TRISIKLIK TIENO[2,3- d ]PIRIMIDINLARNING BIR BOSQICHLI SINTEZI MUNDARIJA 1-BOB. Bisiklik Tiyenopirimidinlar ................................................................................................ 4 1.1. Tiyenopirimidin-4-onlar kimyosi yutuqlari .......................................................................... 4 1.1.1. 2N(Alkil, aril)-tieno[2,3-d]pirimidin-4-onlarning sintezi va reaksiyalari ......................... 5 1.1.2. 2-Okso(tiokso)tieno[2,3-d]pirimidin-2,4-dionlarning sintezi va kimyoviy o‘zgarishlari ................................................................................................................................................... 13 1.1.3. 2-Amino(almashgan amino)tieno[2,3-d]pirimidin-4-onlarning olinishi va kimyoviy xossalari ..................................................................................................................................... 19 1.1.4. Ko‘p xalqali tieno[2,3-d]pirimidin-4-onlarning sintezi va kimyoviy o‘zgarishlari ......... 21 2-BOB. TRISIKLIK TIYENO[2,3- d ]PIRIMIDINLARNING BIR BOSQICHLI SINTEZI ........ 29 (Tajriba qism) ................................................................................................................................ 29 2.1. 5,6-Dialmashgan-2,3-polimetilen-3,4-digidrotieno[2,3-d]pirimidin-4-onlarning sintezi ... 30 2.2. Sintez qilingan birikmalarning biologik faolligi ................................................................ 33 2.3. Tajribaviy qism ................................................................................................................... 35 XULOSALAR ............................................................................................................................... 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................... 41 KIRISH 1

Mavzuning dolzarbligi . Pirimidin xalqasi saqlovchi birikmalar keng tarqalgan bo‘lib, DNK, RNK va boshqa nukleotidlar tarkibiga kiradi va bu birikmalar qatorida o‘simliklar, hayvonlar va inson organizmiga kiruvchi moddalar topilgan. Ular gerbitsidlik, fungitsidlik, bakteritsidlik va boshqa ko‘pgina xossalarga ega. Pirimidin-4-on hosilalari kimyoviy nuqtai-nazardan ham katta ahamiyatga ega. Chunki ularning molekulasida 1- va 3-holatdagi azot atomi, 4-uglerod atomidagi karbonil guruhi, pirimidin xalqasi bilan kondensirlangan polimetilen zanjirida uglerod atomlari mavjudligi tufayli ular ikki yoki ko‘p yoqlamali reaksion qobiliyatga ega. Bu birikmalar ishtirokida turli elektrofil va nukleofil almashinish reaksiyalarini olib borish mumkin. Ushbu reaksiyalarning borishiga tri-, tetratsiklik tieno[2,3-d]pirimidin-4-onlar va elektrofil reagentlar tabiati va pirimidin xalqasi bilan birikkan gidrogenlangan pirrol, piridin, azepin xalqalaridagi hamda tiofen xalqasiga bog‘langan sikloalken xalqasining metilen guruhlari sonining ta’sirini, erituvchi tabiati, reaksiya harorati va davomiyligini atroflicha o‘rganish, hamda sintez qilingan moddalar orasida biologik faol moddalar izlash dolzarb masaladir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, 2-amino tiofenlar asosida POCl 3 ishtirokida tiyenopirimidinlarni bir bosqichli sintezini amalga oshirish, reaksiyalar muhitini takomillashtirish, ularning biologik xossalarini tadqiq etish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Tadqiqot ob’ekti va predmeti . Tadqiqot ob’ekti sifatida 2-Amino-3- etoksikarbonil-4,5-dimetil-, tri-, tetra-, pentametilentiofenlar xizmat qiladi. 5,6-dimetil-, tri-, tetra-, pentametilen-2,3-tri-, tetra-, pentametilen-3,4- digidrotieno[2,3-d]pirimidin-4-onlar tadqiqot predmeti hisoblanadi . Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqot maqsadi 4,5-dialmashgan 2- amino tiofenlar asosida POCl 3 ishtirokida tiyenopirimidinlarni bir bosqichli sintezini amalga oshirish va reaksiyalar uchun maqul sharoit tanlash hisoblanadi. Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: 2

4,5-dialmashgan 2-aminotiofen karbon kislota efirlarining parallel sintezini amalga oshirish ; 5,6-dialmashgan-2,3-polimetilen-3,4-digidrotieno[2,3-d]pirimidin-4-onlarni sintez usullarini takomillashtirish . Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tri-, tetratsiklik tieno[2,3- d]pirimidin-4-onlar va ularning sintezi uchun dastlabki xomashyo bo‘lgan 2- amino-3-etoksikarbonil-4,5-polimetilentiofenlar sintezining takomillashtirilgan usuli ishlab chiqildi. Sintez qilingan birikmalar orasida yuqori sitotoksik faollikka ega moddalar borligi aniqlandi . Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi . Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, adabyoitlar sharhi, asosiy tajribaviy qismdan iborat, ikki bobda rasmiylashtirilgan bo‘lib, 98 ta foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatida iborat 53 betda rasmiylashtirilgan. 3

