Dorivor o’simliklarning tasnifi (botanik morfologik farmakologik va kimyoviy).
![Mavzu: Dorivor o’simliklarning tasnifi (botanik morfologik farmakologik va
kimyoviy).
MUNDARIJA
I.Kirish
II.Asosiy qism
2.1 Dorivor o’simliklar
2.2 Botanik
2.3Marfalogik
2.4Farmakalogik
2.5Kimyoviy
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_1.png)
![Dorivor o simliklarni 2 xil tasniflash qabul qilingan: 1) ta sir qiluvchi ʻ ʼ
moddalarning tarkibiga qarab — alkaloidli, glikozidli, efir moyli,
vitaminli va boshqalar, 2) farmakologik ko rsatkichlariga qarab
ʻ —
tinchlantiruvchi, og riqqoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga
ʻ
ta sir qiluvchi, marka-ziy nerv sistemasini qo zg atuvchi, qon bosimini
ʼ ʻ ʻ
pasaytiruvchi va boshqalar. Dorivor o simliklarning ta sir etuvchi
ʻ ʼ
moddalari alkaloidlar, turli glikozidlar (antraglikozidlar, yurakka ta sir
ʼ
etuvchi glikozidlar, saponinlar va boshqalar), flavonoidlar, kumarinlar,
oshlovchi va shilliq moddalar, efir moylari, vitaminlar, bo yoq
ʻ
moddalar, fermentlar, fitonsidlar, kraxmal, oqsillar, polisaharidlar, azotli
moddalar, moy hamda moy kislotalari va boshqa birikmalar bo lishi
ʻ
mumkin.
Dorivor o simliklarning organizmga ta siri uning tarkibidagi kimyoviy
ʻ ʼ
birikmalarning miqdoriga bog liq. Bu birikmalar o simlikning
ʻ ʻ
qismlarida turli miqdorda to planadi. Dorining ta sirchanlik quvvati
ʻ ʼ
hamda sifati yuqori bo lish davri ularning gullash hamda urug lash
ʻ ʻ
davrining boshlanishi vaqtiga to g ri keladi. Dorivor moddalar ba zi
ʻ ʻ ʼ
o simliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, ba zi o simliklarning guli
ʻ ʼ ʻ
yoki mevasida, ba zilarida ildizi yoki po stlog ida to planadi. Shuning
ʼ ʻ ʻ ʻ
uchun o simliklarning asosan biologik aktiv moddalari ko p bo lgan
ʻ ʻ ʻ
qismi yig ib olinadi. O simliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va
ʻ ʻ
tuganagi, odatda, o simlik uyquga kirgan davrda
ʻ — kech kuzda yoki
o simlik uyg onmasdan oldin
ʻ ʻ — erta bahorda tayyorlanadi.
O simlikning meva va urug lari pishib yetilganda yig iladi, chunki ular
ʻ ʻ ʻ
bu paytda dori moddalariga boy bo ladi. Yangi ykg ib olingan dorivor
ʻ ʻ
o simlik mahsuloti tarkibida (yer ustki a zolarida 85% gacha, ildizida
ʻ ʼ
45% gacha) nam bo ladi. Bu nam yo qotilmasa (quritish yo li bilan),
ʻ ʻ ʻ
o simlik chirib, dori moddalari parchalanib, yaroqsiz bo lib qoladi.
ʻ ʻ
Odamlar qadim zamonlardan tabiat ne matlaridan foydalana
ʼ
boshlaganidan buyen dorivor o tlardan kasalliklarni davolashda
ʻ
foydalanib kelganlar. Bundan 3—4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy,
Qad. Misr mamlakatlarida shifobaxsh o simliklar haqida ma lumotlar
ʻ ʼ
beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan O rta Osiyo xalq tabobatida
ʻ
dorivor o simliklardan foydalanib davolash o zining qad. an analariga
ʻ ʻ ʼ
ega. Shifobaxsh o simliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida
ʻ
Abu Ali Ibn Sinoning „Al-qonun“ asarida 476 ga yaqin o simlikning
ʻ](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_2.png)
![shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari to g risida ʻ ʻ
ma lumotlar keltiriladi. Hoz. vaqtda dorivor o simliklarning turi
ʼ ʻ
ko payib, xalq tabobati shifobaxsh o simliklar bilan boyigan. Dorivor
ʻ ʻ
o simliklardan ko proq, anor, achchiqmiya, bodom, do g buy, dorivor
ʻ ʻ ʻ ʻ
gulxayri, yong oq, jag -jag , zubturum, isiriq, itburun, omonqora, pista
ʻ ʻ ʻ
daraxti, sachratqi, choyo t, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq,
ʻ
yalpiz, kiyiko t, tog rayhon, qizilcha, qoqio t va boshqalari tarqalgan.
ʻ ʻ ʻ
Achchiqmiyadan paxikarpin, oqquraydan pesni davolashda
qo llaniladigan psoralen, isiriqdan garmin, itsigekdan anabazin,
ʻ
omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin va b. alkaloidlar
olinadi. Anor pustidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt
tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balg am ko chiruvchi va
ʻ ʻ
yumshatuvchi, jag -jag va lagoxilusdan tayyorlangan dorilari qon
ʻ ʻ
ketishini to xtatuvchi, pista bujg uni va choyo tdan tayyorlangan dorilar
ʻ ʻ ʻ
me daichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. S.Q. Islombekov
ʼ
nomidagi Toshkent farmatsevtika zdida O zbekistonda o sadigan va
ʻ ʻ
ekiladigan dorivor o simliklardan turlituman dorilar tayyorlanadi.
ʻ
Dorivor o simliklarni topish va ulardan alkoloidlar olishda O zbekistan
ʻ ʻ
FA O simlik moddalari kimyosi institutining xizmati katta. Intda 4000
ʻ
dan ortiq o simlikning turli organlari alkoloid olish maqsadida
ʻ
o rganilib, ulardan 1000 ga yaqin tabiiy birikmalar ajratib olingan. Shu
ʻ
asosda sitizin, galantamin kabi 20 dan ortiq qimmatli preparat yaratilgan
va tibbiyotga joriy qilingan. O zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika
ʻ
instituti va Botanika bog ining efir moyli, dorivor va bo yoqli
ʻ ʻ
o simliklar lab. ilmiy xodimlari mutaxassislar bilan hamkorlikda O rta
ʻ ʻ
Osiyo hududida ko p tarqalgan yuqumli kasalliklardan eng xavflisi sariq
ʻ
(gepatit)ni davolashda ekologik jihatidan toza, samaradorligi yuqori
bo lgan dorivor o simliklar xom ashyolaridan tayyorlangan „Safro
ʻ ʻ
haydovchi Hojimatov yig masi“ni yaratdilar va bu yig ma ilmiy
ʻ ʻ
tibbiyotda qo llashga va ishlab chiqarishga ruxsat etildi (1997).
ʻ
Shuningdek, SamDU Botanika kafedrasida, Toshkent davlat
farmatsevtika intida dorivor o simliklarni ekib yetishtirish texnologiyasi
ʻ
o rganilmoqda. Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo,
ʻ
Surxondaryo viloyatlarida va Xorazm Ma mun akademiyasida dorivor
ʼ
o simliklar yetishtiradigan maxsus xo jaliklar bor. Yovvoyi dorivor
ʻ ʻ
o simliklar xom ashyolari asosan „O zfarmsanoat“ respublika davlat-
ʻ ʻ
aksiyadorlik konserni, matlubot shirkatlari va O zbekistan Qishloq va
ʻ
suv xo jalik vazirligining „Shifobaxsh“ ishlab chiqarish birlashmasi
ʻ
xo jaliklari tomonidan tayyorlanadi.
ʻ](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_3.png)
![Botanika ( yun. botanikos — o simlikka tegishli, botane — o simlik, o t,ʻ ʻ ʻ
giyoh) — o simliklar
ʻ to g risidagi fanlar majmui. B. yer yuzidagi ʻ ʻ
o simliklar dunyosini, o simliklar organizmlarining yashash va
ʻ ʻ
rivojlanish qonuniyatlarini hamda ularning bu jarayondagi o zaro
ʻ
aloqalarini, tashqi muhitga nisbatan munosabatlarini ilmiy jihatdan
o rganadi. B. bir-biri bilan o zaro bog langan o simliklar sistematikasi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
paleobotanika, geobotanika, morfologiya, anatomiya, sitologiya,
antekologiya, filogeniya, florogenetika, fiziologiya, ekologiya,
usimliklar xom ashyosi, bioqimyo, usimliklar geografiyasi,
dendrologiya, palinologiya kabi tarmoqlarga bo linadi. B. suvo tlar,
ʻ ʻ
po sinlar, qirqbo g imlar, qirqquloqlar, ochiq urug li o simliklar, yopiq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
urug li o simliklar, zamburug lar va lishayniklar deb ataladigan
ʻ ʻ ʻ
bo limlardan iborat.
ʻ
B. boshqa biol. fanlari kabi kuzatish, tarixiy taqqoslash va tajriba
usullaridan foydalanadi. Bu usullar kolleksiyalar yig ish va tuzishdan,
ʻ
tabiatda va tajriba maydonlarida kuzatish va tajribalar o tkazish, olingan
ʻ
ma lumotlarni matematik usulda ishlab chiqishdan iborat. B. klassik B.
ʼ
metodlari bilan bir qatorda zamonaviy kimyo, fizika, kibernetika va
boshqa fanlarning i. t. metodlaridan ham foydalanadi.
O simliklar to g risidagi dastlabki ma lumotlar qad. Sharq xalqlari
ʻ ʻ ʻ ʼ
qo lyozmalarida uchraydi. Lekin ilmiy B.ga yunonlar asos solishgan.
ʻ
O simliklarni tekshirishga bag ishlangan eng qad. ma lumotlar yunon
ʻ ʻ ʼ
faylasufi Aristotel ishlarida uchraydi. Aristotelning shogirdi Teofrast
birinchi bo lib o simliklarning hayotiy shakllari tasnifini bergan,
ʻ ʻ
o simliklarni daraxtlar, butalar, yarim butalar va o tlarga ajratgan.
ʻ ʻ
Teofrast B.ning otasi hisoblanadi. O rta asrda yashagan
ʻ
vatandoshlarimiz Beruniy va Ibn Sino asarlarida ham shifobaxsh
o simliklar to g risida ko plab ma lumotlar beriladi. Endilikda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
o simliklar qoplamining biosferadagi ahamiyati, biosferaning eng
ʻ
muhim komponenti sifatida ularni muhofaza qilish, o simliklar dunyosi
ʻ
genofondini saqlash, o simlik boyliklaridan oqilona foydalanish
ʻ
muammolari birinchi o ringa chiqdi.
ʻ
O zbekistonda. B. sohasidagi dastlabki i. t. ishlari 20-asrning 20-
ʻ
yillarida boshlangan. O sha yillari O rta Osiyo davlat universiteti, 40-
ʻ ʻ
yillar boshida esa O zbekiston Fanlar akademiyasi O zbekiston
ʻ ʻ
usimliklarini o rganish bo yicha bir necha ekspeditsiyalar uyushtiradi.
ʻ ʻ
Yig ilgan o simliklar kolleksiyasi O zbekiston gerbariysini tuzish uchun
ʻ ʻ ʻ](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_4.png)
![asos bo ldi. Hozir Fanlar akademiyasi Botanika institutidagi markaziy ʻ
gerbariyda 1 mln.dan ortiq usimliklar namunasi va 10000 dan ziyod
o simlik turlari bor. Bu kolleksiyalar va tabiatda olib borilgan
ʻ
kuzatishlar Urta Osiyo florasining genezisi va usimliklar krplamining
rivojlanishi to g risida yirik nazariy va fundamental ishlarni amalga
ʻ ʻ
oshirishda asosiy baza bo lib xizmat qildi. Xususan O zbekiston Fanlar
ʻ ʻ
akademiyasi Botanika instituti tomonidan 1941—62 yillarda 6 jildli
"O zbekiston florasi" asari yaratildi. Unda 4274 o simlik turlari,
ʻ ʻ
jumladan 390 endemik turlar to g risida ma lumot berilgan. O zbekiston
ʻ ʻ ʼ ʻ
botaniklari Urta Osiyo respublikalari olimlari bilan hamkorlikda 8
mingdan ortik, turni o z ichiga olgan 10 jildli "Urta Osiyo o simliklari
ʻ ʻ
aniqlagichi"ni tuzib chikishdi. Zamburug lar bo yicha esa 10 jildli
ʻ ʻ
"O zbekiston zamburug lari" nomli asar yuzaga keldi.
