BIOLOGIK FAOL TETROGIDROIZOXINOLIN HOSILALARINING KIMYOVIY O‘ZGARISHLARI I. KIRISH Bitiruv ishi mavzusining dolzarbligi . Organik birikmalar oras ida turli xil geteroatomlar saqlagan tabiiy va sintetik moddalar asosiy qismni tashkil etadi. Chunki, hozirgi davrda geterosiklik birikmalar asosidagi preparatlar xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llanilib kelinmoqda. Geterosiklik fragmentli birikmalardagi mavjud potensial reaksion markazlar har xil kimyoviy o‘zgarishlarini o‘rganishga katta imkoniyat beradi. Xususan, bunday markazlar molekulaning reaksion qobiliyatini o‘zgartirishi bilan birga, uning biologik faolligini o‘zgarishiga yoki yangi biologik faollikka olib kelishi mumkin. So‘nggi yillarda chop etilayotgan ishlar shuni ko‘rsatadiki, tarkibida izoxinolin, indol va piridin guruhi saqlagan geterohalqali birikmalar orasida turli farmakologik faol preparatlar ko‘payib bormoqda. Mamlakatimizning farmakologik preparatlarga bo‘lgan ehtiyojini to‘ldirish hamda import o‘rnini bosuvchi yangi birikmalar sintez qilish va amaliyotga tatbiq etish kimyogarlar oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir Ishning maqsadi. Tetragidroizoxinolin hosilalarida kimyoviy o‘zgarishlari hamda biologik faolligi orasida bog‘liqlikni aniqlash, o‘rganish hisoblanadi. Ishning vazifasi. Izoxinolin qatori maddalari hosilalarini sinteziga doir ma’lumotlar to’plash va ularni umumlashtirish. Gomoveratrilamin va aromatik aldegidlar bilan reaksiyalari borish sharoitlarini nazariy hamda amaliy o‘rganish va to‘plangan ma’lumotlar bilan qiyoslab, bu ma’lumotlarni umumlashtirish. Mazkur tadqiqot obektlari sifatida 1-almashingan izoxinolinlar va aminoksilotalar tanlandi. Ma’lumki, α–aminokislota lar ko‘proq optik faol ko‘rinishlarda tirik organizmlarda oqsillar sintezida ishtirok etadi. Olingan tetragidroizoxinolin yadrosiga biologik jihatdan faol bo‘lgan boshqa bir molekulani bog‘lash birikmaning yangidan-yangi xossalariga sabab bo‘ladi. Chunki, farmakologik faol birikmalar tuzilishi tahlili shuni ko‘rsatadi-ki, geteroatomlar soni, turi va asimmetrik markazlar soni ortishi, molekula tuzilishining murakkablasha borishi noyob xossalarga sabab bo‘ladi. Tadqiqotning vazifalari: 1. Biologik faol tetrogidroizoxinolin hosilalarini sintez qilish 2.. Sintez qilingan birikmalar fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganish va ular tuzilishini IQ- hamda YaMR spektroskopiya usullari yordamida o‘rnatish; 3. Olingan mahsulotlarni PASS dasturi asosida farmakalogik faolligini

baholash. 2.1. Izoxinolin alakloidlarining umumiy tavsifi O’zbekistonda xususiy farmasevtik sanotini yaratish muammosi dolzarb masalalardandir. O’zbekiston dori-dormon siyosatining asosiy maqsadi aholini samarali, sifatli va havfsiz dori vositalari bilan taminlashdan eborat. Shu sababli yangi dori preparatlarning paydo bo’lishi muammosi, ularning kimyoviy tuzilishini va biologik faoligini o’rganish dolzarbdir. Bu muammoning hal qilinishi dori vositalari zaxirasini boyitadi va boshqa davlardan sotib olinadigan bazi preparatlarning o’rnini bosadi. “Alkaloidlar” termini 1819-yil farmakolog May Sner tomonidan odatdagi ishqorlardan farq qiladigan asoslik xossasiga ega bo’lgan moddalarni tariflash uchun taklif qilingan. Alkaloidlar geterosiklik xalqadagi azot atomi bilan bog’langan quyi molekulyar massaga ega birikmalarning juda katta va turli guruhlarga ega. Alkaloidlar asosan aminokislotalar metabolizmi maxsulotlari hisoblanib, o’simliklar va insoniyat metabolizmida muhim o’rin egallaydi, ular barcha turdagi o’simliklarning taxminan 20% da uchraydi. Alkaloidlar odatda yuqori farmakologik faolikka ega, ularning o’simliklar hom oshyosidagi miqdori uncha katta emas, bir necha foizlardan oshmaydi [1]. Kuchli ta’sir qilivchi biologik faolligi sababli o’rganishda alkaloidlarning ko’pchiligi ilgari sitimulyatorlar, narkotik va zaharli moddalar sifatida foydalanilgan. Hozirgi vaqtda o’simlik manbalaridan 20 mingdan ziyod alkaloidlar ajratilgan bo’lib, ularning ko’pchiligi potensial dorivor preparatlar sifatida qiziqish uyg’otdi. Dorivor vositalarning ro’yhati bir qator alkaloidlarni o’z ichiga oladi. Masalan: o’smaga (saratonga) qarshi qo’llanilgan dorilar sifatida vinbilastin va vinkiristin, anagetiklar – morfin, kodein, antigipertenziya – ayimalitsin va serpantin, antiaritmik – lappakonitin, aymalin, mushak relaksanlari – (+) – tubokurarin va papaverin, o’t (safro) chiqishini sitimollovchi – berberin va skoppolanin. Kofein, kakoyin, nikotin, kolxitsin, tatifelin, galandamin, atropin,

