a tool for synthesis of nitrogen-containing heterocycles // Tetrahedron Letters. 2008; 49 :7033-7036 p. 35. Синяк Р.С., Мазур И.Я., Кочергин И.М., Реакция 4-аминохина- золина с а- фомилкетонами // Хим-фарм. Жури , 1076. № 3 . С . 67-70. 36. Nouira I., Kostakis I., Dubouilh C., Chosson E., Iannelli M., Besson T. Decomposition of formamide assisted by microwaves, a tool for synthesis of nitrogen-containing heterocycles // Tetrahedron Letters. 2008; 49 :7033-7036 p. 37. Самаров З.У. 2,3-триметилен-1,2,3,4- тетрагидрохиназолин-4-она и его гомологов электрофильными реагентами 02.00.03-Органическая химия. диссертация На соискание ученой степени кандидата химических наук Научный руководитель: доктор химических наук, профессор Х.М. Шахидоятов // Ташкент-2010. 15-16 c . 38. Ager I.R., Harrison D.R., Kennewell P.D., Taylor J.B.. Synthesis and central nervous system activity of quinazolones related to 2-methyl-3-(o-tolyl)- 4(3H)- quinazolone (methaqualone) // Journal of Medicinal Chemistry. 1977; 20 :379- 386 p 39. Al-Salahi R.L., Abuelizz H.A., Ghabbour H.A., El-Dib R.G., Marzouk M.K.. Molecular docking study and antiviral evaluation of 2-thioxo-benzo[g] 92 quinazolin-4(3H)-one derivatives // Chemistry Central Journal. 2016; 19 :10-21 p. 40. Alagarsamy V., Chitra K., Saravanan G., Raja S., Sulthana M., Narendhar B. An overview of quinazolines: Pharmacological significance and recent developments // European Journal of Medicinal Chemistry. 2018; 151 :628-685 p. 41. Gupta T., Rohilla A., Pathak A., Akhtar M., Haider M., Yar M. Current perspectives on quinazolines with potent biological activities // A review. Synthetic Communications. 2018; 48 :1099-1127 p 42. Omar M.A., Conrad H.J., Beifuss U.G. Copper-catalyzed domino reaction between 1-(2-halophenyl)methanamines and amidines or imidates for the synthesis of 2-substituted quinazolines // Tetrahedron. 2014; 70 :3061-3072 p. 43. Bergman J., Brynolf A., Elman B., Vuorinen E. Synthesis of quinazolines. // Tetrahedron. 1986; 42 :3697-3706 p. 44. Muhammad A.I., Le Lu.H.M. Dost M.K. and Ruimao H.H . Quinazolinone Synthesis through Base-Promoted SNAr Reaction of ortho-Fluorobenzamides with Amides Followed by Cyclization // ACS Omega 2019, 4, 8207−8213 p 45. Шахидоятов Х.М., Ходжаниязов Х.У. Функционально-замещенные. // Ташкент-2010. С. 316. 46. Shakhidoyatov Kh.M., Yun L.M. Synthesis of unusual derivatives of selenoquinazoiones // Intern. Conf. of Organik Synthesis, August 10-15, 1986 p 47. Юн Л.М., Шахидаятов Х.М. химические превращуния 2- метоксикарбониламинохиназолона-4 и его производны // (ДСП) Ташкент Фан. 1987.С. 131-162 48. Qiao R.Z., Xu B.L., Wang Y.H. A facile synthesis of 2-substituted- 2,3- dihydro-4(1H)-quinazolinones in 2,2,2-trifluoroethanol // Chinese Chemical Letters. 2007; 18 :656-658 p. 49. Fozil E., Saitkulov A., Azamat A., Tashniyazov B., Azimjon A. and Shakhidoyatov Kh. 2,3-Dimethylquinazolin-4(3H)-one // 12 June 2014 1600- 5368 p. 93 50. Shanker Ch.R., Rao A.D., Reddy E.J., Reddy V.M. Synthesis and Biological Activities of Certain Derivatives of 3 —Aryl —4—(3H)— Quinazolines. Part I. // Ibid. 1983. Vol.60. №l..61-63 p. 51. Tomisek A.J.,Christensen B. E. Quinazolines VI. Syntheses of Certain 2- methyl-4-substituted Quinazolines //.Y.Amer.Chem.soc. 1988. Vol.70.P.2423. 52. Synthesis of B2-substituted Quinazolines and antimalorids from them A contribution to the chemistry of quinazoline // J.Org. Chem. 1987.Vol.12. № 3. 