ʻ ʻ
O zbekistonning qazilma florasi bo yicha Botanika instituti olimlari
ʻ ʻ
tomonidan bir qancha i.t. ishlari olib boriddi. Tadqiqot natijasida 3 jiddli
"O zbekiston paleobotanikasi" paydo bo ldi. Cho l, yarimcho l, tog oldi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o tloqlarining hosildorligini oshirishning fitomeliorativ va
ʻ
agrotexnikaviy metodlari asoslab berildi va amaliy foydalanishga takdim
etildi.
O zbekiston florasi va o simliklar qoplami bo yicha i.t.ning natijalari M.
ʻ ʻ ʻ
G. Popov (1927), Ye. P. Korovin (196162), I. I. Granitov (196467), Q.
3. Zokirov (1955—61) ishlarida keng yoritiddi. 1965-yilga kelib
O zbekiston o simliklarining yirik masshtabli geobotanik haritasi tuzildi.
ʻ ʻ
B. institutida olib borilgan geobotanikaga oid materiallar asosida 4
jilddan iborat "O zbekistonning o simliklar qoplami va ulardan oqilona
ʻ ʻ
foydalanish" asari nashr qilindi. B. institutida dorivor va efir moyli
yemxashak hamda oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan o simliklarni
ʻ
aniqlash va ulardan foydalanish sohasida ham bir qancha i.t. ishlari
bajariddi. J. K. Saidov rahbarligida usimliklarning cho l sharoitiga
ʻ
moslashuv xususiyatlari ustida i.t. ishlari olib borildi. Noyob va yo qolib
ʻ
borayotgan turlarni muhofaza qilish sohasida olib borilgan ishlar asosida
1984-yilda 163 o simlikturini o z ichiga olgan "O zbekiston Kizil
ʻ ʻ ʻ
kitobi" yaratildi.
O simliklar morfologiyasi, anatomiyasi, ekologiyasi va fiziologiyasi
ʻ
sohasida cho l o simliklarining qurg oqchilikka moslanishining o ziga
ʻ ʻ ʻ ʻ
xos morfologik xususiyatlariga oid ko p i. t. ishlari olib borildi va yirik
ʻ
monografiya hamda to plamlar nashr etildi.
ʻ](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_5.png)
![Suv o tlarini o rganish ishlari akademik A. M. Muzaffarov rahbarligida ʻ ʻ
olib borildi. Suv o tlarini jadal kupaytirish, ulardan chorvachiliqda va
ʻ
xalq xo jaligining boshqa sohalarida foydalanish usullari ishlab chiqildi
ʻ
va O rta Osiyo hamda O zbekistonning algoflorasiga oid qator asarlar
ʻ ʻ
chop etildi.
Kelgusida botanika sohasida olib boriladigan ishlar ekologiya, tabiat
muhofazasi, o simlik xom ashyolaridan oqilona foydalanish,
ʻ
Respublikada uchraydigan zambo rug , tuban va yuksak o simliklar
ʻ ʻ ʻ
turlarini aniqlash, ular orasidan muhofazaga molik turlarni ajratish,
o simliklar qoplamining hozirgi holatini aniqpash, eroziyaga uchragan
ʻ
yerlarning katta hajmdagi haritalarini tuzish va usimliklarning kayta
tiklanishi bilan bog liq muammolarni ishlab chiqish, usimliklarning
ʻ
ayniqsa cho l sharoitida usishga moslanish qonuniyatlarini, Orol
ʻ
dengizining suvi qurib qolgan joylarda tuzga, issiqlikka va
qurg oqchilikka chidaydigan o simliklarni topib o stirish hamda turli
ʻ ʻ ʻ
darajada ifloslangan oqova suvlarni biologik (botanik) usulda tozalash
hamda eng foydali (dorivor, yemxashak va boshqalar) o simliklar
ʻ
biol.sini o rganib, ularni ekma o simliklar qatoriga kiritish kabi
ʻ ʻ
masalalarga qaratiladi.
Foydali o’simliklarning guruhlari. Inson va hayvonlarning yashashi
hamda hayot kechirish jarayonlarida o’simliklar muhim rol o’ynaydi.
CHunki o’simliklar oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon, yem-xashak
hamda juda ko’p moddalarning tabiiy manbalari hisoblanadi. Insoniyat
uzoq yillar davomida madaniylashtirgan o’simliklaridan tashqari
yovvoyi o’simliklardan ham turli maqsadlarda foydalanib kelmokda.
O’simliklar olamining katga bir qismini foydali o’simliklar tashkil
qiladi. Foydali o’simliklar ham turli-tumandir, lekin shuni unutmaslik
kerakki, biror foydali o’simlik bir paytning o’zida ozuqabo’, dorivor,
vitaminli, moyli, tolali, asaldor va boshqa xususiyatlarga ega bo’lishi
mumkin. O’zbekiston foydali o’simliklarini foydali xususiyatlari va
ishlatilishiga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Oziq-ovqat
o’simliklari – yong’oq, tog’olcha, rovoch, qo’zilola, piyoz, ismaloq,
bug’doy, sholi, suli, mosh, no’xat, loviya, semizo’t va h.k. 2. Sabzavot-
poliz o’simliklari – sabzi, sholg’om, pomidor, kartoshka, tarvuz, qovun,
qovoq, bodring, karam, qalampir va h.k. 3. Ziravor o’simliklar – zira,
qalampir, zirk, yalpiz, kashnich, rayhon, kiyiko’t, limono’t va h.k. 4.
Dorivor o’simliklar – qora andiz, bozulbang, arslonquloq, sachratqi,](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_6.png)
![zubturum, bo’ymodoron va h.k. 5. Vitaminli o’simliklar – chakanda,
na’matak, cho’l yantoq, ituzum, qoraqand, yasnotka, jag’-jag’ va h.k. 6.
Saponinli o’simliklar – yersovun, yetmak, kachim. 7. Manzarali
o’simliklar – majnuntol, chinor, atirgul, rayhon, gultojixo’roz, lola,
ko’zagul va h.k. 8. Narkotik o’simliklar – ko’knor, tamaki, nasha,
maxorka, mingdevona, bangidevona h.k. 9. Asal beruvchi o’simliklar –
gulsafsar, boychechak, qizg’aldoq, ko’knor, Regel shirachi, kovul,
yantoq, limono’t, xa’ri va h.k. 10. Bo’yoq beruvchi o’simliklar –
tirnoqgul, yong’oq, isfarak, anor, pista, isiriq, ro’yan, qizilmiya, xina,
o’sma va h.k. 11. Efir moyli o’simliklar – qizil archa, avrug, yovvoyi
chinnigul, issop, ermon, marmarak, toshbaqatol va h.k. 12. Tolali
o’simliklar – kendir, oq gulxayri, oqso’xta, paxtak, oqquray, kanop,
erkakselin va h.k. 13. Oshlovchi moddali o’simliklar – zarang, ko’ktol,
yulg’un, eman, kermak, oshlovchi toron, rovoch, otquloq va h.k. 14.
Moyli o’simliklar – g’o’za, kunjut, moyli zig’ir, makkajo’xori,
kungaboqar, maxsar, 15. Em-xashak o’simliklari – oq chitir, oqsho’ra,
yaltirbosh, qiltiq, chalov, karrak, rang, iloq va h.k. 27 16. Madaniy
o’simliklar – magnoliya, ginkgo biloba, lola daraxti, qarag’ay, shotut,
xurmo, shaftoli, o’rik va h.k. 17. Zaharli o’simliklar – oq parpi, g’umay,
kampirchopon, uchma, tog’turbid, bodiyoni rumiy va h.k. Asal beruvchi
o’simliklar vakillari va ularning ahamiyati. Asal beruvchi o’simliklar
asalarilar (hasharotlar) ning hayoti uchun muhim bo’lgan ikki mahsulot:
nektar va gul changi beradigan yopiq urug’li o’simliklarning katta bir
guruhi hisoblanadi. Asal beruvchi o’simliklar yer yuzining turli
qismlarida jamoa hosil qilib yoki yakka-yakka holda o’sib ma’lum
maydonni egallaydi. Xususan O’zbekiston sharoitida asal beruvchi
o’simliklar cho’l, adir, tog’ mintaqalari bo’ylab keng tarqalgan bo’lib,
asal beruvchi yovvoyi o’simliklar florasi 958 tur, 295 turkum va 63
oilani tashkil etadi. Asosiy asal beruvchi o’simliklar ayrim vakillarining
bioekologik xususiyatlari: Bodom – asosiy asal beruvchi o’simliklardan
biri hisoblanadi. Bodom rahnoguldoshlar oilasiga mansub bo’lib, bo’yi
2-5 bahzan 8 metrga yetadigan daraxt. Ularning barglari lansetsimon,
qisqa bandli. Gullari pushti yoki oq, qariyib bandsiz bo’lib, barg
chiqarishga qadar ochiladi. Bodom turlari o’zlarining biologik
xususiyatlariga ko’ra bahor faslida birinchi bo’lib gullaydi hamda
asalarilarga dastlabki gul shirasi va changini beradilar. Bodom turlari
buta va daraxtchil asal beruvchi o’simliklar orasida eng yaxshi
hisoblanib, ularning gullariga asalarilar sevib qo’nadilar va o’zlari uchun
oziq modda oladilar. Gullashi martning oxiri aprel boshlarida 10-12 kun](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_7.png)
![davom etadi. Gulidan 0,2- 0,3 mg nektar ajraladi. Bodomzorlar gul
shirasi gektariga hisoblaganda 30-32 kg ni tashkil qiladi. Bodom gul
shirasi tarkibida asosan, saxaroza, glyukoza va fruktoza, qand moddalari
aniqlanilgan. Asalarichilar bodomzorlar gullagan vaqtda ulardan yaxshi
foydalanishlari va lozim bo’lsa arizor atrofiga bodom ko’chatlari
o’tqazishlari foydali hisoblanadi. Oqquray – ko’p yillik o’simlik bo’lib,
dukkakdoshlar oilasiga mansub. U cho’l, adir, tog’ oldi mintaqalarida
tarqalgan bo’lib, asosiy asal beruvchi o’simliklardandir. U tog’
yonbag’irlarida, bahorikor yerlarda begona o’t sifatida o’sadi. Gullashi
mayning oxiri va iyunning boshlaridan boshlanib, 15-20 kun davom
etadi. Oqqurayning shira ajratishiga tashqi sharoit uzluksiz ta’sir etib
turadi. Obhavo qulay bo’lib, yillik yog’in miqdori ko’p bo’lsa, u shirani
yaxshi ajratadi. Aksincha, yillik yog’in miqdori kam bo’lgan yillari
shirani kam ajratishi aniqlanilgan. Soat 14-15 dan 19 gacha harorat 26-
34°C va havoning nisbiy namligi 29-35% bo’lganida nektar ajraladi.
Maksimal nektar ajratishi tinch issiq kunga to’g’ri keladi. Oqquray
uchun qulay bo’lgan yillarda uning har bir guli o’rta hisobda 0,15 mg
shira ajratadi. Asalari oilalari bu o’simlik gullagan vaqtlarda kuniga 1-2
kg 28 gacha gul shirasi to’playdi. SHira mikdori gektariga 203 kg ni
tashkil qiladi. SHiradagi shakar miqdori nihoyatda yuqori bo’lib, 62%
ga yetadi. Uning gulidan asalarilar faqat nektar to’playdi. Asalning rangi
och sariq, deyarli oq, hidsiz, totli. Asali 7-10 kundan so’ng kristallanadi.
Kavar, kovul – ko’p yillik o’simlik bo’lib, kovargullilar oilasiga kiradi.
Kovul gul shira ajratish va uning mikdori bo’yicha O’rta Osiyoda eng
ko’p gul shira (nektar) li o’simlik hisoblanadi. poyasi yoyilib o’sadi,
sershox, shakli aylana, tuksiz yoki tukli, uzunligi 3 m gacha bo’ladi.
Iddiz sistemasi yaxshi rivojlangan. Barglari aylana, teskari tuxumsimon,
tuksiz. Gullari nihoyatda chiroyli, oq yirkk uzun bandlari orqali barg
qo’ltig’iga o’rnashgan, xushbo’y. Mevasi ko’p urug’li, rezavorsimon,
yetilmagan paytda bodringga o’xshab ketadi. May-iyun oylarida gullab,
iyul-avgustda urug’laydi. Urug’i ham ko’p sonli kulrangsimon. Gullash
davri asosan oqquray gullagan paytlarga to’g’ri keladi. Kovarning
gullashida qiziq xususiyat bor. Uning gullari har kuni kech soat 5-6 larda
ochila boshlaydi. SHu ochilgan gullar faqatgina ertasiga soat 11-12
largacha turadi va keyin so’lib qoladi. SHunga qaramay, kavar gullari
juda ko’p gulshira ajratish xususiyatiga ega. Ma’lumotlarga ko’ra, kovar
gullari hali ochilmasdan tuguncha holiga kelgandayoq, shira ajrata
boshlaydi. SHunisi qiziqki, gulshira kechasi bilan ayniqsa kechasi soat
1-3 larda ko’p mikdorda ajralar ekan. Kechasi havo haroratining](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_8.png)
![pastlanishi sababli soat 3 dan 7 gacha gul shira bir oz kamroq ajraladi.