stitizin, tiobromin, ergometrin, efetrin alkaloidlari va ularning tibbiyotda qo’llanilishi hammaga juda yaxshi malum [2]. Adabiyotlarda keltirilgan malumotlar tahlilidan malum bo’lishicha, alkaloidlarni o’rganishga bo’lgan qiziqish ularning kimyoviy tuzilishini o’rnatish va biologik faoligini namoyon qilishini 200 yil mobaynida saqlanib qolganligini ko’p sonli ilmiy ishlar ispotlaydi. Ko’p tomli “Alkaloids, Chemistriy and pharmacology” ning o’zi 65 tomni tashkil etadi. Alkaloidlar turli belgilari – tabbiy manbalari yoki kimyoviy tarkibiga ko’ra kilassifikatsiyalanadi. Alkaloidlarning keng tarqalgan kilssifikatsiyasi ularning uglerod-azot skeleti suturukturasiga mos ravishda guruhlar bo’yicha taqsimlashidir. Oxirgi belgisiga ko’ra alkaloidlar quyidagi katta guruhlarga bo’linadi: ular prolizim, piridin, xinolin, izoxinolin, indol, xinozolin, xosilalari, shunigdek streoyid diterpenoyd va boshqa alkaloidlarga. Bu guruhlarning har biri o’z nabbatida guruh vakillarining o’ziga hos suturukturasiga bog’liq ravishda qator guruhchalarga bo’linadi. Izoxinolin alkaloidlari alkaloidlarning eng katta guruhlaridan bittasidir. Qayd etish lozimki, birinchi ajratilgan alkaloid morfin (1804-yil) izoxinolin guruhiga tegishli. Izoxinolin skeleti ko’p miqdorda tabiiy va sintetik biologik faol geterosiklik birikmalarda topilgan. Strukturasidan kelib chiqqan holda, izoxinolin alkaloidlari 20 dan ziyod guruhlarga bo`linadim [3]: oddiy izoxinolinlar, 1- fenilizoxinolin, naftilzoxinolin, benzilizoxinolin, aporfin, bisbenzilizoxinolin, ftalidizoxinolin, spirobenzilizoxinolin, benzofenantridin, kularin guruhi, dibenzopirrokolin, berberin va tataragidroberberin, sekoberberin, protopin, emetin, morfin, kalxitsin, eritrin va boshqalar (1-jadval). Ularning har biri spesifik farmokologik ta`sirga ega: oddiy izoxinolinlar – qon to`xtatuvchi, benzilizoxinolin – spazmolitik, aporfin – adrenolitik, shuningdek dofamin retseptorlarning blakatori hisoblanadi, protopin – antiaritmik va o’t (safro) chiqishini stimullovchi, bis- benzilizoxinolinlar – og’riq qoldiruvchi, shamollashga qarshi, tirishishga qarshi, rakka qarshi va boshqalar [4]. 1-jadval Izoxinolin alkaloidlari guruhi va ularning farmakologik faolligiIzoxinolinlar gruppasi Tuzilishi Nomi Faollik

Oddiy izoxinolinlar1- metil -1,2,3,4- tetragidroizoxinolin Nevroprotektor Vosita Kotarnin xlorid Qon ketishini oldini oluvchi vosita 1-Fenil- Izoxinolin 1-(4 ¢ - xlorfenol )-6,7- dimetoksi 1,2,3,4- Tetragidroizoxinolin Antiepileptik Agent Xinuklidin-3-il-1- Fenil-1,2,3,4- Tetragidroizoxinolin 2-korboksilat Muskoriu atsetilxolin retseptorlari antogonisti Naftilizoxino- linlar Ansistrogenin B Tripanosoma va leyshmaniyaga qarshi Benzilizoxinolin Papaverin Qon tomirlarini kengaytiruvchi va spazmolitik preparat No-shpa Spazmolitik Vosita Bisbenzilizoxin o-linlar Tubokkurarin xorid Miorelaksant

Kularin gruppasi5-gidroksi- 1-meti - 2,3,12,12 а -tetragidro 1 Н - [1]benzoksipen [2,3,4- ij]izoxinolin D 2 retseptori Stimuylatori Dibenzo-pirrokolin gruppasi Lisibin - Grispin В in vitro da sitotoksik faollik Berberin va tetragidro Berberin bisulfat Siydik haydovchi Vosita insulin stimulyatori Sekoberbe- rin gruooasi Leptopidinin - Protopin gruppasi Protopin - Ftalidizoxinolin gruppasi (1R*,3S*)-1-(5- gidroksimetilfuran 2-il)- 3-karboksi -6-gidroksi 8- metoksi- 1,2,3,4- tetragidroizoxinolin Antioksidant Faollik Spirobenzil Izoxinolin Izogiperektin -