405-421 P. 53. Chernobrovin N.I., Kojevnikov Yu.V., Zalesov V.S., Gradel I.I. Isledovanie v ryadu 4(ZN) -xinazolona XII. Sintez i biologicheskaya aktivnost perxloratov 1 - benzil [4-nitrobenzil]-2-metil-3-alkil(aril)-4(ZN)-xinazoloniya // Xim- farm.jurn. 1984. №7. S.830-833 p. 54. Purnaprajna V., Seshadri S. Studies in the Vilsmeir-Xaack Reaktion: Part XIII. Aplications of Vilsmeir-Xaack Reaktion to Pyrazolo-[5,1-b]quinazoline System//Indian J. Chem. 1977. Vol. 15B. N 2. 109-111p. 55. Al-Rashood S.T., Aboldahb I.A., Nagi M.N., Abdel-Aziz A.M., et all. Synthesis, dihydrofolate reductase inhibition, antitumor testing, and molecular model study of some new 4(3H)-quinazolinone analogs // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters. 2006; 14 :8608-8621 p. 56. Qiao RZ, Xu BL, Wang YH. A facile synthesis of 2-substituted- 2,3-dihydro- 4(1H)-quinazolinones in 2,2,2-trifluoroethanol. Chinese Chemical Letters. 2007; 18 :656-658 p. 57. Alexandre F, Berecibar A, Wrigglesworth R, Besson T. Novel series of 8Hquinazolino[4,3-b]quinazolin- 8-ones via two Niementowski condensations. // Tetrahedron. 2003; 59 :1413-1419 p. 58. Qiao R.Z., Xu B.L., Wang Y.H. A facile synthesis of 2-substituted- 2,3- dihydro-4(1H)-quinazolinones in 2,2,2-trifluoroethanol // Chinese Chemical Letters. 2007; 18 :656-658 p. 59. Hess H.J., Cronin T.H., Scriabine G.A. Antihypertensive 2-amino-4(3H)- quinazolinones // Journal of Medicinal Chemistry. 1968; 11 :130-136 p. 94 60. Szczepankiewicz W., Suwinski J., Bujok R. Synthesis of 4- arylaminoquinazolines and 2-aryl-4-arylaminoquinazolines from 2- aminobenzonitrile, anilines and formic acid or benzaldehydes // Tetrahedron. 2000; 56 :9343-9349 p. 61. Lehner R.S., Norris H.T., Santafianos D.P. Synthesis and anticancer activity of 4-(3-ethylphenylamino)-quinazolines // Chemical Abstracts. 2000; 133 (20):769 p. 62. Sirisoma N., Pervin A., Zhang H., Jiang S., Willardsen J., Anderson M. et al. Discovery of N-(4-methoxyphenyl)- N-2-dimethylquinazolin-4-amine: A potent apoptosis inducer and efficacious anticancer agent with high blood brain barrier penetration // Journal of Medicinal Chemistry. 2009; 52 (8):2341-2351 p. 63. Ward A, Dong L, Harris JM, Khanna KK, Al-Ejeh F, Fairlie DP, et al. Quinazolinone derivatives as inhibitors of homologous recombinase // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters. 2017; 27 (14):3096-3100 p. 64. Zhang J., Liu J., Ma Y., Ren D., Cheng P., Zhao J., et al. One-pot synthesis and antifungal activity against plant pathogens of quinazolinone derivatives containing an amide moiety. Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters. 2016; 6 (9):2273-2277 p. sulfonamid 65. Hakimova. Z.M. 2,3-polimetilen-3,4-digidropirimidin-4-on Sintez bilan birga xinazolinlarning va kimovi o'zgarishlari. // Toshkent-2011 15-16-17-b 66. Корсаков М . К ., Шумилова Л . А ., Постнов В . А ., Дорогов М . В ., Соловьев М . Ю . Новый метод синтеза атомоксетина и его взаимодействие с азолосодержащими сульфохлоридами // Journal of Organic and Pharmaceutical Chemistry. – 2013. – Vol. 11, Iss. 4 (44) ISSN 2308-8303 p. 67. Oana D., Florentina L.., Cornelia V, et al. Synthesis and Biological Evaluation of New 2-Azetidinones with Sulfonamide Structures /// Molecules. 