1 -BOB. Bisiklik Tiyenopirimidinlar 1.1. Ti y enopirimidin-4-onlar kimyosi yutuqlari Kondensirlangan pirimidinlarning kimyosi va amaliy ahamiyati, jumladan keng ko‘lamli biologik faolligi turli davlatlarning olimlari e’tiborini tortib kelmoqda. So‘nggi yillarda pirimidin xalqasining turli geteroxalqalar bilan kondensirlangan hosilalari, masalan: purinlar, pteridinlar, xinazolinlar, piridopirimidinlar, pirimidoazepinlar, furo- va pirrolopirimidinlar, ularning sintezi va kimyoviy o‘zgarishlari haqida keng ko‘lamda chop etilayotgan ma’lumotlar ham bu sinf birikmalarining muhimligini tasdiqlaydi. Tiyenopirimidinlar tiofen va pirimidin xalqalarini kondensirlanishiga qarab uch xil tuzilishga ega bo‘lgan izomer ko‘rinishida bo‘ladi. Bular: tieno [2,3- d]pirimidinlar ( 1 ), tieno [3,2-d]pirimidinlar ( 2 ), tieno [3,4-d]pirimidinlar ( 3 ) bo‘lib, ular quyidagi tuzilishga egadirlar [1]: Ular orasida tieno [2,3-d]pirimidinlar alohida ahamiyatga ega. CHunki ularni sintez qilish uchun kerakli xomashyo  2-aminotiofen-3-karbon kislotasi hosilalari nisbatan oson olinadi. SHu bilan birga ular orasida ko‘plab biologik faol birikmalar topilgan. Bizning diplom ishimiz 5,6-dialmashgan tieno [2,3-d]pirimidin-4-onlarga bag‘ishlanganligi tufayli biz adabiyot sharhini faqat tieno [2,3-d]pirimidin-4- onlarni olish usullarini va biologik faolligini ko‘rsatuvchi ma’lumotlarni umumlashtirishni lozim deb topdik. Adabiyotlarda tienopirimidinlarning sintezi, xossalari va biologik faolligiga bag‘ishlangan, ularni ko‘p qirralarini qamrab olgan ajoyib va kerakli umumlashgan maqola mavjud [1]. Ammo u o‘z ichiga tieno [2,3-d]pirimidinlarni, tieno [3,2- d]pirimidinlarni, tieno [3,4-d]pirimidinlarni oladi va undagi adabiyotlar ko‘p hollarda qaysi guruh tienopirimidinlarga bag‘ishlanganligini aniqlash qiyin. 1985 4

yilda chop etilgan sharh esa furo-, tieno- va pirrolo[2,3-d]pirimidinlarning sintezi, kimyoviy xossalarini umumiy tomonlarini ko‘rsatib beradi. Unda 2-okso-, tiokso-, aminotieno[2,3-d]pirimidinlar ham keraklicha keltirilgan. Bu umumlashtirilgan maqola birinchidan nisbatan biroz eskirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan tieno [3,2- d]pirimidinlarni turli sinf birikmalarini o‘z ichiga olgan [2]. Bundan tashqari unga asosan 1960-1980 yillarda chop etilgan maqolalar kiradi va 1982 yilgi adabiyotlar bilan tugallanadi. SHu kabi sharh SHodiev M. dissertatsiyasining (1993 yil) adabiyotlar sharhida keltirilgan. Bu ishda ham o‘tgan asrning 90-yillarigacha bo‘lgan adabiyotlardan foydalanilgan bo‘lib, unda tieno [2,3-d]pirimidinlar sintezi ikki usul bilan amalga oshirilishi: 3-almashgan-2-aminotiofenlar va pirimidin hosilalari asosida olib borilishi keltirilgan [3]. Biz yuqoridagilarni hisobga olib adabiyot sharhimizni faqat tieno [2,3- d]pirimidinlar kimyosida asosan keyingi 15 yilda (1995-2010) erishilgan yutuqlarga bag‘ishlangan maqolalarni umumlashtirishga qaror qildik. Adabiyot sharhidagi tieno [2,3-d]pirimidinlar sintezi esa asosan 2-aminotiofen-3-karbon kislotasi hosilalari asosida olish usullarini o‘z ichiga oladi. Bunda faqat tieno [2,3- d]pirimidin-4-onlar hosil bo‘lishi bizning dissertatsiya ishimizga mos kelishini ham hisobga oldik. Bundan tashqari adabiyot sharhiga umumlashgan maqoladan [1] keyingi 10 yil davomida chop etilgan maqolalar ham kiritilganini yana bir bor eslatib o‘tish kerak. SHuningdek, biz tieno [2,3-d]pirimidin-4-onlarni pirimidin hosilalaridan sintez qilish usullari juda kam va murakkab bo‘lganligi sababli ularni sharhimizga kiritmadik. Adabiyotlar sharhining bir qismini tieno [2,3-d]pirimidinlarning biologik faolligiga bag‘ishladik. 1.1. 1. 2N(Alkil, aril)-tieno [2,3-d] pirimidin-4-onlarning sintezi va reaksiyalari 2-Aminotiofen-3-karbon kislotasi etil efirlarining amidlar bilan reaksiyasi natijasida olingan etoksikarboniltienilamidinlarning ( 4 ) ichki molekulyar xalqalanishidan mos tienopirimidin-4-onlar ( 5 ) sintez qilingan [4]. Xalqalanish bosqichi shunchalik tez amalga oshadiki, oraliq moddalar sifatida hosil bo‘layotgan amidinlarni ( 4 ) ajratib olib bo‘lmaydi. Bu reaksiyadagi birlamchi 5