Eng ko’p gulshira havo harorati ortgan vaqtda (soat 9 da) bo’lgan. Soat
12 da esa gul so’liy boshlagan, shuning uchun ham gulshira miqdori
kamayib ketgan. Kuzatilgan ko’p yillik ma’lumotlar bo’yicha har bir
kovar guli 1 dan 5 mg gacha va o’rtacha 2 mg atrofida gulshira ajratadi.
Eng ko’p gulshira kunning ikkinchi yarmida ajraladi. Bir kunda 16 dan
57 mg gacha gul shira ajratadi. Qisraq, xa’ri – ko’p yillik yarim buta
o’simlik bo’lib, labgullilar oilasiga mansub. Tog’li va tog’oldi
tumanlarining toshloq soylarida, daryo vohalarida va quruq
yonbag’irlarida uchraydi. Biz o’rganayotgan hududda uning ikki turi
uchraydi. O’rta Osiyoda esa uning 7 turi tarqalgan. Gullash davri iyun
oyining birinchi yarmidan iyulning o’rtalarigacha davom etadi.
Xa’rining gullari kechqurun ochiladi. Nektar ajratishi ertalab soat 7-8
dan kechqurungacha davom etadi. Uning eng ko’p nektar ajratishi
kunning birinchi yarmigacha bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Asalarilar
uning gullariga nektar yig’ish uchun ertalab soat 8-9 dan 17 gacha
qatnaydi. Har bir guli ikki kun davomida shira ajratadi. Gulning shiraligi
0,21 mg, undagi shakar miqdori esa 27%. Xa’ri juda serob o’sgan
maydonlarda shira mikdori gektariga 232 kg ni tashkil qiladi. Xa’rining
gullaridan asalarilar gul changi yig’maydilar. Ularning gullari iyun oyida
yoppasiga ochilib, asalarilarni o’ziga jalb etadi. Uning yana bir
xususiyati shundaki, suvsiz quruq va toshloq joylarda ham o’saveradi.
SHuning uchun ham uni 29 tog’ oldi tumanlaridagi archazorlar
atroflariga ekib ko’paytirishga ehtiborni jalb qilish kerak. Sebarga –
sebarganing 5 turi uchraydi. 3 tasi ko’p yillik, 2 tasi bir yillik o’t.
Sebarga dukkakdoshlar oilasiga mansubdir. U ko’pincha adir, tog’larda,
daryo bo’ylarida, tog’ o’tloqlari, bog’ va ekinlar orasida o’sadi.
Sebarganing barcha turlari asal beruvchilardir. Eng keng tarqalgani va
asalarichilik uchun muhimi oq gulli sebarga (Trifolium re’ens L.)
hisoblanadi. U ko’p yillik o’t. Uning gullash davri juda uzoq bo’lib.
Mayning o’rtalaridan to sentyabrgacha davom etadi. Oq guli
sebarganing shirasi 0,07 mg, shakar moddasi esa 60%, qizil gullisi
(Trifolium ‘retense L.) da 0,37 mg, shakar moddasi 38%. Sebarganing
gul shirasi gektariga hisoblanganda qizil gullisida 123 kg, oq gullisida
26 kg ni tashkil qiladi. Limon o’ti – ko’p yillik o’tchil o’simlik,
labguldoshlar oilasiga mansub. Respublikamizning Toshkent,
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida o’sadi. Nam va zax joylar,
bog’larda va tog’ mintaqasining o’rta qismlarida o’rmonzor va
butazorlarda keng tarqalgan. O’zining biologik xususiyatiga ko’ra](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_9.png)
![asalarilarga yoqimli bo’lgan limon hidini tarqatadi. Ilg’or asalarichilar
esa bu xususiyatidan foydalanadilar. Ba’zi asalarichilar limon o’tini ari
yashiklariga surtadilar va undan keyingina bu uyaga arilarni
joylashtiradilar. Yoqimli hidga maxliyo bo’lgan arilar o’zlarini juda
tinch tutadilar va yangi uyalariga tez moslashadilar. Bunday usulni
asalarilar bola chiqarganda ularni joylashtirishda ham qo’llash mumkin.
Gullashi iyuning oxiri va avgustning boshlarigacha davom etadi. Urug’i
oktyabrning o’rtalarida pishib yetiladi. Limon o’tining shira mikdori bir
gul hisobiga 0,10 mg shakar moddasi esa shiraning 41% ini tashkil
qiladi. Limon o’tining shirasini olish asalarilar uchun biroz noqulay,
sababi gultojibarglari uzun va shira chuqurlikda joylashgan. Limon
o’tining shira miqdori gektariga 50 kg gacha bo’ladi. Arslonquyruq –
balandligi 1- 1,25 m bo’lgan, labguldoshlar oilasiga mansub, kuchli
qurg’oqchilikka moslashgan, ko’p yillik o’simlik. Respublikamizda
arslonquyruqning 2 turi tarqalgan. U qumoq tog’ yon bag’irlarida,
o’rmonzor va butazorlarda keng tarqalgan. O’simlikning poyasi 4 qirrali,
nafis barg plastinkasi 5 ga bo’lingan, gullari och binafsha yoki to’q
pushti rangda. Gullashi iyunning boshlaridan iyulning oxirlarigacha
davom etadi, urug’i avgustning oxirlarida pishadi. Bitta gulning hayoti 2
kun davom etadi. Gultojibarglari uncha katta bo’lmaganligi tufayli
asalarilar shirasini qulaygina oladilar. Asalarilar undan nektar va gul
changi oladilar. Asalarilar uning gullariga noqulay sharoitda, hatto havo
harorati juda baland bo’lganda ham qatnaydilar. Arslonquyruq
gullaridagi shira va shakar moddalari boshqa o’simliklardagi kabi juda
o’zgaruvchan bo’ladi. Bir guldagi shira miqdori 0,07 mg dan 0,91 mg
gacha boradi. Bu son o’rta hisobda 0,67 mg ni tashkil qiladi. SHiradagi
shakarning miqdori o’rtacha 65 % hisoblanadi. Bir gektardagi shira
miqdori 162 kg ga yetadi. 30 Arslonquyruq respublikamizdagi asal-
shirali o’simliklar orasida birinchilar qatorida turadi. Asalarichilarimizga
uni ko’paytirishni taklif qilamiz. Sifatli asal beradigan arslonquyruq
yana shunisi bilan ahamiyatliki, u juda qimmatli dorivor o’simlik
hisoblanadi. Bundan tashqari urug’i tarkibining 30 % ini yog’ tashkil
qiladi Bo’yoq beruvchi o’simliklar vakillari va ularning ahamiyati.
O’simlik boyliklaridan, xususan bo’yoqbop o’simliklardan unumli
foydalanish—eng muhim zaruratdir. Tobora rivojlanayotgan oziq-ovqat,
gilamchilik va (ipakchilik) to’qimachilik sanoati shuni taqozo qilmoqda.
O’zbekiston qimmatli bo’yoqbop o’simliklarga boyligi jihatidan
salmoqli o’rinlarni egallaydi. Ayrim tabiiy bo’yoqlar anilinli kabi sunhiy
bo’yoqlar bilan bellashishni hozir ham davom ettirib kelmoqda.](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_10.png)
![Mashhur Tekin gilamlarining rangi ajoyib bo’lishi, bo’yoqlari yorug’lik
ta’sirida aynib ketmasligi tufayli Dunyo bozorida nihoyatda qadrlanadi.
Bo’yoqchilikda keng tarqalgan odatdagi sintetik anilinli bo’yoqlar
o’zining sifati jihatidan o’simliklarning turli qismlaridan olinadigan
tabiiy bo’yoqlarga nisbatan pastroq o’rinda turadi. Oziq-ovqat (konditer,
yog’-moy, likyor-aroq) sanoati sariq, qizil, yashil va ko’k tabiiy bo’yoq
moddalariga muhtoj. Bu bo’yoq moddalarining birikmasidan istagan
rangni hosil qilish mumkin bo’ladi. Lekin shuni ham aytib o’tish
kerakki, sariq, yashil va qizil bo’yoq moddalari tabiatda ko’p uchrasa
ham, ko’k bo’yoq moddalari kam uchraydi. Keyingi yillarda olib
borilgan tadqiqotlar natijasida shu narsa aniqlandiki, sifatli to’q-sariq
bo’yoq beruvchi pigment moddani (karotin va likotin) tirnoqgul
o’simligining gul barglaridan 1,5 foizgacha olish mumkin. Odam
organizmi uchun butunlay bezarar bo’lgan bu bo’yoq pigmenti spirt yoki
kungaboqar yog’i vositasida margaringa «yozgi» sariyog’ga rang
berishda va boshqa ko’pgina mahsulotlarga rang berishda qo’llaniladi.
Bu pigment bo’yog’i tropik mamlakatlardan keltiriladigan «annato»
yoki «orlean» deb ataluvchi im’ort bo’yoqlarining va sof korotinning
ham o’rnini bosa oladi. Ro’yan — to’q-qizil bo’yoq moddalarining
manbasidir. Yashil bo’yoq moddalari esa ko’pgina o’simliklardan,
xususan gazanda o’tdan olinadi. O’simliklardan olinadigan bo’yoqlar
quyosh nuri ta’siriga juda chidamli bo’ladi, ular bilan bo’yalgan
buyumlar o’zining ajoyib sifati bilan mashhurdir. Yong’oq – vatani Eron
hisoblanadi. Qadim zamonlarda eronliklar o’zlarining Kichik Osiyodagi
‘rovintsiyalariga yong’oqlarini ekishgan, u yerdan qadimgi Gretsiyaga,
undan keyin rimga tarqalgan, yong’oq haqida birinchi marta
Sitseronning ishlarida eslatilib o’tilgan. Yong’oq daraxtlarining bo’yi 20
—25 metrgacha, tanasining eni esa 1 metrga yetadi. Qalin
yong’oqzorlarda daraxtlarning shox shabbalari juda ham tarvaqaylab
ketmaydi, ingichka, xushbichim bo’ladi. Ochiq joydagi daraxtlar esa
juda yaxshi rivojlanadi va shox-shabbalari haddan tashqari shoxlanib
ketadi
Yong’oq daraxtlarining po’stlog’i odatda kul rang bo’ladi, kattalashgan
sari uning po’stlog’i yorilib ketadi. Yosh daraxtlarning tana va
shoxlarining po’stlog’i esa oq xolli qo’ng’ir rangli bo’ladi. Barglari 3—5
juftli bo’lib, navbatlashib joylashgan. Barg plastinkasi shoxli
tuxumsimon uzun, ustki tomoni silliq, pastki tomoni tukli, cheti esa
uncha kuchli bo’lmagan arrasimon qirqilgan. Mevasi — danakli meva,
yirik, chopziqroq, deyarli tuxumsimon. Yong’oq mevasining po’stlog’i](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_11.png)
![xomligida yashil, qalin etli bo’ladi. Meva pishib yetila boshlagach,
po’stlog’i quriydi va yorilib tushib ketadi. Ana shu paytda yig’ib olingan
meva po’stloqlari bo’yoq va oshlovchi modda sifatida ishlatiladi.
Yong’oq daraxti aprel-may oylarida gullaydi, meva hosili esa sentabr-
Oktabr oylarida pishadi. Yong’oqning yog’ochi juda qadrlanadi, chunki
undan yuqori sifatli, chiroyli, juda mustahkam jilva beruvchi uy jihozlari
va boshqa har qan-day buyumlarni yasashda foydalaniladi. SHuningdek
yong’oq yog’ochi yuqori kaloriyali yoqilg’i hamdir. Yong’oq barglarida
‘ardoz buyumlari (u’a-eliklar) ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigan
efir moyi bor. Tana po’stlog’i va meva po’stida ko’p miqdorda (15— 20
foiz) oshlovchi moddalar bor. Meva po’stidan qimmatli yuglandin deb
ataluvchi jigar rang bo’yoq moddasi olinadi. Yuglandin (S10N6O3)
asosiy bo’yovchi boshlama bo’lib, tezoblangan bo’yoqlar jumlasiga
kiradi. Xrom, alyumin va temir tuzlari ta’sirida sof jigar rang tusni hosil
qilishi mumkin. Hozirgi paytda bu bo’yoq xrom va alyumin
aralashtirilgan holda bo’yashda ishlatilaya’ti. YONg’oqning
po’stlog’idan olinadigan bo’yoq bilan junli va ipakli gazlamalar bo’yalsa
yuqoridagi xilma-xil tuzlar ishtirokida istagan rangni hosil qilish
mumkin. Isfarak — ko’p yillik o’tsimon o’simlik. poyasining uzunligi
30—80 santimetrgacha bo’ladi. Yarmidan yuqorisi tukli, pastki qismi
juda mayda, yotiq tuklar bilan qo’langan. Isfarak-ning bandli yaproqlari
besh bo’lakka bo’lingan. Gulyon bargchalaridagi gullar sariq rangda.
Gulyon bargchalari uchli, gulbandlari qisqa, silliq, qator tizilgan,
uzunligi qariyb 3—4 santimetr. Gulqo’rg’onining bargchalari to’mtoq,
quyi yonbargchalar teskari — tuxumsimon, yuqori yon-bargchalar keng
teskari — tuxumsimon, uzunligi 1,2—1,5 santimetr, eni esa 1
santimetrgacha keladi. Isfarak O’zbekistonda juda keng tarqalgan. U
tog’ oldi qismidagi pasttekisliklardagi adirlarda, yarimcho’l zonalarida,
toshloq, mayda shag’alli hamda sog’ tuproqli yerlarda tarqalgan. Bahzan
lalmikor yerlardagi ekinzorlar orasida ham uchrab turadi. Isfarak dengiz
sathidan 1300 metr baland bo’lgan maydonlargacha ko’tarilgan.
Isfarakning bo’yoqboplik xususiyati qadimdan ma’lum. Eron va
Afg’onistonda uzoq yillardan beri bu o’simlikdan ajoyib sariq bo’yoqlar
olib kelinadi. 32 Sariq bo’yoq moddalari uning gullaridan olinadi.
Bo’yoq moddasining asosi. S15N10O7 formulaga ega bo’lgan va tezobli
bo’yoqlarga mansub kvartsetindir. Bu bo’yoq bilan alyumin tuzlari
aralashtirilib bo’yalganida sariq tuslar hosil qilinadi. Lekin hozirgi
paytda xromli bo’yashda ham keng qo’llanilmoqda. Isfarak bo’yoqlari
bilan junli va ipakli gazlamalar bo’yalganida eng yaxshi rangni hosil](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_12.png)
![qilish mumkin. Bu bo’yoqlar yorug’lik nurlari uzoq vaqt ta’sir qilsa
hym, ko’p yuvilsa ham, aynimaydi. pista – buta bo’lib o’sadi. Daraxt
shaklida kamdan-kam uchraydi. Butaning balandligi 5 metrdan 6
metrgacha bo’ladi. SHox-shabbalari sada, tanasi yo’g’on, pastakkina
bo’ladi. pista katta yoshida daraxt shakliga kiradi. Yosh o’simliklari esa
— buta shaklida. Bizning sharoitimizda pistaning barglari to’kiluvchan,
toq patsimon, 3—7 yaproqchadan iborat. Bahzan faqat bitta yaxlit,
tuksiz zich yaproqlardan iborat bo’ladi. pista butalari yiliga o’rta hisobda
100 millimetrgacha yog’ingarchilik yog’adigan kulrang shag’alli
tuproqli cho’lli yerlarda o’sadi. pista biologik sharoitlarga qarab, aprel-
may oilarida gullaydi. Mevasi avgustsentabr oilarida pishib yetiladi.
Mevasi yirik, bodomsimon bo’lib, po’stloq, po’choq va mag’izdan
iborat. Yumshoq qalin qobiqchasi — ekzokar’i har xil rangli bo’ladi.
Yalang’och danakchalari — endokarpi — (skor-lupa) yetilganidan keyin
choki bo’ylab yorilgani-da.to’kilib ketadi. Mag’zi moyli, sarg’ish-yashil
ravgda, xushtam. Etiladigan meva yig’ilgan bo’lib, uzum boshini
eslatadi. pista mevasidan konditer va ‘arfyumer sanoatida ishlatiladigan
moy olinadi. Bu moy sershiradir. Buzg’unchning tarkibida 35
‘rotsentgacha tannid bor. Bo’yoq pistaning o’zidan emas, barglarida
hosil bo’ladigan buzg’unchi deb ataluvchi g’urralardan olinadi. pista
shirasi barglarni teshadi. SHuning natijasida pista barglarida g’urralar
hosil bo’ladi. Buzg’unchdan olinadigan bo’yoq ip gazlamalarni, shoyi va
junli matolarni bo’yashda mayda hunarmandchilikda qadim
zamonlardan beri ishlatilib kelinardi. Bu bo’yoq temir tuz birikmasida
qora tusga, xromda kulrang tusga kiradi. Tirnoqgul tukchasimon bezli,
poyasi sershox bo’ladi. Yopirma barglari chopziq teskari —
tuxumsimon. Gullari gulto’dalarga yig’ilgan. Tepa savatchalari sergul,
diametri 2—5 santimetr keladi. Gullari sariq yoki zarg’aldoq rangida
bo’ladi. May—sentabr oilarida gullaydi. Tirnoqgul Yevropadan
tarqalgan, jahonning hamma qismida, shu jumladan O’zbekistonda
manzarali o’simlik sifatida ekib o’stiriladi. Gulbarglaridan oziq-ovqat
sanoatida qo’llaniladigan to’q sariq bo’yoqlar tayyorlanadi. Bu
bo’yoqlar sof karotinning o’rnini bosa oladi. U har xil margarinlarni
sariyog’ rangiga bo’yashda va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga tus
berishda ishlatiladi. 33 Tilsimon barglari (gulbarglari) dan olinadigan
qiyom meditsinada keng qo’llaniladi. Tirnoqgul qiyomi, tomoq og’rig’i
va oshqozon kasalliklarini yaxshi davolaydi. Xalq meditsinasida bu
qiyom nerv bezgak, yo’tal, bosh aylanish, sariq va jigar kasalliklarining
dorisi sifatida bemorlarga ichiriladi. Madaniy o’simliklar vakillari va](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_13.png)
![ularning ahamiyati. O’zbekistonda madaniy o’simliklar ham ancha ko’p
o’stiriladi. Ular cho’l mintaqasidan tortib tog’ mintaqasigacha uchraydi.
Madaniy o’simliklar turli maqsadlarda: oziq-ovqat, sanoat, meditsina,
texnika, xullas xalq xo’jaligining turli sohalarida kishilar ehtiyojini
qondirish uchun ekib ko’paytiriladi. Madaniy o’simliklarning turi juda
ham ko’p hatto bir turkumga kiradigan yuzlab madaniy turlarni topish
mumkin. Ular avvalo xalq selektsiyasi, qolaversa agronomlar, biolog-
selektsionerlar mehnatining mahsulidir. Yaratiladigan yangi navlar
kishilarning talab, ehtiyojlarini qondirish maqsadida, hayot talabi
natijasida vujudga keladi. Birgina I.V.Michurinning o’zi 350 dan ortiq
madaniy o’simliklarning yangi navlarini yaratdi. Kishilar uzoq yillar
davomida olma, nok, olxo’ri, qovun-tarvuz, atirgul va juda ko’plab
o’simliklarning yangi-yangi navlarini yaratib kelgan va yaratib
kelmoqda. Uzbek michurini tokchilik ustasi Rizamat ota
Musamuhamedov o’z hayoti davomida 100 dan ortiq tok navlarini
yaratdi. Xalq orasidan yetishib chiqqan bunday
tabiatshunosselektsionerlar, bog’bonlar nomini va ular yaratgan hamda
yaratayotgan yangi-yangi navlarni ko’plab misol qilib keltirish mumkin.
Respublikamizda o’sadigan madaniy o’simliklarning ba’zi turlari borki,
ular faqat eng qadimgi shahar va qishloqlar, ayniqsa Samarqand,
Buxoro, Toshkent, Farg’ona va Namangan kabi ko’hna shaharlarda
uchraydi. Bu shaharlarda o’stiriladigan daraxtlarni o’lkamizga keltirib
zkilganiga ancha yillar bo’lgan. Daraxt va butalar turli maqsadlar
(chiroyli guli, manzaraliligi va xushbo’y hidi) uchun keltirib ekilgan.
M.Nabiev va R. Qozoqboevlarning yozishicha Eramizning boshlarida
O’rta Osiyoga — Xitoydan balx tuti va shotut, Yapon soforasi va boshqa
daraxtlar, Eron va Kichik Osiyodan zsa chinor singari o’simliklar
keltirib iqlimlashtirilgan. Amir Temurning farmoyishi bilan Samarqand
shahri va uning tevaragida 14 ta bog’ bunyod etilgan. Ularda chinor,
terak, tol, sadaqayrag’och singari mahalliy o’simliklar bilan bir qatorda
chet el hamda O’rta Osiyoning turli joylaridan keltirilgan manzarali
daraxtlar — sarv, lola, gulsa’sar, binafsha va boshqa xilma-xil gullar
o’stirilgan. Ota-bobolarimiz turli vositalar (savdogarchilik, sayohatlar)
yordamida chet mamlakatlardan chiroyli, manzarali daraxtlarni keltirib
ekishgan. XVII asrda G’arbiy Yevropa bilan SHarq mamlakatlari
o’rtasida savdo aloqalari ancha kuchayadi. Bu davrda turli daraxtlarni
bir joydan ikkinchi joyga olib kelina boshlandi. Ayniqsa, XVII asrda
o’simliklarni ekish yanada rivoj to’di. Bu davrda o’lkamizga Xitoy,
Hindiston, Eron, Afg’oniston va boshqa joylardan bizda o’smaydigan](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_14.png)
![daraxtlar, manzarali o’simliklar keltirib ekila boshlandi. Bunday
daraxtlardan: akas, eman, sarv, tut, archa, zarang, arg’uvon, tuya,
ginkgo, magnoliya, loladaraxt, saur, qarag’ay, qayrag’och, kashtan, siren
va boshqa nodir 34 o’simliklar keltirib ekilgan. Hozir ular
respublikamizning markaziy shaharlarida juda oz miqdorda saqlanib
qolgan. Respublikamizning ba’zi shaharlarida ilgari keltirib ekilgan
noyob daraxtlarning ayrimlari hozir ham mavjud. Quyida ana shu
daraxtlar ba’zilarining ekilish tarixi, biologiyasi, qaerlarda
o’stirilayotgani haqida qisqacha bayon etamiz. Ginkgo biloba
ginkgodoshlar oilasidan, O’zbekiston sharoitida balandligi 15—18 m
(vatanida 40—50 m) ga yetadigan ikki uyli daraxtdir. SHoxlari ikki xil
bo’ladi: uzun o’suvchi shoxchalar, bularda barglar birin-ketin
joylashgan, (qisqa meva beruvchi shoxchalar, bularda barglar to’p-to’p
bo’ladi. Barglari yel’ig’ichsimon, yirik, uzunligi 10 sm va eni 10—12
sm, chetlari tekis, bir oz egribugri, barg bandining uzunligi 10—12 sm.
Ginkgo may — iyun oylarida gullaydi. Gullari mayda va ko’rimsiz.
Mevasi Oktabr — noyabrg’ oylarida pishadi. Mevasi chopziq,
tuxumsimon, olxo’ri mevasiga o’xshash qo’lansa hidli. Ginkgo o’zining
yaltiroq-yashil va yirik barglari bilan bahor va yoz fasllarida o’ziga xos
chiroyli manzara hosil qiladi. U hozirgi vaqtda tabiiy holda Xitoyda
o’sadi. Madaniy holda esa Qora dengiz sohilida, Zakavkaze, Ukraina,
Moldaviya, O’zbekiston, Tojikiston, chet el mamlakatlardan Xitoy,
Yaponiya, Angliya va boshqa mamlakatlarda o’stiriladi. Ginkgo bundan
90—100 yil muqaddam Samarqandga va 1926 yili esa Toshkentga
keltirilgan. U urug’idan yaxshi unadi. Mevasi kuzda yig’ib olinib,
yaxshilab quritiladi. Danagini bahorda va kuzda ham ekish mumkin.
Ginkgo tuproq tanlamaydi. Uni xovlilarga, bog’larga, xiyobonlarga ekib
ko’paytirish mumkin. U ekilgandan to yaxshi rivojlanib olguncha ko’p
suv talab etadi. SHuning uchun uni tez-tez sug’orib turish kerak. Bir
yilda ko’chatlarning bo’yi 20—25 sm ga yetadi. Ginkgo 2000 yil
yashaydi. Hozir uning ikki tupi Toshkent shahrida Ulyanov ko’chasi, 17
uyda va bir tupi Samarqand shahridagi Samarqand universiteti biologiya
fakulg’tetining hovlisida o’smokda. Magnoliya magnoliyadoshlar
oilasidan, O’zbekiston sharoitida bo’yi 8—10 m ga, vatanida 25—30 m
yetadigan daraxtdir. O’rtacha shoxlanadi. Bargi oddiy, tuxumsimon,
bahzan nashtarsimon ko’rinishda, qalin, seret yaltiroq, uzunligi 10— 16
sm, eni 6—10 sm, chetlari tekis. Barglari qishda to’kilib ketadi. U barg
chiqarmasdan oldin gullaydi. Guli o’tkir hidli bo’lib, diametri 12 sm ga
yetadi. Tojibargi 9 ta, gulqo’rg’oni tojibargiga o’xshash, uzunligi 5—6](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_15.png)
![sm. U mart oyida gullab, iyul — avgust oylarida mevasi pishadi. Mevasi
ko’kimtir, tsilindrsimon, uzunligi 6—8 sm. Magnoliya denudataning
faqat bir tupi Toshkentda o’sadi. Ularning urug’idan, ayniqsa, ko’chat
qilib o’tqazish orqali ko’paytirish mumkin. U Toshkentga tuprog’i bilan
olib kelib o’tqazilgan. Ular juda tuproq tanlaydigan, nozik o’simlikdir.
Magnoliyalarning asl vatani Xitoy, Yaponiya, Koreya va SHimoliy
Amerikadir. Magnoliyalar turkumidan 70 tur bo’lib, uning 20 tasi
SHimoliy Amerikada, 50 tasi Janubi-SHarqiy Osiyoda, 3 tasi
Toshkentda va 12 tasi boshqa joylarda (ko’pi Zakavkazeda) o’sadi. U
gulining tuzilishi jihatidan magnoliya denudataga o’xshab ketadi. Bu tur
Toshkentga bundan 90—100 yil muqaddam 35 tuprog’i bilan olib kelib
o’tqazilgan. Magnoliyalar turli tuproq sharoitiga tez moslasha olmaydi.
Uni ko’paytirish ancha qiyin. O’zbekiston Fanlar akademiyasining
Botanika bog’ida uning turlarini ekib ko’paytirish ustida olib borayotgan
tajribalar yaxshi natija bermoqda. Loladaraxt magnoliyadoshlar oilasiga
mansub O’zbekiston sharoitida bo’yi 10—12 m ga (vatanida 45—60 m
ga) yetadigan, chiroyli gullovchi daraxtdir. poyasi turli o’sadi, po’stlog’i
silliq, yaltiroq-sarg’ish rangli. Bargi oddiy, uzun bandli, 4— 6 bo’lakli,
uzunligi 7—15 sm, ustki qismi silliq yaltiroq, ko’kimtir-yashil, ostki
qismi esa oqish-yashil ranglidir. Bargi kuzda sarg’ish tilla rangga kiradi.
O’zbekiston sharoitida loladaraxt may oyida gullaydi. Uning guli
shakliga ko’ra lolani eslatadi. SHuning uchun ham uni loladaraxt deb
ataladi. U ko’kimtir sarg’ish, bahzan, ko’kimtir-oqish rangli bo’lib,
kattaligi 5 sm ga yetadi, deyarli hidsiz. Mevasi sentabr—Oktabr oylarida
pishadi. Urug’i chopziq, qanotchali. Bu o’simlik O’zbekistonda juda
kam uchraydi. U keltirib ekilgan. Uning asl vatani Markaziy va
SHimoli-SHarqiy Amerikadir. Rossiyaga loladarxt 1870 yilda
keltirilgan, O’zbekistonga esa o’tgan asrning oxirlarida keltirilgan
bo’lishi kerak. Loladaraxt turkumiga ikki tur kiradi. Birinchisi SHimoliy
Amerikada, ikkinchisi esa Xitoyda o’sadi. Har ikkala tur ham MDHda
o’stiriladi. Bu daraxt 25°—30° sovuqqa, qurg’oqchilikka va issiqqa
chidamli. U yorug’sevar va namni ko’p talab qiluvchi o’simlik.
Loladaraxt chiroyli, manzarali daraxtlardan hisoblanadi. Uni urug’idan
zkib ko’paytirish mumkin. Hozir Samarqanddagi Michurin nomli
texnikum hovlisida loladaraxtning bir tupi, Toshkentdagi Komsomol
maydonida 2 tupi va V.I.Lenin muzeyining Tsshkent filiali atrofida 8—
10 ta tupi bor. Qarag’ay qaragpaydoshlar oilasidan, bo’yi 20—30 m ga
yetadigan bir uyli, doim yashil daraxt. Tanasi to’g’ri, tik o’sadi, shoxlari
gorizontal joylashgan. Tanasi qalin, to’q rangli po’stloq bilan](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_16.png)
![ko’plangan. Yosh novdalari sarg’ish rangli. Nina barglari qalin, uzun (8
—15 sm), to’q yashil rangli, qattiq bo’ladi, qarag’ay (qrim qarag’ayi)
ning mevasi (qubbasi) ikkinchi yili pishadi. Qubbasining uzunligi 6—10
sm, eni 4—5 sm, qo’ng’ir jigar rangda. Urug’i mayda, uzunligi 5—6
mm, qo’ng’ir, qanotchalari bor. Bu o’simlik yovvoyi holda Qrimning
Yalta tog’larida, G’arbiy Zakavkazeda va Kipr orollarida o’sadi.
Qarag’ay O’zbekistonning bir necha shahar va qishloqlarida uzoq
yillardan beri madaniy o’simlik sifatida o’stirib kelinmoqda. Er yuzida
qarag’ayning 100 ga yaqin turi bo’lib, shundan MDH da 64 turi,
O’zbekistonda esa 4 turi madaniy o’simlik sifatida ekib o’stiriladi.
Qarag’ay, har xil tuproqda ham yaxshi o’sa beradi. U yorug’ni, ochiq
yerni yoqtiradi. Faqat O’zbekiston sharoitida yoshlik davrida yoz
oylarida sug’orib turish kerak. Yosh nihollarini ko’chirib o’tqazishda
albatta tuprog’i bilan olish kerak. Narkotik o’simliklar vakillari va
ularning ahamiyati. Keyingi paytda faqat jahondagina emas, balki
o’lkamizda ham narkotik, nashavandlik (giyohvandlik) ancha keng
yoyildi. SHu narsa achinarli va haddan tashqari xavfliki nashavandlikka
ko’pgina yoshlar ham berilmoqda. Nasha — giyoh esa narkotik
o’simliklardan 36 olinadi. Narkotik o’simliklar tarkibida kishining
markaziy asab sistemasini avval qo’zg’atib, so’ngra uning ish faoliyatini
keskin pasaytiradigan moddalari bo’lgan giyohlardir. Bu moddalar
qatoriga asosan o’simliklar tarkibidagi (bargi, mevasi, poyasi, urug’ida
uchraydigan) alkaloidlar kiradi. SHu sababli ham narkotik
o’simliklarning barcha organlari zaharli bo’lib, uni iste’mol qilgan kishi
asta-sekin unga o’rganib narkomaniyaga — giyohvand-likka aylanib
qoladi. SHuni achinish bilan aytish mumkinki, bu do’zaxga, qo’qonga
tushgan kishining hayoti jar yoqasida bo’ladi. Undan qutulish juda og’ir.
Ko’pchilik dastlab bir chekib ko’ray qanday kayf berarkan, hidi qanaka
ekan, deb xazil-xazil bilan boshlab, so’ngra asta-sekin o’rganib
qoladilar. Nashavandlikning boshlanishida, uning birinchn davrida kishi
xursand, tetik xushchaqchaq, serharakat bo’ladi. Tez orada bu holat
serjahllik, qoPPollik, tez achchig’i chiqadigan va xafa bo’ladigan,
bo’lar-bo’lmasga tez jazavasi tutadigan bo’ladi. Bu uning ikkinchi
bosqichi hisoblanadi. Uni iste’mol qilish davom etavergani sari uchinchi
bosqich boshlanib, bunda odam narkotik modda qabul qilmasa tura
olmaydigan, har narsadan qo’rqadigan, har narsaga vahimaga
tushadigan, qo’l-oyoqlari tirishib, ko’zlari chaqchayib, ruhan
tushkunlikka tushadigan, mayuslanadigan, yig’laydigan bo’lib qoladi.
Nasha tutdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 1—4 m ga yetadigan, poyasi](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_17.png)
![qirrali, bir yillik o’simlik. Barglari panjasimon, chetlari arra tishli,
mayda tuklar bilan qo’langan, may-iyun oylarida gullaydi. Gullari besh
bo’lakli, to’pguli siyrak shingil. Ikki uyli o’simlik. CHangchi gulli
o’simlik urug’chi gulli o’simlikka nisbatan kam bargli. Urug’chi gulli
o’simlik gullari mayda, ko’rimsiz. Mevasi iyul,- avgust oylarida pishadi.
U bir urug’li, ikki pallali yong’oqcha, po’sti qattiq, to’q yashil. Ichida
urug’lari bor. Urug’idan moy, poyasi-dan tola (15—25%) olish uchun
ekiladi. Moyi oziq-ovqat, konserva, lak-bo’yoq tayyorlashda,
sovunchilikda, tolasidan esa arqon, kanop, brezent, dag’al mato, qo’ va
boshqalar tayyorlanadi. Urug’idan kishilar nashavandlik maqsadida ham
foyda-lanadilar. Urug’i tarkibida 30—35% moy, 23—25% oqsil bor.
Kunjarasidan chorva mollariga oziq sifatida foydalanadilar. Nasha
qadimiy o’simli, uning asl vatani Osiyo. Bizda Ukraina, SHimoliy
Kavkaz, Ural, O’rta va Quyi Volga bo’yida ekiladi. O’zbekistonda u
kam ekiladi. Tamaki tamatdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 1—2,5 m ga
yetadigan bir yillik o’simlik. Barglari yirik bandli, chetlari butun,
yumaloq yoki ellipssimon, yashil, mayda tukchalar bilan qo’langan,
poyada navbatlashib joylashgan. Bargining yuzasi silliq yoki g’adir-
budur. Bir o’simlikda 25—50 tagacha barglar bo’ladi. Ildizi o’q ildiz,
1,5—2 m gacha chuqurlikka boradi.. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Gullari
ikki jinsli, besh bo’lakli, pushti, qizil yokn oq. O’zidan changlanadi.
Avgust-sentabr oylarida mevasi pishadi. Mevasi ko’sakcha, .ko’p
urug’li. Urug’i tarkibida 30—35% moy bo’ladi. Unda, asosan, bargida
nikotin, anabazin, nikotimin va boshqa alkaloidlar bor. Masalan, toza
quritilgan tamakining bargida 37 1—4% nikotin, 2—20% uglevodlar, 1
— 13% oqsil, 5—17% organik kislotalar va boshqa moddalar bo’ladi.
Tamakidan turli xil papiroslar tayyorlanadi. Hozirgi paytda tamakining
60 dan ortiq turi ma’lum. U Amerika va Avstraliyada o’sadi. Tamaki
asosan Gruziya, Armaniston, Krasnodar o’lkasida, Moldaviya,
Qirg’iziston, Qozog’iston, Ukraina va O’zbekistonda ekiladi.
O’zbekistonning Samarqand viloyati Urgutda xomashyo sifatida uning
ikki turi; maxorka (N. rustica) va tamaki (N. tobacum ) ekiladi.
Tamakining bir qancha navlari; Amerikan-287S (2804), Dyubek
kirgizskiy 03-4-15(2898), Tra’ezond-3072 kabi navlari ko’p ekiladi.
Mingdevona tomatdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 1—1,5 m gacha
yetadigan ikki yillik o’simlik. poyasi shoxlangan, tuklar bilan qo’langan.
poyadagi barglari tuxumsimon, 3—7 bo’lakli, bandsiz, ketma-ket
joylashgan. Aprel-iyul oylarida gullaydi. Gullari sarg’ish, keng
voronkasimon, poya uchida to’pgul hosil qiladi. Mevasi may-avgust](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_18.png)
![oylarida pishadi. Mevasi ikki xonali, ko’p urug’li, ko’zachasimon
ko’sakcha. Mingdevona O’rta Osiyo, Sibir, Kavkaz, Uzoq SHarqda keng
tarqalgan. Uning MDH mamlakatlarida 11 ta, O’zbekistonda esa 5 turi
o’sadi. O’zbekistonda ko’pincha qora mingdevona ko’p uchraydi. U
yohl yoqlarida, o’tloq va ‘artov yerlarda ekinlar ichida, devorlar tagida,
bog’cha uchastkalarida o’sadi. U narkotik o’simlik hisoblanadi. Uning
bargi, urug’i tarkibida alkaloidlar, giossiamin atro’in, sko’olamin kabi
moddalar ko’p uchraydi. Barg ekstrakti va urug’ining moyidan kishilar
bod, asab kasalliklarida og’riq qoldiruvchi dori sifatida foydalanadilar.
Bargidan astma kasalligida chekiladigan astmatol poroshogi
tayyorlanadi. Barg shirasi o’sma kasalligiga, quloq og’rig’iga shifo
bo’ladi. U qadimdan shifobaxsh o’simlik sifatida ma’lum. Faqat undan
to’g’ri foydalanish kerak. Uning urug’ini bolalar bilmay iste’mol qilib
qo’yishi mumkin. Bu iste’molning miqdoriga qarab organizmga turlicha
ta’sir etadi. Kamroq iste’mol qilinsa og’izdan ko’pik kelib bolaning
ko’zi chaqchayib hushidan ketadi. Ko’proq qabul qilsa qo’l-oyoqlarini
shol qilib qo’yadi. Bolaning rangi oqarib qayd qiladi va hushidan ketadi.
Bunday paytda tezda shifokorga murojaat qilish zarur. Imkoni bo’lsa,
shifokor ke1gunga qadar bemorni qayd qildirish kerak. Bunda uning
ichini yuvish, qatiq ichkazib dastlabki yordam ko’rsatish kerak.
Bangidevona ituzumdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 100—120 sm ga
yetadigan bir yillik qo’lansa hidli o’t. poyasi tevarak-atrofga qarab
shoxlangan, tuksiz silliq va yashil ranglidir. Bargi yirik tuxumsimon,
uch tomoni o’tkirlashgan, ustki tomoni esa to’q yashil, ostki qismi och
yashil rangli. Gullari gulbandli, barg qo’ltig’ida bittadan joylashgan.
Kosachasi besh qirrali, 4—6 sm kattalikda, yashil rangli va qisqa tukli,
o’tkir tishchali bo’ladi. Gultoji oq, uzunligi 6—12 sm, uzun naycha
bo’lib, uch tomoni qayrilgan. Mevasi ko’sakdan iborat bo’lib, uning usti
o’tkir tikanlidir. Bangidevona may-sentabr oylarida gullaydi, mevasi
iyul oyidan boshlab yetiladi. Xalq tabobatida bangidevonadan
tinchlantiruvchi dori sifatida, shuningdek u bod, asab kasalliklari, ko’z
va tish og’rigini davolashda foydalanilgan. Tibbiyotda bangidevonadan
nafas qisishi, yohtal, nafas yohllari shamollashida va 38 bavosilni
davolashda foydalaniladi. Bangidevona tarkibida alkaloidlardan atro’in,
giossiamin va sko’olamin, efir moyi, oshlovchi moddalar va yog’
kislotalari bo’ladi. U ekinlar ichida, devorlar tagida, tashlandiq yerlarda,
paxtazorlar chekkasida ko’p o’sadi. Uning urug’ini bilmasdan yeb
qo’yilsa, kishini og’ir ahvolga solib qo’yadi. SHu tufayli undan bolalarni
ehtiyot qilish zarur. Zaharli o’simliklar vakillari va ularning ahamiyati.](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_19.png)
![Zaharli o’simliklar o’z organlarida zaharli moddalar (alkaloidlar,
glikozidlar va organik kislotalar)ni saqlaydi. O’simliklarning zaharliligi,
ayniqsa, ularning tarkibidagi kimyoviy moddalarning xillariga hamda
miqdoriga bog’liqdir. Alkaloidlar (arabcha alkali—ishqor va yunoncha
eidos — o’xshash degan so’zlaridan olingan bo’lib, ishqorga o’xshash
mahnosini beradi) uglerodli birikmalardan tashkil topgan bo’lib, o’z
tarkibida azot moddasini saqlaydi va ishqoriy reaktsiyali bo’lgani tufayli
kislotalar bilan reaktsiyaga kirishib, tuz hosil qilish qobiliyatiga egadir.
SHu sababli, ko’pincha alkaloidlar o’simliklar tarkibida tuz holatida
uchraydi. Glikozidlar ferment yoki qaynatilgan suv ta’sirida qand va
aglyukon moddalariga parchalanadi. Ana shu aglyukon moddasi
glikozidlarning odam organizmiga ta’sirini ko’rsatadi. Ko’pchilik
glikozidlar yurakning ish faoliyatiga ta’sir etadi. Glikozidlarga saponin
moddalari ham kiradi. Bu modda sovunga o’xshash ko’pirish
xususiyatiga ega bo’lib, odam organizmiga yomon ta’sir qiladi.
Organizmni titratib yuboradi. Oshlovchi moddalar esa, ta’m bilish
nervlarini qitiqlaydi va burishtiradi. Achchiq moddalar esa asabni
qo’zg’atib so’lak va oshqozon suyuqligi ishlab chiqaruvchi bezlarning
faoliyatiga yomon ta’sir etadi. Zaharli o’simliklar tarkibida, bundan
tashqari sinil, filiks, limon, olma, yantar va boshqa organik kislotalar
bo’ladi. Bu kislotalardan eng zaharlisi sinil kislota bo’lib, aglyutin kabi
ta’sirga ega. SHuningdek ba’zi efir moylari ham inson organizmiga
ta’sir etib, bosh og’ritadi va ko’ngilni aynitadi. Agar o’simliklardagi
zaharli moddalar hayvon yoki odam organizmiga o’tib qolgudek bo’lsa,
ular organizmiga turli xil ta’sir qilib, nerv sistemalarining ish faoliyatini
o’zgartiradi hamda zaharlanishni vujudga keltiradi. Oq parpi o’simligi
zaharli bo’lib, uni har yili manzarali o’simlik sifatida o’stirganda, bir
necha yildan so’ng zaharsiz o’simlikka aylanishi mumkin. Boshqa
nohiyalarga nisbatan janubiy nohiyalarda uchraydigan zaharli
o’simliklarning zaharlilik xususiyati kuchliroqdir. O’simlik organlarida
to’plangan zaharli moddalarning miqdori bir xil bo’lmaydi. Bu moddalar
o’simlikning yer ustki qismlarda gullarida, ildizlarida yoki mevalarida
to’planadi. Ko’pincha zaharli o’simliklar ho’lligida quritilganiga
nisbatan juda xavflidir. Quritilgan o’simliklarda zaharli moddalarning
miqdori hamda ta’sir etishi kamaya boradi. Ko’pchilik zaharli
o’simliklardan olingan zaharli moddalar oz miqdorida dori-darmonlik
xususiyatiga ega bo’lib, ulardan turli-tuman dorilar ishlab chiqariladi 39
va har xil kasalliklarni davolashda keng qo’llaniladi. Zaharli
o’simliklarni bilmaslik va ularga yetarli ehtibor qilmaslik natijasida](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_20.png)
![zaharlanish hollari ro’y berishi mumkin. SHu sababli biz, quyida
jumhuriyatimiz ter-ritoriyasida keng tarqalgan ayrim zaharli o’simliklar
haqida to’xtalamiz. Oqparpi ayiqtovondoshlar oilasiga mansub, tugunak
ildizli ko’p yillik o’t. O’simlikning bo’yi 15 sm ga yetadi, poyasi tik
oddiy yoki kam shoxlangan, jingalak tukchalar bilan qo’langan bo’ladi.
Ostki bargi bandli, eng uchidagisi esa bandsiz, ostki va ustki tomoni
tuksiz, asosigacha bo’lingan, 3—5 ponasimon siqiq bo’lakchalardan
iborat. Ularning har biri 2—3 yirik tishli, bo’lakchali bo’ladi. Yuqori
shingilchalaridagi gullari yirik, och-ko’k ranglidir. Gulqo’rg’onining
yuqori bargchalari tuxumsimon, cheti tukchali bo’ladi. Urug’i 2 mm
bo’lib, och rangli, Bu o’simlik iyun-avgust oylarida gullaydi va urugi
avgust-sentabr oylarida pishadi. Oqparpi Toshkent, Samarqand
viloyatlaridagi tog’ mintaqasining toshli yon bag’irliklarida uchraydi.
Oqparpining barcha qismi, ayniqsa, tugunak ildizlari juda zaharlidir.
Undagi zaharli moddalarning asosini akonitin, mezokonitin, gipakonitin,
na’ellin alkaloidlari tashkil etadi, Bu o’simlik chorva mollari uchun
zaharlidir. Uni odam iste’mol qilsa zaharlanishi mumkin. G’umay
boshoqdoshlar oilasiga mansub bo’lgan ko’p yillik ildizpoyali karantin
va juda xavfli begona o’tlardan hisoblanadi. O’simlikning bo’yi 160 sm
gacha bo’lib, poyasi tik o’sadi. Bargining eni 2 sm keladi. Ro’vaksimon
to’pgulining uzunligi 40 sm dir. Ildizpoyalarining uzunligi 15-20 sm
bo’ladi. G’umay iyul-avgust oylarida gullaydi hamda urug’laydi. U
jumhuriyatimizning barcha sug’oriladigan ekin maydonlarida keng
tarqalgan. G’umay tanasida sinil kislota va sianogen glyukozidi
bo’lganligi sababli uni yegan chorva mollari tezda zaharlanadi. CHorva
mollari uchun eng zaharli davr unda yon novdalari hosil bo’lgan paytdir.
Keyinchalik uning tarkibidagi zaharli moddalar miqdori kamaya boradi.
Bunday paytda esa u chorva mollarining sevimli oziqlaridan biriga
aylanadi. Kampirchopon govzabon (kampirchopon) doshlar oilasiga
kiruvchi ildizpoyasi yaxshi rivojlangan, poyasi tarvaqaylagan, sudralib
o’suvchi, bahzan tik o’suvchi ko’p yillik o’simlikdir. O’simlikning
tanasi, bargi, guli qalin, mayin tuklar bilan qo’langan. Bargining
uzunligi 3- 8 sm, eni 1,3 — 2,8 sm bo’lib, bandsizdir; shakli
tuxumsimon yoki chopziq tuxumsimon bo’lib, cheti tekisdir. To’p
gullari ro’vaksimon bo’lib, novdalarining uchlarida joylashgan. Gul
bandi dastlab 1—2,5 sm bo’lib, keyinroq uzayadi. Gultojibargi gullash
davrining boshlanishida ko’kimtir rangli bo’lib, keyinchalik pushti
rangga aylanadi. Yong’oqchalari to’q jigar rangli, uzunligi 6-8 mm, eni
5-7 mm, keng-tuxumsimon bo’lib, qattiqdir. Kampirchopon may-iyul](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_21.png)
![oylarida gullaydi hamda urug’ hosil qiladi. U vohalarda, adir va tog’
mintaqalarida, ayniqsa lalmikor yerlarda juda keng tarqalgan zaharli
o’simlikdir. Uning yer ustki organlarida zaharli alkaloidlardan
trixodesmin, inkaninlar mavjud. Alkaloidlarning eng ko’p miqdori
o’simlikning urug’ida bo’ladi. Uning xom urug’ida 1,5% va pishgan
urug’ida 2,7% alkaloid bor. Kampirchopon o’simligi 40 chorva mollari
va bahzan odamlar uchun juda xavflidir. Bug’doy doniga aralashgan
urug’lar ovqatga ishlatilsa, kishilar hayotida baxtsiz hodisa ro’y berishi
mumkin. Uchma ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi bo’yi 3-10 sm
keladigan bir yillik o’t. Bargi bandli, panjasimon 3 bo’lakli, bo’laklari
yaxlit yoki 2-3 bo’lakchalidir. Guldor novdalarining kattaligi bargiga
teng yoki biroz kattaroq bo’ladi. Gullari mayda, och sariq rangli. Mevasi
tukchali yoki tuksiz. o’roqsimon egilgan uchli, ko’pincha yuqoriga
qarmoqsimon qayrilgan bo’ladi. Uchma mart-aprel oylarida gullaydi,
urug’i may oyida pishadi. Bu o’simlik jumhuriyatimizning cho’l, adir,
tog’ mintaqalarida ko’p uchraydi. Uchma xalq tabobatida qadim
zamonlardan beri ishlatilib kelinmoqda. U bilan teri kasalliklarini,
ayniqsa qo’tir va yaralarni davolab kelganlar. Uchma chorva mollari
uchun gullash davrida juda zaharli hisoblanadi. Ayniqsa, ana shu davrda
qo’y va echkilar zaharlanib o’ladi. O’simlikning zaharli bo’lishi
tarkibidagi protoanemonie alkaloidiga bog’liqdir. O’simlik tarkibida
0,026% alkaloidlar bo’lib, ular tezda reaktsiyaga kiruvchi juda aktiv
moddalardan iboratdir. O’zbekistonda uchmaning ikki turi, ayniqsa
tarqalgan, birini otashak deb ataladi. Umumiy biologiyasi jihatidan
ikkalasi ham bir-biriga o’xshab ketadi. Farqi, faqat uchmaning mevasi
ilmoqsimon, otashakniki esa to’g’ri, o’tkirdir. Ikkalasi ham gullash va
guldan endi chiqib meva tukkan paytida xavfli bo’ladi. SHuning uchun
ham har bir tabiatshunos uchmaning zaharli ekanligini bilishi va mollar
yeb zaharlanmasligi oldini olishi kerak.
yoda yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Botanik tahrifi. Zig’irning
2000 turi ma’lum, shundan 45 turi hamdo’stlik mamlakatlari hududida
uchraydi. Ulardan ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgani bitta Linum
usitatissium L - oddiy, madaniy zig’ir. Oilasi Linaceae (zig’irdoshlar).
Oddiy zig’ir 5 kenja turga bo’linadi, ulardan uchtasi ahamiyatga ega. 1)
O’rta yer dengizi kenja turi – Subs’. meditirranium vav. et. Ell. O’simlik
past bo’yli (50 sm gacha). Gullari, ko’saklari va urug’lari yirik. 1000
urug’ vazni 10-13 g. O’rta yer dengizi mamlakatlarida ekiladi. 67 2)
Oraliq kenja tur – Subs’. transitorium Ell. O’simlik bo’yi o’rtacha 50-60
sm. Gullari, ko’saklari va urug’lari o’rtacha kattalikda, 1000 urug’ vazni](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_22.png)
![6-9 g. Moyli ekin sifatida Ukraina, Qirim, Kavkazorti, Qozog’istonda
tarqalgan. 3) Yevrosiyo kenja turi – Subsp.eurasiaticum vav. et. Ell.
O’simlikni shoxlanishi va balandligi turlicha. Gul, ko’sak va urug’lari
mayda. 1000 dona urug’ vazni 3-5 g. Eng keng tarqalgan madaniy kenja
tur. Yevropa va Osiyoda ko’p ekiladi. Evrosiyo kenja turi, 4 guruhdagi
tur xillarga bo’linadi. Ulardan quyidagilar ahamiyatli: 1. Tolali zig’ir
(L.elongata), asosan tolasi uchun ekilgan. poyasining bo’yi 60- 175 sm,
faqat yuqori qismidan shoxlanadi. Ko’saklari 2-3 ta, o’rtacha 8-10.
poyasining maxhsuldor qismi, urug’ palla joylashgan joydan to’pgul
hosil qiladigan birinchi shoxgacha. poyaning bu qismidan eng qimmatli
tola (26-31 %) olinadi. Rangi och yashil yoki ko’k yashil. Barglari
lansetsimon, bandsiz. Gullari to’g’ri, beshtalik tipda ko’k, pushti yoki oq
rangli tojbarglari bor. CHangchilari to’q sariq yoki sariq, urug’chisi
beshta uyali tuguncha, beshta ustunchasi bor. Mevasi besh uyali ko’sak,
har bir uya yana ikkiga bo’linadi, har bir uyada bittadan urug’
joylashgan. Urug’liklar yassi, tuxumsimon shaklda, qo’ng’ir yoki
jigarrang. Ildiz tizimi kuchsiz va mayda yon ildizlardan iborat, tuproqni
haydalma qatlamida asosiy massasi joylashgan. Tolali zig’ir mo’tadil,
sernam, yumshoq iqlimga ega mintaqalarda ekiladi. 1000 urug’i 3-6 g.
Urug’lar ko’karayotganda o’z vazniga nisbatan 100-180 % suvni yutadi.
2. Oraliq zig’ir (L.intermedia) – asosan urug’i va moyi uchun ekiladi.
Moyli zig’ir va tolali zig’ir o’rtasida oraliq holatga ega. poyasining bo’yi
55-65 sm, 1-2 poya hosil qiladi. Ko’saklar soni 15-25. Tola uzunligi va
sifati bo’yicha tolali zig’irdan keyin turadi. Tolani chiqishi 16-18 %. 3.
Moyli zig’ir (L.brevimultcaula). past bo’yli (30-50 sm), Markaziy Osiyo
va Kavkazortida, xususan O’zbekistonda ko’p ekiladi. poyasining
balandligi 30-45 sm, shoxlanuvchan, bitta o’simlikda 35-50 ko’sak hosil
qiladi. Urug’i uchun ekiladi. Urug’ida moy miqdori 35-45 %. Tolalari
qisqa, sifati past. Serquyosh, quruq issiq sharoitda yaxshi o’sadi. 4.
Yotib o’suvchi zig’ir (L.’rostrata). poyalari yotib o’sadi. Gullashni
boshlanishi bilan poyalar ko’tarila boshlaydi va 100 sm gacha yetadi.
Kavkazortida kichik maydonlarda ekiladi. Haroratga talabi. Tolali zig’ir
urug’lari 2-5 0C da ko’karib boshlaydi, maysalari 3-5 0C sovuqqa
chidaydi. Harorat 18-220S yuqori bo’lsa va kun davomida keskin
o’zgarib tursa tolali zig’ir yomon o’sadi. Faol harorat yig’indisi, o’suv
davrida 1000-13000S talab qilinadi. O’suv davri 70-100 kun. Namlikka
talabi. Tolali zig’ir – namsevar o’simlik, transpiratsiya koeffitsienti 400-
450. Urug’ – g’unchalash – gullash davrida namga juda talabchan. Bu
davrda tuproqdagi namlik CHDNS 70 % atrofida bo’lishi lozim. Gullash](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_23.png)
![davrida tez-tez 68 yomg’ir yog’sa o’simlik yotib qolishi hamda
zamburug’ kasalliklari bilan zararlanishi mumkin. Sizot suvlar yaqin
joylashgan maydonlarda tolali zig’ir yaxshi o’smaydi. Yetilish davrida
quruq, iliq va quyoshli ob-havo qulay. Yorug’likka talabi. Tolali zig’ir
uzun kun o’simligi. Quyosh yorug’ligi kuchli bo’lganda o’simlik kuchli
shoxlanadi, tolaning hosildorligini hamda sifatini pasaytiradi. Tuproqqa
talabi. Zig’ir unumdor qumloq, soz mexanik tarkibli tuproqlarda yaxshi
o’sadi. Eng maqbul tuproq reaktsiyasi ‘H 5,9-6,5. Tuproq chirindiga
hamda o’zlashtirilishi oson bo’lgan azot, fosfor, kaliy birikmalariga boy
bo’lsa, tolali zig’irning o’sishi, rivojlanishi uchun qulay sharoit
yaratiladi. Qumli, qumoq tuproqlar zig’ir o’stirish uchun yaroqsiz.
SHuningdek, og’ir loy, botqoq tuproqlar ham zig’ir yetishtirishga
yaramaydi. Tolali zig’irning rivojlanishida quyidagi fazalar farqlanadi:
unib chiqish, «archa», shonalash (g’unchalash), gullash va pishish.
Dastlabki bir oy mobaynida tolali zig’ir sekin o’sadi. SHonalashni
boshlanishi va shonalashda jadal o’sishi kuzatiladi va bir sutkada 4-5 sm
o’sadi. Bu davrda oziqlanish va suv rejimi o’timal bo’lishi talab etiladi.
SHonalashning oxiri va gullashning boshlanishida zig’irni o’sishi va
hamda gullashni oxirida o’sishdan to’xtaydi. SHuning uchun gullashni
kechiktiradigan agrotexnik usullar (suv rejimi, o’g’itlash va h.k.) tola
sifatini yaxshilaydi. Qisqa, yahni 2 hafta davomida zig’ir o’suv davrida
o’zlashtiradigan ozuqa moddalarni yarmini o’zlashtiradi.
Geografik tarqalishi. O’simlik keng tarqalgan bo’lib, o’rmon, o’rmon-
cho’l va cho’l hududlarida hamda tog’li tumanlarda (tog’ etaklaridagi
tekisliklarda, tog’ yonbag’irlarda) ochiq yalangliklarda va quruq
o’tloqlar, qirlar, yo’l yoqalari, o’rmon chetlari va boshqa yerlarda o’sadi.
Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida karotin, K va C vitaminlar,
axillein va betonitsin alkaloidlari, 0,8% gacha efir moyi, matrikarin
izomeri, millefin laktoni, 0,31% xolin, as’aragin, smola, oshlovchi,
achchiq (‘roxamazulen-axillin) va boshqa moddalar bo’ladi. Efir moyi
tarkibida 1—4% gacha xamazulen (asosiy qismi, efir moyini olish
vaqtida ‘roxamazulendan hosil bo’ladi), tuyon, kamfora, borneol,
kariofillen, 10% gacha sineol, chumoli, sirka va valerian kislotalar bor.
Ishlatilishi. Mahsulotning dorivor preparatlari mehda-ichak (mehda
yarasi va gastrit hamda shilliq qavatning yallig’lanishi) kasalliklarini
davolash, ishtaha ochish va qon to’xtatuvchi dori sifatida (ichakdan,
bachadondan va gemorroidal qon oqishi) hamda burun, milk va yaralar
qonaganda uni to’xtatish uchun ishlatiladi. Dorivor preparatlari. Suyuq
ekstrakt, damlama, yer ustki qismi kukuni ( poroshogi). Mahsulot](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_24.png)
![ishtaha ochish, qon oqishini to’xtatish uchun va mehda-ichak
kasalliklarida ishlatiladigan yig’malar — choylar tarkibiga kiradi .](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_25.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Туляганова М ., Юлдашев А . С . Ўзбекистонда кенг тарқалган
2. фойдали ўсимликлар . Тошкент . 2011. 187 3. Haydarov Q.H.,
Hojimatov Q.H. O’zbekiston o’simliklari. – Toshkent, 1992. - 241 b. 4.
Xolmatov X.X., Qosimov A.I. Dorivor o’simliklar. - Ibn Sino nomidagi
nashriyot-matbaa birlashmasi. –Toshkent, 1994. - 365 b. 5. Ahmedov
O’., Ergashev A., Abzalov A. Dorivor o’simliklar va ularni o’stirish
texnologiyasi. Toshkent, 2008 y. -232 b. 6. Muxtorov M. Qashqadaryo
vohasining shifobaxsh o’simliklari. Qarshi, “Nasaf”, 2008. –272 b. 7.
Nabiev M. Shifobaxsh nehmatlar. Toshkent, 1994 y. 8. Nabiev M.
Botanika atlas-lug’ati. Toshkent, “Fan”, 1969 y. -256 b. 9. Xolmatov
H.X., Habibov Z.X., Olimxo’jaeva N.Z. O’zbekistonning shifobaxsh
o’simliklari. Toshkent, “Ibn Sino” NMB, 1991 y. -206 b. 10.
O’ljaboeva N. Xalq tabobati xazinasidan javohirlar. Toshkent, “Yangi
asr avlodi”, 2009 y. -1136 b. 11. Hojimatov Q. O’zbekistonning
vitaminli o’simliklari. - Toshkent, “Fan”, 1973. 12. Hojimatov Q.H.,
Yo’ldoshev K.Y., SHog’ulomov U.SH., Hojimatov O.Q. Shifobaxsh
giyohlar dardlarga malham. Toshkent, “O’zbekiston”, 1995 y. -142](/data/documents/2b23bec9-a287-4fd8-988a-78d102600c1d/page_26.png)
Mavzu: Dorivor o’simliklarning tasnifi (botanik morfologik farmakologik va kimyoviy). MUNDARIJA I.Kirish II.Asosiy qism 2.1 Dorivor o’simliklar 2.2 Botanik 2.3Marfalogik 2.4Farmakalogik 2.5Kimyoviy III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar
Dorivor o simliklarni 2 xil tasniflash qabul qilingan: 1) ta sir qiluvchi ʻ ʼ moddalarning tarkibiga qarab — alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli va boshqalar, 2) farmakologik ko rsatkichlariga qarab ʻ — tinchlantiruvchi, og riqqoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga ʻ ta sir qiluvchi, marka-ziy nerv sistemasini qo zg atuvchi, qon bosimini ʼ ʻ ʻ pasaytiruvchi va boshqalar. Dorivor o simliklarning ta sir etuvchi ʻ ʼ moddalari alkaloidlar, turli glikozidlar (antraglikozidlar, yurakka ta sir ʼ etuvchi glikozidlar, saponinlar va boshqalar), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va shilliq moddalar, efir moylari, vitaminlar, bo yoq ʻ moddalar, fermentlar, fitonsidlar, kraxmal, oqsillar, polisaharidlar, azotli moddalar, moy hamda moy kislotalari va boshqa birikmalar bo lishi ʻ mumkin. Dorivor o simliklarning organizmga ta siri uning tarkibidagi kimyoviy ʻ ʼ birikmalarning miqdoriga bog liq. Bu birikmalar o simlikning ʻ ʻ qismlarida turli miqdorda to planadi. Dorining ta sirchanlik quvvati ʻ ʼ hamda sifati yuqori bo lish davri ularning gullash hamda urug lash ʻ ʻ davrining boshlanishi vaqtiga to g ri keladi. Dorivor moddalar ba zi ʻ ʻ ʼ o simliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, ba zi o simliklarning guli ʻ ʼ ʻ yoki mevasida, ba zilarida ildizi yoki po stlog ida to planadi. Shuning ʼ ʻ ʻ ʻ uchun o simliklarning asosan biologik aktiv moddalari ko p bo lgan ʻ ʻ ʻ qismi yig ib olinadi. O simliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va ʻ ʻ tuganagi, odatda, o simlik uyquga kirgan davrda ʻ — kech kuzda yoki o simlik uyg onmasdan oldin ʻ ʻ — erta bahorda tayyorlanadi. O simlikning meva va urug lari pishib yetilganda yig iladi, chunki ular ʻ ʻ ʻ bu paytda dori moddalariga boy bo ladi. Yangi ykg ib olingan dorivor ʻ ʻ o simlik mahsuloti tarkibida (yer ustki a zolarida 85% gacha, ildizida ʻ ʼ 45% gacha) nam bo ladi. Bu nam yo qotilmasa (quritish yo li bilan), ʻ ʻ ʻ o simlik chirib, dori moddalari parchalanib, yaroqsiz bo lib qoladi. ʻ ʻ Odamlar qadim zamonlardan tabiat ne matlaridan foydalana ʼ boshlaganidan buyen dorivor o tlardan kasalliklarni davolashda ʻ foydalanib kelganlar. Bundan 3—4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy, Qad. Misr mamlakatlarida shifobaxsh o simliklar haqida ma lumotlar ʻ ʼ beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan O rta Osiyo xalq tabobatida ʻ dorivor o simliklardan foydalanib davolash o zining qad. an analariga ʻ ʻ ʼ ega. Shifobaxsh o simliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida ʻ Abu Ali Ibn Sinoning „Al-qonun“ asarida 476 ga yaqin o simlikning ʻ
shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari to g risida ʻ ʻ ma lumotlar keltiriladi. Hoz. vaqtda dorivor o simliklarning turi ʼ ʻ ko payib, xalq tabobati shifobaxsh o simliklar bilan boyigan. Dorivor ʻ ʻ o simliklardan ko proq, anor, achchiqmiya, bodom, do g buy, dorivor ʻ ʻ ʻ ʻ gulxayri, yong oq, jag -jag , zubturum, isiriq, itburun, omonqora, pista ʻ ʻ ʻ daraxti, sachratqi, choyo t, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, ʻ yalpiz, kiyiko t, tog rayhon, qizilcha, qoqio t va boshqalari tarqalgan. ʻ ʻ ʻ Achchiqmiyadan paxikarpin, oqquraydan pesni davolashda qo llaniladigan psoralen, isiriqdan garmin, itsigekdan anabazin, ʻ omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin va b. alkaloidlar olinadi. Anor pustidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balg am ko chiruvchi va ʻ ʻ yumshatuvchi, jag -jag va lagoxilusdan tayyorlangan dorilari qon ʻ ʻ ketishini to xtatuvchi, pista bujg uni va choyo tdan tayyorlangan dorilar ʻ ʻ ʻ me daichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. S.Q. Islombekov ʼ nomidagi Toshkent farmatsevtika zdida O zbekistonda o sadigan va ʻ ʻ ekiladigan dorivor o simliklardan turlituman dorilar tayyorlanadi. ʻ Dorivor o simliklarni topish va ulardan alkoloidlar olishda O zbekistan ʻ ʻ FA O simlik moddalari kimyosi institutining xizmati katta. Intda 4000 ʻ dan ortiq o simlikning turli organlari alkoloid olish maqsadida ʻ o rganilib, ulardan 1000 ga yaqin tabiiy birikmalar ajratib olingan. Shu ʻ asosda sitizin, galantamin kabi 20 dan ortiq qimmatli preparat yaratilgan va tibbiyotga joriy qilingan. O zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika ʻ instituti va Botanika bog ining efir moyli, dorivor va bo yoqli ʻ ʻ o simliklar lab. ilmiy xodimlari mutaxassislar bilan hamkorlikda O rta ʻ ʻ Osiyo hududida ko p tarqalgan yuqumli kasalliklardan eng xavflisi sariq ʻ (gepatit)ni davolashda ekologik jihatidan toza, samaradorligi yuqori bo lgan dorivor o simliklar xom ashyolaridan tayyorlangan „Safro ʻ ʻ haydovchi Hojimatov yig masi“ni yaratdilar va bu yig ma ilmiy ʻ ʻ tibbiyotda qo llashga va ishlab chiqarishga ruxsat etildi (1997). ʻ Shuningdek, SamDU Botanika kafedrasida, Toshkent davlat farmatsevtika intida dorivor o simliklarni ekib yetishtirish texnologiyasi ʻ o rganilmoqda. Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, ʻ Surxondaryo viloyatlarida va Xorazm Ma mun akademiyasida dorivor ʼ o simliklar yetishtiradigan maxsus xo jaliklar bor. Yovvoyi dorivor ʻ ʻ o simliklar xom ashyolari asosan „O zfarmsanoat“ respublika davlat- ʻ ʻ aksiyadorlik konserni, matlubot shirkatlari va O zbekistan Qishloq va ʻ suv xo jalik vazirligining „Shifobaxsh“ ishlab chiqarish birlashmasi ʻ xo jaliklari tomonidan tayyorlanadi. ʻ
Botanika ( yun. botanikos — o simlikka tegishli, botane — o simlik, o t,ʻ ʻ ʻ giyoh) — o simliklar ʻ to g risidagi fanlar majmui. B. yer yuzidagi ʻ ʻ o simliklar dunyosini, o simliklar organizmlarining yashash va ʻ ʻ rivojlanish qonuniyatlarini hamda ularning bu jarayondagi o zaro ʻ aloqalarini, tashqi muhitga nisbatan munosabatlarini ilmiy jihatdan o rganadi. B. bir-biri bilan o zaro bog langan o simliklar sistematikasi, ʻ ʻ ʻ ʻ paleobotanika, geobotanika, morfologiya, anatomiya, sitologiya, antekologiya, filogeniya, florogenetika, fiziologiya, ekologiya, usimliklar xom ashyosi, bioqimyo, usimliklar geografiyasi, dendrologiya, palinologiya kabi tarmoqlarga bo linadi. B. suvo tlar, ʻ ʻ po sinlar, qirqbo g imlar, qirqquloqlar, ochiq urug li o simliklar, yopiq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ urug li o simliklar, zamburug lar va lishayniklar deb ataladigan ʻ ʻ ʻ bo limlardan iborat. ʻ B. boshqa biol. fanlari kabi kuzatish, tarixiy taqqoslash va tajriba usullaridan foydalanadi. Bu usullar kolleksiyalar yig ish va tuzishdan, ʻ tabiatda va tajriba maydonlarida kuzatish va tajribalar o tkazish, olingan ʻ ma lumotlarni matematik usulda ishlab chiqishdan iborat. B. klassik B. ʼ metodlari bilan bir qatorda zamonaviy kimyo, fizika, kibernetika va boshqa fanlarning i. t. metodlaridan ham foydalanadi. O simliklar to g risidagi dastlabki ma lumotlar qad. Sharq xalqlari ʻ ʻ ʻ ʼ qo lyozmalarida uchraydi. Lekin ilmiy B.ga yunonlar asos solishgan. ʻ O simliklarni tekshirishga bag ishlangan eng qad. ma lumotlar yunon ʻ ʻ ʼ faylasufi Aristotel ishlarida uchraydi. Aristotelning shogirdi Teofrast birinchi bo lib o simliklarning hayotiy shakllari tasnifini bergan, ʻ ʻ o simliklarni daraxtlar, butalar, yarim butalar va o tlarga ajratgan. ʻ ʻ Teofrast B.ning otasi hisoblanadi. O rta asrda yashagan ʻ vatandoshlarimiz Beruniy va Ibn Sino asarlarida ham shifobaxsh o simliklar to g risida ko plab ma lumotlar beriladi. Endilikda ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ o simliklar qoplamining biosferadagi ahamiyati, biosferaning eng ʻ muhim komponenti sifatida ularni muhofaza qilish, o simliklar dunyosi ʻ genofondini saqlash, o simlik boyliklaridan oqilona foydalanish ʻ muammolari birinchi o ringa chiqdi. ʻ O zbekistonda. B. sohasidagi dastlabki i. t. ishlari 20-asrning 20- ʻ yillarida boshlangan. O sha yillari O rta Osiyo davlat universiteti, 40- ʻ ʻ yillar boshida esa O zbekiston Fanlar akademiyasi O zbekiston ʻ ʻ usimliklarini o rganish bo yicha bir necha ekspeditsiyalar uyushtiradi. ʻ ʻ Yig ilgan o simliklar kolleksiyasi O zbekiston gerbariysini tuzish uchun ʻ ʻ ʻ
asos bo ldi. Hozir Fanlar akademiyasi Botanika institutidagi markaziy ʻ gerbariyda 1 mln.dan ortiq usimliklar namunasi va 10000 dan ziyod o simlik turlari bor. Bu kolleksiyalar va tabiatda olib borilgan ʻ kuzatishlar Urta Osiyo florasining genezisi va usimliklar krplamining rivojlanishi to g risida yirik nazariy va fundamental ishlarni amalga ʻ ʻ oshirishda asosiy baza bo lib xizmat qildi. Xususan O zbekiston Fanlar ʻ ʻ akademiyasi Botanika instituti tomonidan 1941—62 yillarda 6 jildli "O zbekiston florasi" asari yaratildi. Unda 4274 o simlik turlari, ʻ ʻ jumladan 390 endemik turlar to g risida ma lumot berilgan. O zbekiston ʻ ʻ ʼ ʻ botaniklari Urta Osiyo respublikalari olimlari bilan hamkorlikda 8 mingdan ortik, turni o z ichiga olgan 10 jildli "Urta Osiyo o simliklari ʻ ʻ aniqlagichi"ni tuzib chikishdi. Zamburug lar bo yicha esa 10 jildli ʻ ʻ "O zbekiston zamburug lari" nomli asar yuzaga keldi. ʻ ʻ O zbekistonning qazilma florasi bo yicha Botanika instituti olimlari ʻ ʻ tomonidan bir qancha i.t. ishlari olib boriddi. Tadqiqot natijasida 3 jiddli "O zbekiston paleobotanikasi" paydo bo ldi. Cho l, yarimcho l, tog oldi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o tloqlarining hosildorligini oshirishning fitomeliorativ va ʻ agrotexnikaviy metodlari asoslab berildi va amaliy foydalanishga takdim etildi. O zbekiston florasi va o simliklar qoplami bo yicha i.t.ning natijalari M. ʻ ʻ ʻ G. Popov (1927), Ye. P. Korovin (196162), I. I. Granitov (196467), Q. 3. Zokirov (1955—61) ishlarida keng yoritiddi. 1965-yilga kelib O zbekiston o simliklarining yirik masshtabli geobotanik haritasi tuzildi. ʻ ʻ B. institutida olib borilgan geobotanikaga oid materiallar asosida 4 jilddan iborat "O zbekistonning o simliklar qoplami va ulardan oqilona ʻ ʻ foydalanish" asari nashr qilindi. B. institutida dorivor va efir moyli yemxashak hamda oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan o simliklarni ʻ aniqlash va ulardan foydalanish sohasida ham bir qancha i.t. ishlari bajariddi. J. K. Saidov rahbarligida usimliklarning cho l sharoitiga ʻ moslashuv xususiyatlari ustida i.t. ishlari olib borildi. Noyob va yo qolib ʻ borayotgan turlarni muhofaza qilish sohasida olib borilgan ishlar asosida 1984-yilda 163 o simlikturini o z ichiga olgan "O zbekiston Kizil ʻ ʻ ʻ kitobi" yaratildi. O simliklar morfologiyasi, anatomiyasi, ekologiyasi va fiziologiyasi ʻ sohasida cho l o simliklarining qurg oqchilikka moslanishining o ziga ʻ ʻ ʻ ʻ xos morfologik xususiyatlariga oid ko p i. t. ishlari olib borildi va yirik ʻ monografiya hamda to plamlar nashr etildi. ʻ