2013;18:4140 p. 95 68. Ashish B., Ravi K., Rajesh S. Synthesis of some bioactive sulfonamide and amide derivatives of piperazine incorporating imidazo[1,2-B ]pyridazine moiety // Med Chem. 2016;6:257-63 p. 69. Kiran V, Mehta M. Studies on some isoxazoline-azo compounds and their colourant performance and fastness evaluation on synthetic fabrics // Int J Chem Tech Res. 2012;4:409-14 p. 70. Askar F.W., Aldhalf Y.A., Jinzeel N.A. and Nief O.A. Synthesis and Biological Evaluation of New Sulfonamide Derivatives. Department of Chemistry, College of Science, Al ‐ Mustansiriya University, Baghdad, // Iraq.August 07, 2017 P.1-2-3 71. Oana M.D., Florentina O.L., Cornelia V.T. et al. Synthesis and Biological Evaluation of New 2-Azetidinones with Sulfonamide Structures. Molecules. // Chem Tech Res 2013;18:4140 p. 72. Lal J, Sushil K, Gupta D, et al. Biological activity, design, synthesis and structure activity relationship of some novel derivatives of curcumin containing sulfonamides. Eur J Med Chem. 2013;64:579-88 p. 73. Lili O, Shuang H, Ding W, et al. Parallel synthesis of novel antitumor agents: 1,2,3-triazles bearing biologically active sulfonamide moiety and their 3D- QSAR. Mol Divers. 2011;15:927-46 p. 74. Antonino L, Riccardo D, Francesco M, et al. 1,2,3-Triazole in heterocyclic compounds, endowed with biological activity, through 1,3-dipolar cycloadditions. Eur J Org Chem 2014;16:33289-306 p. 75. Wright SW, Hallstrom KN. A convenient preparation of heteroaryl sulfonamides and sulfonyl fluorides from heteroaryl thiols. // J Org Chem. 2006;71:1080 p. 76. Корсаков М.К. Сульфонамидные производные двуядерных азотсодержащих систем: синтез и свойства // Специальность 02.00.03 – Органическая химия диссертация на соискание ученой степени доктора химических наук..Москва-2018 c .65-101 96 77. Muhammad A., Mahmood A., Muhammad I. Syntheses, characterization and antibacterialnof novel sulfonamides derived throught condensation of amino group containing drugs, amino, acids, and their analogs // Received 16 december 2014. 1,-2,-3 p. 78. Nematocidal sulfonamides: пат . WO2010/129500 международный . № PCT/US2010/033471; заявл . 04.05.2010; опубл . 11.11.2010. 79. Dreger A., Muenster N., Nieto-Ortega B., Ramirez F. J., Gjikaj M., Schmidt A. Pyrazolium-sulfonates. Mesomeric betaines possessing iminiumsulfonate structures // Arkivoc. 2012. vol. 2012. N 3. 20 – 37 p. 80. Xu X.H., Wang X.U., Liu G.K., Tokunaga F.E., Shibata G.N. Regioselective synthesis of heteroaryl triflones by LDA (lithium diisopropylamide)-mediated anionic thia-Fries rearrangement // Organic Letters. 2012. vol. 14. № 10. 2544 - 2547. p. 81. Mikami S., Sasaki S., Asano Y., Ujikawa O., Fukumoto S., Nakashima K., Oki H., Iwashita H., Taniguchi T. Discovery of an Orally Bioavailable Brain- Penetrating in Vivo Active Phosphodiesterase 2A Inhibitor Lead Series for the Treatment of Cognitive Disorders // Journal of Medicinal Chemistry. 2017.vol. 60. № 18. p. 7658 – 7676. 82. Ragavendra H.B., Divya K.G., Padmaja I.A., Padmavathi K.V. Synthesis and antimicrobial activity of bisazolylsulfonyl amines // Indian Journal of Chemistry - Section B Organic and Medicinal Chemistry. 2016. vol. 55B. № 11. 1376 – 1383 p. 83. Adembri G., Nesi R. Oxidation Products of 5-Isoxazolethiols and 5- Ethylthioisoxazoles: Sulfoxides Sulfones Sulfonic Acids and Derivatives // Journal of Heterocyclic Chemistry. 1972. vol. 9. 695 – 697 p. 84. Gilbile R., Bhavani R., Vyas R. Evaluation of Synthesis of Methyl 3-Chloro-5- (4,6-dimethoxypyrimidin-2-ylcarbamoylsulfamoyl)-1-methylpyrazole-4- carboxylate Using Green Metrics // Asian Journal of Chemistry. 2017. vol. 29. № 7. 1477 – 1481 p. 97 85. Tucker J.W., Chenard L.J., Young J.M., 6,7-Dihydro-pyrazolo (1,5-A) (1,3,5)triazine-2-sulphonamides processes for their preparation and their use as herbicides and plant growth regulators: пат US4892576 США . № 07/213,905; заявл . 30.07.1988; опубл . 09.01.1990. 86. Ho K., Chan L., Hooper A., Brennan E. A general and mild twostep procedure for the synthesis of aryl and heteroaryl sulfonamides from the corresponding iodides // Tetrahedron Letters. 2011. vol. 52. № 7. 820 – 823 p. 87. Hajira r., Abdul Q., Zolfigar A., Shahid N., Azmzt Z. and Tamzella G. Synthesis and characterization of novel sulfonamide dereivative and their antimicrobial, antioxidant and cytotoxicity evaluation // Journal of Chem soc. 2017. 31 (5) 1011-3924 p. 98

6-SULFOAMIDO-2,3-DIMETILXINAZOLIN-4-ON SINTEZI MUNDARIJA KIRISH....................................................................................................... ..............5 I BOB. Xinazolin hosilalarining olinishi fizik-kimyoviy xossalari va sulfonamidlar sintezi ( adabiyotlar sharhi ) .................................... ........................9 1.1. Xinazolinlar sintezi va kimyoviy o’zgarishlari .................................... ..............9 1. 1. 1. Bisiklik xinazol on lar ning sintezi…………………………………………...12 1. 1.2. Bisiklik xinazolonlarning alkinlanish va atsillanish reaksiyalari…………..21 1.1.2.1. Bisiklik xinazolonlarning alkinlanish reaksiyalari……………………….21 1.1.2.2. Bisiklik xinazolonlarning atsillanish reaksiyalari………………………..23 1. 1.3 Bisiklik xinazolin-4-onlarning nukleofil almashninish reaksiyalari………..24 1.1.4. Xinazolin-4-on hosilalarining galogenlanish reaksiyalari………………….26 1.2 Sulfonamidlar sintezi………………………………………………………….27 I Bob bo’yicha xulosa………………………………………………………….....36 II-BOB. OLINGAN NATI B JALARNING MUHOKAMASI ………………...37 2.1. Dastlabki moddalar sintezi…………………………………………………...37 2.1. 1. N-atstil antranil kislotaning olinishi………………………………………..37 2. 1.2. N-atstil antranil kislotani ammoniy xlorid bilan siklizatsiya reaksiyasi…...38 2. 1.3. Antranil kislota va tioatsetamiddan, 2-metilxinazolin-4-onlar olish……….39 2. 1 . 4. Antranil kislota va formamiddan xinazolin-4-on olish…………………....40 2. 2. 2-Metilxinazolin-4-onni turli xil alkillovchi reagentlar bilan alkillash………41 2. 3. Xinazolin-4-onni turli xil alkillovchi reagentlar bilan alkillash……………...49 2.4. Olingan alkil mahsulotlardan sulfon amidlar sintezi …………………..…….57 II Bob bo’yicha xulosa……………………………………………...…………….67 I II -BOB. TAJRIBAVIY Q IS M …………………………………………………68 3.1. Moddalarning YUQX, IQ- va 1H YaMR- spektrlarini olinish sharoitlari…...68 3.2. Boshlang’ich moddalar sintezi……………………………………………….68 1

3.3. 2-Metilxinazolin-4-onni alkilgalogenitlar bilan ta’siridan alkillanish reaksiyalari………………………………………………………………………..72 3.4. Xinazolin-4-onni alkilgalogenidlar bilan ta’siridan alkillanish reaksiyalari…………………………………………………………………..……78 3.5. Olingan N-alkil mahsulotlardan sulfonamidlar sintezi……………….………84 III Bob bo’yicha xulosa…………………………………………………………...88 IV XULOSALAR................................................................................. .... ....... .......89 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............ .............................................. .... ... .............90 2

QISQARTMA SO’ZLAR: IQ - infraqizil spektroskopiya 1 H YaMR – 1 H yadro-magnit rezonansi 13 C YaMR – 13 C yadro-magnit rezonansi YuQX - yupqa qatlamli xromatografiya MASS - mass-spektrometriya TM (transition metal) – o’tish (oraliq) metall DMF (DMFA) – dimetilformamid TMEDA – tetrametiletilendiamin DMSO – dimetilsulfoksid THF (TGF) – tetragidrofuran NBS – N-bromsuksinimid DCM – dixlormetan MS – mass-spektrometriya DMA – dimetilasetamid RTT – Rentgen tuzilish tahlil 3

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Ma’lumki yangi biologik faol birikmalarni maqsadli ravishda yaratish, ularni qishloq xo‘jaligi va tibbiyotda turli zararli hashoratlar va kasalliklarga qarshi muvaffaqiyatli qo‘llash muhim hisoblanadi. Ayniqsa, bu borada arzon, yuqori samarali va ekologik toza mahalliy preparatlar yaratish, ularning fizik-kimyoviy, biologik va farmakologik xossalarini o’rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligi, tibbiyot va veterinariya amaliyotida benzol halqasining 4- oksopirimidin, 2-metil-4-oksopirimidin halqalari bilan kondensirlanishidan hosil bo‘lgan geterotsiklik birikmalar – xinazolonlar va sulfoniamidlar asosida yaratilgan dorivor vositalar keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Jumladan, bu sinf birikmalari asosida yaratilgan preparatlar gerbitsid, fungitsidlar (2-3- dimetlxinazolonlar), bakteritsid, antigelmint (xinazolin hosilalari), gipotenziv (xinazolinning brikmaklari) preparatlar sifatida qo‘llanilmoqda. S ulfanilamidlar organizmdagi ko’p miqdordagi biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadigan zararli moddalarining ingibitori sifatida keng qo’llaniladi. Shuning uchun, tarkibida mazkur geterotsiklik birikmalarni yangi hosilalarini maqsadli sintezini va modifikatsiyasini amalga oshirish, ularning tuzilishini zamonaviy usullar asosida aniqlash, olingan birikmalarni turli biologik xossalarini tekshirish, tanlab olingan biologik faol moddalar asosida yangi dori vositalarini yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar bajarilmoqda. Hozirgi kunda , xinazolon lar va ular ning yangi hosilalarini maqbul sintezi , tuzilishi va reaksion qobiliyati o‘ziga xos jihatlarini aniqlash , hamda tarkibida yangi farmakofor fragmentlar bo‘lgan biologik faol moddalarni yaratishga yo‘naltirilgan ilmiy- amaliy tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega . 4

Tadqiqot ning maqsadi: 2-H(metil)-xinazolin-4-onlarni turli xil alkilgalogenidlar bilan alkillash, olingan alkil mahsulotlardan ayrimlarini bir reaktorli reaksiya usuli yordamida xlorsulfon kislota va ammiak ta sirida tegishliʼ xinazolin-4-on hosilalari qatorida sulfonamidlar sintez qilishdir. Tadqiqot vazifalari: O- aminobenzoy (antranil kislota) kislotal ar bilan , tioatsetamid o‘zaro ta’sirini amalga oshi r ish ; O- aminobenzoy (antranil kislota) kislotal ar bilan , sirka kislota angidrididan N-atsitil antranil kislota olish. Olingan N-atsitil antranil kislitani ammonniy xlorid bilan siklizatsiyasi natijasida 2-metilxinazolin-4-on sintez qilish. O- aminobenzoy (antranil kislota) kislotal ar bilan , formamid o‘zaro reaksiyasidan xinazolin-4-on sintez qilish ; 2(H)-metilxinazolin-4-onga turli xil alkillovchi agentlar (metil, etil, propil, butil, pentil, geksil, geptil galogenidlar) ta’sirini o’rganish. Olingan alkil mahsulotlar bilan bir reaktorli sintez usulida 6-sulfonamido-2- metil-3(H)-alkilxinazolin-4-onlar hamda, 6-sulfonamido-3(H)-alkilxinazolin-4- onlar olish; Tadqiqotning ob’ekti : 2- M etil xinazolin-4-on, 2,3-dimetilxinazolin-4-on, 2-metil-3-etilxinazolin-4-on , 6-xlorsulfon-2,3-dimetilxinazolin-4-on, 6- sulfoamido-2,3-dimetilxinazolin-4-on. Tadqiqot ni predmeti bo’lib antranil kislotani formamid hamda tiatsetamid bilan siklizatsiya reaksiyasini olib borish. Hosil bo’lgan moddalarni alkillash va ularning sulfonamidlarni hosil qilish. Sintez qilingan moddalarni tuzilishini zamonaviy fizik tadqiqot usullari yordamida o’rganis h. Tadqiqot uslubiyati va uslublari: Organik sintez usullari, IQ-, 1 H va 13 C Y a MR-spektroskopiya, M ass -spektroskopiya, yupqa qatlamli xromatografiya (Y u QX) tadqiqot usullari. Tadqiqot natijalarining ilmiy jihatdan yangilik darajasi quyidagilardan iborat: 5

Похожие

TRISIKLIK TIENO[2,3-d]PIRIMIDINLARNING BIR BOSQICHLI SINTEZI
XI-XV asrlarda G'arbiy slavyanlar (4)
F3O4 SINTEZI VA UNING XOSSALARINI TADQIQ ETISH
4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI