logo

OLACHIPOR KARRAK (SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING BA’ZI BIOLOGIK XUSUSIYATLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

7058.59375 KB
OLACHIPOR  KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM  (L.) GAERTN)  NING
BA’ZI   BIOLOGIK   XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
KIRISH ...........................................…………………………………........….... ......
1 .   BOB.   OLACHIPOR   KARRAK   ( SILYBUM   MARIANUM   (L.)   GAERTN)
NING  O’RGANILISH TARIXI VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI
1.1.  Olachipor karrakning  o’rganilish tarixi...............................................................
1.2. Olachipor karrakning  kimyoviy tarkibi va yetishtirish texnologiyasi.................
2 .  BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI
2.1. Tadqiqot sharoitlari...............................................................................................
2.2.   Tadqiqot
obyektlari...............................................................................................
2.3. Tadqiqot uslublari.................................................................................................
3 .   BOB.   OLACHIPOR   KA RR AK   ( SILYBUM   MARIANUM   (L.)   GAERTN)
NING   ONTOGENEZI,   GULLASH   BIOLOGIYASI   VA   URUG’
MAHSULDORLIGI
3.1.   Olachipor   ka rr ak ning   urug`i ni   dala   sharoitida
unishi... ....................................... ..
3.2.   Olachipor   ka rr ak ning
ontogenezi……………… ………………………………..
3.3.   Olachipor   ka rr ak ning   fenologik
xususiyatlari............. ......................................... .
3.4.   Olachipor   ka rr ak ning   gullash
biologiyasi.................... ..........................................
3.4.1.   Chang   donalarining   morfologiyasi,   hayotchanligi   va
changlanishi....... .............
3.5.   Olachipor   ka rr ak ning   potensial   va   real   urug’   mahsuldorligi……........
……....... ..
1 XULOSALAR ……………………….........…………….…….……......... .............
TAVSIYALAR ………………..........................................…………............ .............
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR RO’YXATI .............................................
KIRISH
Magistrlik   dissertatsiyasi   mavzu si ning   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi .
Dorivor   o‘simliklarni   introduksiya   qilish   va   ularni   ko‘paytirish   va   dori-darmon
ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyoni mahalliy sharoitda etkazib berish
hozirgi   kunning   dolzarb   muammolaridan   biridir.   Hozirgi   kunda   dunyo   aholisi
sonining ortishi, o’z navbatida, oziq-ovqat va dori-darmon mahsulotlariga bo’lgan
talabni yanada oshirmoqda, shu bilan bir vaqtda, kishi organizmining barcha zarur
moddalarga   bo’lgan   ehtiyojining   to’liq   ta’minlanishi   ham   faqat   yetarli   miqdorda
oziqlanishga   bog’liq   bo’lmasdan,   balki   oziq-ovqatning   xilma-xilligi   ozuqabop
o’simliklar hisobiga boyitishni ham taqozo etadi .
Ana   shunday   o’simliklardan   biri   olachipor   karrak   ( Silybum   marianum )
hisoblanadi.   Olachipor   karrak   O’zbekiston   uchun   istiqbolli   qimmatbaho   o’simlik
bo’lib,   undan   oziq-ovqat,   farmasevtika   sanoati   uchun   xomashyo   sifatida   muhim
ahamiyatga   egadir.   Farmasevtik   nuqtai   nazardan   olachipor   karrakning   dorvorlik
xomashi uning to’la pishish davrida yig’ilgan mevalari hisoblanadi. Aynan shuning
uchun ham bu o’simlik dorivor ekin sifatida yetishtiriladi [55] .
Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi, ekish muddatlari va me’yorlari hamda hosildorligi va kimyoviy 
tarkibini o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar V.A.Kurkin [39], N.V.Nikolaychenko [65, 66], G.S.Ananikyan 
[3], A.S.Chubarovalar [103], D.V.Rosixin [80], A.Sh.Ramazanovlar [75] tomonidan olib borilgan. 
Respublikamiz miqyosida  S.marianum  L. ning urug‘ va biomassa hosildorligiga mineral o‘g‘itlarning 
ta’sirini, ayrim bioekologik xususiyatlarini, urug‘larning unuvchanligi va o‘sish energiyasini ruderal 
2 o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni va tabiiy zahiralarini hamda anatomik tuzilishini, quruq ekstrakt ishlab 
chiqish texnologiyasini B.A.Nigmatullaev [62], U.K.Abduraximov [1] tadqiq qilganlar.
Ammo   adabiyotlardagi   bu   ma’lumotlar   respublikamiz   sharoitida
ushbu istiqbolli dorivor va introdutsent o‘simlik –   S. marianum   ni keng
miqyosda   etishtirishga   tavsiya   berish   imkonini   bermaydi.   Shu
sababdan,   respublikada,   xususan   Samarqand   viloyati   sharoitida
olachipor karrakning o‘ziga xos biologik xususiyatlarini inobatga olgan
holda   uning   ontogenezini   davr   va   bosqichlarini,   fenologik
xususiyatlarini,   gullash   biologiyasi   va   urug’   mahsuldorligini   o’rganish
dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot obyekti va predmeti:  Tadqiqotlar  olachipor karrak ( Silybum marianum  (L.) Gaertn)  larining  
biologik xususiyatlariga qaratilgan. Tadqiqot predmeti – Samarqand viloyati sharoitida introduksiya 
etilgan   olachipor karrak ( Silybum marianum )  ning  fenologiyasi, morfologiyasi, antekologiyasini 
o’rganish.
Tadqiqot maqsadi va  vazifalari:   Olachipor karrak ( Silybum marianum )   ning
ba’zi biologik xususiyatlarini o’rganish.
Tadqiqot vazifalari  quyidagilar :
- o’simlik to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni
tahlil qilish;
- o’ simlikning sistematik  h olati va tar q alishini  o’rganish;
- o’simlik urug’ining dala sharoitida unishi;
- o’ simlikning ontogenezini  o’rganish ;
- o’ simlikning  feno logik xususiyatlarini o’rganish ;
- o’simlikning gullash biologiyasini o’rganish;
- o’simlikning urug’ mahsuldorligini o’rganish.
Ilmiy   yangiligi:   Olachipor   karrak   ( Silybum   marianum )   ni   dala   sharoitida
urug’   unuvchanligining   biologik   xususiyatlari   aniqlanadi.   O’simlikning
ontogenezini   davr   va   bosqichlari,   gullash   biologiyasi,   to’pgullarining
morfologiyasi,   chang   donachalarining   hayotchanligi   va   morfologik   tuzilishi
3 o’rganiladi. Gullarning sutkalik va mavsumiy gullash ritmi hamda potensial va real
urug’ mahsuldorligi aniqlan a di. 
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   farazlari:   Olachipor   karrak   ( Silybum
marianum )   ning   morfologiyasi,   gullash   biologiyasi,   fenologiyasi,   urug’
mahsuldorligi   va   introduksiyasiga   oid   masalalar   ko’rib   chiqildi   va   biologik
qonuniyatlar o’rganildi.
Tadqiqot   mavzusi   bo’yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili):   Ilmiy
adabiyotlarda to’liq bo’lmagan ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu esa olachipor karrak
( Silybum   marianum )   ning   to’liq   tavsifini   bermaydi.   Introduksiya   sharoitida
olachipor   karrak   ( Silybum   marianum )   ning   urug’ini   dala   sharoitida   unishi,
ontogenezining   davr   va   bosqichlaridagi   o’zgarishlar,   gullash   biologiyasi,   sutkalik
va   mavsumiy   gullash   ritmi,   urug’   mahsuldorligi   potensial   va   real   urug’
mahsuldorligi   to’g’risidagi   tadqiqotlar   to’liq   o’rganilmaganligi   adabiyotlarda
ko’rsatib o’tilgan.
Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi:  Ilmiy izlanishlarni bajarishda asosan, morfologiya, 
biologiya, ontogenez, antekologiya, fenologiya, introduksiya, biometrik va statistik metodlardan 
foydalanildi. 
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati:   Ko’p   tomonlama
foydali   bo’lgan   o’simlik   esa   olachipor   karrak   ( Silybum   marianum )   ning   ba’zi
biologik   xususiyatlari   o’rganildi.   Tajriba   natijalariga   ko’ra   sharoiti   yangi   bo’lgan
o’simliklarni mintaqada introduksiyalashda qo’llanildi. Olachipor karrak ( Silybum
marianum )   ni   shu   ma’lumotlar   asosida   uning   urug’ining   dala   sharoitida   unishi,
fenologik   xususiyatlari,   ontogenezini   va   gullash   biologiyasini   o’rganish   hamda
sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi.
Ishning   aprobasiyasi.   Tadqiqot   natijalari   quyidagi   ilmiy   konferensiyalarda
va anjumanlarda muhokama qilindi. 2019-2022 yillar oralig’ida Samarqand davlat
universiteti bakalavr talabalari va magistrantlarining ilmiy anjumanida; Zamonaviy
biologik ta’limni  rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi
//   Respublika   ilmiy-amaliy   konferensiyasi   materiallari.   Jizzax.   2022   yil
anjumanlarida ma’ruzalar qilindi.
4 Maqolalar.  Dissertatsiya mavzusi bo’yicha quyidagi ishlar chop etilgan:
1. B.M.   Doniyorova,   Z.A.   Rasulova,   Sh.O.   Ne’matov,   M.U.   Sherqulov .
Silybum   marianum   (L.)   Gaertn.   ning   ontogenezi.   //   Zamonaviy   biologik   ta’limni
rivojlantirishda   fan,   ta’lim   va   ishlab   chiqarishning   integratsiyasi   mavzusidagi
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022. B. 65-67.
2. B.M.   Doniyorova,   Z.A.   Rasulova,   O.M.   Umirzoqova,   M.N.   Xoliqova.
Silybum marianum   (L.) Gaertn. ning fenologik xususiyatlari. Zamonaviy biologik
ta’limni   rivojlantirishda   fan,   ta’lim   va   ishlab   chiqarishning   integratsiyasi   //
mavzusidagi  Respublika   ilmiy-amaliy konferensiyasi  materiallari. –  Jizzax.  2022.
25-28 b.
3. B.M.   Doniyorova,   Z.B.   Nomozova.   Ontogenez   Silybum   marianum   (L.)
Gaertn.   Международный научн ый   журнал “Вестник  науки”.   Выпуск №5(50).
Т.4. -Тольятти.  2022. - С. 243-247.
Ish   tuzilmasining   tavsifi:   M agistrlik   dissertatsiya   ishi   78   betdan   iborat
bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot obyekti, uslublari
va   tadqiqot   natijalari),   xulosalar,   tavsiyalar,   adabiyotlar   ro’yxatidan   va   jadval,
rasmlarlan   iborat.   Dissertatsiya da   123   ta   adabiyotlardan   foydalanilgan   bo’lib,
shundan  10  tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 
5 1 .  BOB. OLACHIPOR KARRAK ( SILYBUM MARIANUM  (L.) GAERTN)
NING  O’RGANILISH TARIXI VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI.
1.1. Olachipor karrakning o’rganilish tarixi.
Hozirgi vaqtda dorivor preparatlarning 60% dan ko‘prog‘i tabiiy o‘simliklar
xomashyosiga   to‘g‘ri   keladi.   Demak,   dorivor   o‘simliklarni   introduksiya   qilish,
mahalliy   florada   mavjud   bo‘lgan   turlarni   muhofaza   qilish   hamda   ularni
ko‘paytirish,   mahalliy   dori-darmon   ishlab   chiqarishni   rivojlantirishdagi   muhim
vazifalar qatoriga kiradi [89].
Abu   Ali   ibn   Sinoning   “Tib   qonunlari”   asarida   jami   590   ga   yaqin   dorivor
o‘simliklar nomi tilga olingan. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar davomida
ularning   soni   520   dan   ortiq   ekanligi   aniqlandi.   Ulardan   178   turi   O‘zbekiston
hududida   o‘sishi   hamda   110   turi   yovvoyi   holda,   68   turi   madaniy   holda   o‘sishi
aniqlangan [88, 98].
Dorivor o‘simliklar va ularning shifobaxsh xususiyatlari to‘g‘risida qadimgi
Rim   qomusiy   olimi   Selsa   eramizdan   avvalgi   I   asrda   bergan   ma’lumotida,
o‘simliklarning ayrimlari kishilarni o‘ldirsa, ayrimlari ularga kuch-quvvat berishini
ko‘rsatgan.   “Avesto”   esa   yuzdan   ortiq   o‘simliklarning   shifobaxsh   xususiyatlarga
ega   ekanligini   ko‘rsatadi.   Uning   ma’lumotiga   ko‘ra,   isiriq   -   tinchlantiruvchi,
umumiy quvvatlantiruvchilarga - uzum, mevalar, shakarqamish kabilarni ko‘rsatib
o‘tadi.   SHular   qatorida   dezinfeksiyalovchi   o‘simliklarga   -   piyoz,   sarimsoq
piyozlarni   keltiradi.   SHunday   qilib,   o‘simliklar   yordamida   davolash   va   ulardan
foydalanish rivojlanib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib, o‘simliklar bilan davolash,
turli   malhamlar   tayyorlash   va   turli   gigienik   krem,   odekolon   va   boshqalarni
tayyorlash   ham   ortib   bormoqda.   Natijada   davolashning   xalq   tabobati,   an’anaviy
6 tabobat   va   ilmiy   tibbiyotda   ishlatilib   kelinayotgan   shifobaxsh   o‘simliklarga
bo‘lgan talab so‘nggi yillarga kelib yanada ortdi [77]. Bu esa ayrim tabiatda kam
tarqalgan   o‘simliklarning   yo‘qolib   ketish   xavfini   yanada   oshirmoqda.   Buni
O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ning 1998 yilgi nashrida 301 tur, kiritilgan,
2006   yilgi   nashrida   zamburug‘lar   bilan   305   tur,   2009   yilgi   nashrida   esa   324   tur
kiritilganligidan   ham   bilsa   bo‘ladi   [91,   92,   93].   O‘zbekiston   Respublikasi
mustaqillikka   erishgan   dastlabki   yillardayoq,   tabiatni   muhofaza   qilish   to‘g‘risida
qonunlar chiqarildi. 
Hozirgi   kunda   O‘zbekiston   florasida   4344   tur   [96]   yuksak   o‘simliklar
tarqalgan.   Professor   X.X.   Xolmatovning   bergan   ma’lumotiga   ko‘ra,   4500   turdan
577 tur o‘simliklar insonlar  hayotida shifobaxsh  xususiyatga ega ekanligi  alohida
qayd   etilgan.   Bu   o‘simliklar   qadimdan   tabiblar   tomonidan   ishlatilib   kelinadi   va
ko‘pgina qadimiy manbalarda keltirilgan [97].
XX   asrga   kelib   ilmiy   qarashlar   va   ilmiy   tadqiqotlar   ko‘payishi   natijasida
dorishunoslik   alohida   fan   sifatida   rivojlana   boshladi.   O‘simliklarning   ilmiy
nomlari,   ularning   to‘liq   morfologik   va   anatomik   tuzilishlari,   geografik   tarqalishi,
kimyoviy   jihatlari   va   bioekologik   xususiyatlari   to‘liq   o‘rganila   boshlandi.
O‘simlikdan ajratib olingan moddalar  farmakologik jihatdan o‘rganilishi  bilan bir
qatorda   uning   toksikologik   jihatlari   ham   o‘rganila   boshlandi.   Ayniqsa,
O‘zbekistonning   dorivor   o‘simliklarini   o‘rganish   bo‘yicha   qator   10   yilliklar
davomida   O‘zR   FA   Botanika   institutida   Q.   Xojimatov   [99]   tomonidan   keng
qamrovli ilmiy ishlar olib borilgan. 
Dorivor   o‘simliklarning   kimyoviy   tarkibini   o‘rganib,   ulardan   biologik   faol
moddalarni   individual   holda   ajratib   olib,   preparat   shaklida   ishlab   chiqishga
ixtisoslashgan   institutlardan   biri   O‘zR   FA   O‘simlik   moddalari   kimyosi   instituti
jahon miqyosida samarali hissa qo‘shib kelmoqda. Fransiyaning “Kristian dior” va
“Gerlen”   kompaniyalariga   institut   tomonidan   ishlab   chiqilgan   “Jistenin”   biologik
aktiv   qo‘shimchasi,   “Latoksan”   firmasiga   120   ga   yaqin   bioreaktiv   eksport
qilinmoqda   [81].   SHuningdek,   ushbu   sohada   O‘zR   FA   Bioorganik   kimyo
7 institutida   ham   salmoqli   ishlar   olib   borilmoqda.   O‘zbekiston   Respublikasi
Farmatsevtika   institutining   professori   X.X.   Xolmatov   tomonidan   O‘zbekiston
dorivor o‘simliklarini o‘rganishga katta hissa qo‘shib kelinmoqda [97, 98].
Rastoropsha   –   Silybum   marianum   L.   bir   yillik   yoki   ko‘p   yillik   diploid
o‘simlik   bo‘lib,   murakkabguldoshlar   oilasiga   (Asteraceae)   mansubdir   [58].
Rastoropshaning   vatani   -   Janubiy   Evropa   hisoblanadi.   Tarqalish   areali   –   G‘arbiy
Evropa,   Kichik   va   O‘rta   Osiyo,   SHimoliy   Amerika,   Markaziy   Afrika   va   Janubiy
Avstraliyani   qamrab   oladi   [110].   Rastoropsha   o‘simligi   Rossiyaning   Evropa
qismining   janubiy   rayonlarida,   Kavkaz,   O‘rta   Osiyo,   Ukrainaning   janubida   va
G‘arbiy Sibirda tarqalgan [104]. Hozirgi vaqtda rastoropsha o‘simligi Rossiyaning
Krasnodar   o‘lkasida,   Povolje   va   Moskva   viloyatlarida   etishtiriladi.   Ozarbayjon
tuproq iqlim sharoitlarida ham muvaffaqiyatli sinalgan. Mahsulotning ayrim qismi
eksport qilinadi [122]. 
Farmatsevtik  nuqtai  nazardan rastoropshaning dorivorlik homashyosi  uning
to‘la   pishish   davrida   yig‘ilgan   mevalari   hisoblanadi.   Aynan   shuning   uchun   ham
ushbu o‘simlik dorivor ekin sifatida etishtiriladi [ 55 ]. 
Poyasi   –   to‘g‘ri   yoki   shoxlangan,   burushiq,   silindrsimon,   yalang‘och   yoki
yuzasi unsimon qoplama bilan qoplangan kuchsiz to‘rsimon-tukli, balandligi 1-1,5
m. Uning faol o‘sishi shonalash fazasiga to‘g‘ri keladi [ 20 ].
Barglari – o‘tkir tishli parraklarga ega, parsimon-parraknamo yoki parsimon-
ajralgan   ko‘rinishda,   yashil,   yaltiroq,   katta   oq   dog‘larga   ega;   barglarining
to’pbarglari   (rozetkasi)   –   bandli,   yotiq-poyasimon,   asosiy   poyani   o‘rab   turadi.
Pastdagi   barglar   yirik,   uzunligi   80   sm   gacha,   eni   30   sm   gacha,   rozetkalarga
yig‘ilgan, to‘lqinsimon, o‘simlik katta meduzani eslatadi [ 31 ].
Barglari ildiz bo‘g‘zida joylashgan yoki ostki poya barglari barg bandi bilan
o‘ralgan,   qolganlari   bandsiz,   poyani   o‘rab   turadi,   uzunlashgan   yoki   uzun
ovalsimon,   eng   yuqoridagilari   lansetsimon,   keng   patsimon   qirqilgan,   chekkalari
o‘yiq tishsimon, tishli, u ustki tomondan tikonlar bilan qoplangan, tikonlari atrofi
oq dog‘lar bilan qoplangan, yorqin rangda [ 32 ].
8 O‘simlik   barg   plastinkasi   uchun   dorsiventral   tipdagi   tuzilish   xos.   Katta
barglarining   yuqori   epidermis   h ujayralari   tashqi   tomonga   bo‘rtib   chiqqan
ko‘rinishda, ustki tomondan parenximalashgan. Barg og‘izchasi  – ustitsa apparata
tuzilishi   –   anomotsitli ,   k am   tuklangan.   O‘simlik   tashlandiq   joylarda,   yo‘l
bo‘ylarida,   quruq   erlarda   o‘sadi,   tomorqalarda   ham   manzarali   ham   dorivor
o‘simlik sifatida ko‘paytiriladi [ 26 ]. 
To‘pguli   –   diametri   3-6   sm   bo‘lgan   savatcha,   cho‘zinchoq,   ko‘pincha
sharsimon, novda va shoxchalarning uchida bir donali. O‘rami cherepitsali, ignali
yoki o‘tkir yashil bargchalardan iborat. Gulo‘rni yassi, etli. To‘pgulda 80 dan 100
tagacha   gullar   shakllanadi.   Bu   gulchalarning   hayoti   2   kun   [ 66 ].   Gul   savatchalari
o‘rtacha   kattalikda   yoki   yirik,   uzunligi   3-6   sm,   uzunchoq,   ko‘proq   sharsimon,
ingichka gulpoyada yakka joylashgan; savatcha bargchalari kuchsiz tuklangan yoki
silliq, ustma-ust joylashgan; chetki va o‘rta bargchalari savatcha asosiga birikkan,
ustki   bargchalari   uzunlashgan,   uchki   qismi   uzun   tikon   bilan   qoplangan,   chetlari
qattiq   va   ular   4-6   tikonchalar   bilan   ta’minlangan;   gullari   ko‘p   sonli,   pushti,
siyo h rang yoki oq rangda [ 36 ].
Gul o‘rni yassi, etdor. Naysimon gullari o‘troq, yorqin pushti – siyo h  rangda,
ammo to‘q pushti, xatto oq rangda bo‘lishi mumkin. Gullash davomida 80 dan 100
tagacha   gullar   shakllanishi   mumkin,   ularning   xayotchanligi   ikki   sutkadan
oshmaydi.   Bir   to‘pgulning   gullash   davomiyligi   o‘rtacha   26   kunga   cho‘zilishi
mumkin. To‘pgulda gullarning ochilishi markazdan boshlanadi. 
Ularning   h idi   –   asal-jasminli,   anchagina   yoqimli   [ 25 ].   Gullari   –   naysimon,
binafsharang,   pushti   rang,   kamdan-kam   xolatda   oq.   Bitta   to‘pgulning   gullashi
o‘rtacha 2-6 kun davom etadi [1 18 ]. 
To‘pgulda   gullarning   joylashuvi   –   markazdan   tarqalishi   kuzatiladi.   Uning
xushbo‘yi   h idi   asal-yasminli,   muattar   [ 74 ].   Rastoropsha   uchun   gulchangi   shamol
yordamida   tarkalishi   xos   emas.   Germaniyada   maxsus   o‘tkazilgan   tajribalarga
muvofiq,   changlanishdan   2   soat   o‘tgach,   to‘pguldagi   gullarning   25%   da   meva
tuguladi   va   90-100%   mevalarni   o‘z-o‘zidan   changlanish   ta’minlaydi   [ 51 ].
9 Barglarining   chetlari,   novdasida   va   gul   bandida   o‘tkir   sariq   tikanlari   bor.   Gultoji
binafsharang,   qirmizi,   pushti,   ba’zan   oq,   naysimon,   gultojning   naychasi   ingichka
naysimon,   uzunchoq,   halqumchasi   k alta,   kengaygan,   qo‘ng‘iroqchasimon.
Rastoropshaning gullashi va mevalarining etilishi juda uzoq davom etadi – birinchi
gullar   iyulda   paydo   bo‘ladi,   oxirgilari   –   sentyabrning   oxirida.   Birinchi   mevalari
iyul oyining oxirida etiladi, oxirgilari esa – oktyabrda [ 48 ].
Urug‘lari uzunligi 7 mm gacha, ellipssimon yoki teskari tuxumsimon, to‘q-
jigarrang   yoki   qora,   uzun   chiziqli   yoki   oqmarmar-dog‘li.   H idsiz ,   t a’mi   bir   oz
achchiqroq   [1 09 ].   Etilgan   urug‘lari   uzoq   vaqt   mobaynida   o‘z   unuvchanligini
yo‘qotmaydi.   H atto   ular   1,5-2   yil   mobaynida   saqlanganda   unuvchanligini
pasaymaganligi   kuzatganlar.   Unuvchanligining   yaxshi   saqlanishi   3-4   yilgacha
kuzatiladi,   undan   oshganda   unuvchanligini   keskin   pasayishi   yuz   beradi   [1 1 1].
YAngi   terilgan   urug‘lar   30   kun   mobaynida   tinim   davrida   bo‘ladi.   O‘simlik
urug‘lari   unuvchanligini,   oshirish   uchun   maxsus   qayta   ishlash   talab   etilmaydi,
ammo saqlashdagi past  h arorat urug‘larni ekish sifatini oshiradi [1 23 ]. 
Mevasi  – urug‘lari kokilli, ellipssimon yoki teskari tuxumsimon, uzunligi 8
mm   gacha,   eni   2-4   mm,   qalinligi   1-3   mm,   ozgina   yapaloq,   tuksiz,   yaltiroq,   to‘q
jigarrang   yoki   qora,   uzun-uzun   cho‘zinchoq   qo‘ng‘irsimon   dog‘larga   ega.
Urug‘chalarda   gulkosaning   qo‘shimchalaridan   shakllangan   uchar   kokilchalar
ularni   shamol   yordamida   ko‘chishiga   yordam   beradi.   Aniqlanishicha,   bir
to‘pguldagi   urug‘chalarning   og‘irligi   o‘zlarining   qobik   massasi   bilan   deyarli
tengdir .   1,8   –   2,0   mm   bo‘lgan   mevalarda   qobiqning   massasiga   umumiy
og‘irlikning   47,94%;   2,0   –   2,2   mm   bo‘lgan   urug‘chalarnikiga   esa   –   45,67%.
Urug‘chalarning qobiqlari 95% ga flavolignanlarga boydir [ 87 ]. 
Tomir   tizimi   –   o‘qildiz,   ildizlarning   asosiy   qismi   0-50   sm   lik   qavatda
joylashadi   [ 7 2].   Rastoropsha   turli   tuproq-iqlimli   h ududlarda   o‘sadi.   Yorug‘liq   va
issiqsevar o‘simlik,  q urg‘oqchilikka chidamli [ 1 3].
O‘sish   xususiyatlari   atrof   muhit   sharoitlariga   juda   bog‘liqdir.
O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi   h ar xil tezlik bilan sodir bo‘ladi va natijada
10 o‘simliklar   vegetatsion   massasining   og‘irligi,   generativ   organlarining   soni   va
massasi   bo‘yicha,   urug‘larining   etilish   muddatlari   bo‘y i cha   farq   qiladi   [ 3 7].
Qurg‘oqchilik  sharoitlarida  hosildorlik  pasayishining   asosiy   sababi  bu  o‘stiruvchi
jarayonlarning  bosib   turilishidir.  Natijada  uning  reproduktiv  a’zolari   va  butun  bir
o‘simlikning o‘lchami kamayib ketadi [7 9 ]. 
Rastoropsha –  Silybum marianum  L. juda tez o‘sadi, yoz o‘rtalarida o‘simlik
maksimal kattalikka etadi, gul savatchalari markaziy poyadan shakllanadi. Poyada
yangi gul savatchalarni paydo bo‘lishi sovuq tushgangacha davom etaveradi [ 9 4].
O‘simlik urug‘lari avgust oxirlaridan asta-sekinlik bilan etilib boradi, shunga ko‘ra
urug‘lari   oktyabr   oyigacha   bir-necha   marotaba   terib   olinadi.   Savatchalar   chetlari
qurishi   boshlanganda   urug‘lari   pishgan   h isoblanadi.   Bunda   savatchalari   kesib
olinadi,   quritiladi   va   undan   urug‘lar   chiqarib   olinadi.   Quruq   urug‘lar   kanop
xaltachalarda,   yaxshi   shamollaydigan   xonalarda   saqlanadi   (urug‘larning
unuvchanligi  3  yilgacha  saqlanadi)   [ 8 3].  Rastoropsha   zararkunanda  va  kasalliklar
bilan   zararlanmaydi   [1 19 ].   Vegetatsion   davrning   davomiyligi   u   yoki   bu   hududda
xo‘jalikda   foydalanishning   muddatlarini   va   muayyan   ekinni   etishtirish
imkoniyatini   belgilab   beradi.   O‘sish   va   rivojlanish   xususiyatlarini   o‘rganish
rastoropshani belgilangan hududdagi vegetatsion davrini aniqlashga yordam berdi,
ya’ni, yilning kelishiga qarab, Penza viloyati sharoiti uchun 90 dan 106 kungacha,
Samara   sharoitida   –   68   dan   95   kungacha   [ 33 ].   Rastoropsha   rivojlanishining
vegetatsion davri ancha uzun. Unib chiqishdan g‘unchalash davrigacha o‘rtacha 53
kun   o‘tadi.   Rastoropsha   odatda   iyul   oyining   ikkinchi   o‘n   kunligida   gullaydi.
Urug‘larning   yoppasiga   etilishi   odatda   avgustning   birinchi   o‘n   kunligiga   to‘g‘ri
keladi   va   iqlim   sharoitlaridan   kelib   chiqqan   h olda   20   iyuldan   5   sentyabrgacha
o‘zgarib turadi. Gullashdan urug‘larning to‘liq etilishigacha bo‘lgan havoning faol
harorat   yig‘indisi   o‘rtacha   1618 0
С   va   1350 0
С   dan   1870 0
С   gacha   o‘zgarib   turadi
[ 2 2].
Rastoropshaning o‘sish xususiyatlari vegetatsiya davridagi o‘sish suratlarida
ham,   yig‘ish   davridagi   o‘simlikning   umumiy   balandligida   ham   namoyon   bo‘ladi.
11 Vegetatsiyaning   boshida   rastoropsha   yuqoriga   sekin   o‘sadi   va   o‘n   kunlikda   10,4
sm ni tashkil qiladi [ 19 ]. 
Vegetatsiyaning   ikkinchi   yarmida   (shonalash   –   gullashning   boshlanishi)
o‘sish   suratlari   ancha   tezlashadi.   Bu   davrda   tomir   tizimining   shakllanishi   sodir
bo‘ladi.  O‘simlikning  eng  yuqori   o‘rtacha  kunlik  o‘sish   shonalash   davriga  to‘g‘ri
keladi – har o‘n kunda 21,3 sm. Bu davrdan boshlab o‘simlikning yuqoriga o‘sishi
asta-sekin   pasayib   boradi   va   h ar   o‘n   kunda   8,1   sm   gacha   o‘sadi.   Eng   past   o‘sish
surati   meva   hosil   qilish-   urug‘larni   etilish   fazasida   kuzatiladi,   ya’ni   -   3,2   sm.
Yig‘ishtirib   olish   davriga   kelib   o‘simlikning   o‘rtacha   balandligi   95-126   sm   ni
tashkil qiladi [ 49 ].
Rastoropshaning   o‘sishi   va   rivojlanishiga   agrotexnik   usullar   ham   ta’sir
qiladi:   ekish   usuli,   urug‘   ekish   me’yori,   oziqlantirish   rejimi,   erga   ishlov   berish
usullari,   shu   bilan   birga   meteorologik   sharoitlar   va   boshqalar   [ 65 ].   Meva
elementlarining yaruslanishi urug‘lik rastoropshasining tuzilishiga xosdir: birinchi
yarusni   markaziy   novda   va   shoxlanishning   birinchi   qator   savatchalari   egallaydi,
ikkinchi   va   keyingi   yaruslarda   (jami   4   yarus)   –   yuqoriroqdagi   shoxchalarning
savatchalari   egallaydi.   Mevalarning   asosiy   hosili   (80%   gacha)   ikkita   yuqoridagi
yaruslarning   savatchalari   beradi.   Mevalar   bir   vaqtda   etilmaydi   va   birinchi   bo‘lib
markaziy savatchalardagi markaziy urug‘chalari to‘liq etiladi, undan keyin birinchi
qator   shoxchalardagi   savatchalarning   urug‘chalari   etiladi.   SHoxlanish   qatori
oshishi bilan urug‘chalar shunchalik kech etiladi [5 0 ]. 
Rastoropshaning   biologik   o‘ziga   xosligi   bu   o‘simlikning   qalinligiga   qarab
urug‘lik butasining morfologik o‘zgaruvchanligidir. O‘simlik qalinligining oshishi
bilan  shoxlanish   qatorlarining  soni   va   yaruslilikning  kamayishi   isbotlangan.   1  m 2
da   o‘rtacha   20   ta   o‘simlik   bo‘lganida,   har   bir   o‘simlikda   eng   yuqori   yarusda
joylashgan   3-5   ta   savatcha   bir   vaqtning   o‘zida   etiladi,   bu   esa   hosilni
yig‘ishtirishdagi yo‘qotishlarni kamaytirish imkonini beradi [ 70 ].
Rastoropsha   yorug‘likka   nisbatan   juda   sezgir.   Yorug‘lik   etishmovchiligida
yoki   uning   spektral   tarkibi   keskin   o‘zgarganda,   rastoropsha   o‘simligi   o‘sishda
12 kechikishni   boshlaydi,   rivojlanishning   generativ   fazasiga   o‘tmaydi,   va   natijada
urug‘   mahsuldorligi   keskin   pasayadi   [1 1 4].   Rastoropsha   rivojlanishining
vegetatsion   davri   ancha   uzun   hisoblanadi.   O‘rta   Povolje   sharoitlarida   o‘tkazilgan
ko‘p yillik kuzatishlarga ko‘ra uning davomiyligi 53 kunni tashkil etadi [12 1 ]. 
Moldova   Fanlar   akademiyasi   Botanika   institutining   kolleksion   tajriba
uchastkasida   rastoropshaning   biologik   xususiyatlari   o‘rganish   davomida   olimlar
rastoropsha   faqat   urug‘idan   ko‘payishi   mumkin   degan   xulosaga   kelganlar.   Ular
osongina   rivojlanadi   va   etishtirish   jarayonida   agrotexnik   tadbirlarni   tanlamaydi
[ 84 ].   Generativ   davr   o‘rtacha   kunlik   harorat   yuqori   bo‘lgan   iyul-avgust   oylarida
o‘tadi. SHonalashdan gullashgacha bo‘lgan davr eng qisqasidir (4-8 kun). Qoidaga
ko‘ra,   bu   hodisa   kun   davomiyligi   17   soat   bo‘lganida,   havo   harorati   yukori   va
yog‘inlar   mikdori   kam   bo‘lganda   sodir   bo‘ladi.   Gullashning   boshlanishidan
mevalarni yoppasiga etilishigacha 20-40 kun o‘tadi [8]. Rastoropshaning urug‘lari
+8+10 0
С   haroratda   o‘nib   chiqadi,   optimal   harorat   +20 0
С ,   minimal   harorat   -10 0
С
hisoblanadi. Etilgan urug‘larning laboratoriya unuvchanligi  90%  dan oshadi, dala
unuvchanligi   –   70-80%.   Qurg‘oqchilik   va   issiq   bo‘lgan   yillarda   rastoropsha
urug‘larining unib chiqishi, sovuq va nam bo‘lgan yillarga karaganda, ikki barobar
tezrok   va   bir   vaqtning   o‘zida   sodir   bo‘ladi.   Maysalar,   -5 0
С   gacha   bo‘lgan   qisqa
muddatli havo haroratining pasayishini yaxshi o‘tkazadilar [ 5 2].
Rastoropshani  sovuq davri  150 kundan ko‘p bo‘lmagan, barcha hududlarda
etishtirish   mumkin.   Biologik   o‘ziga   xos   xususiyatlariga   ko‘ra,   rastoropsha   joy
tanlamaydigan mo‘‘tadil iqlimga mos o‘simlikdir. Yorug‘liksevar, qurg‘oqchilikka
chidamli o‘simlik. O‘rta Povolje sharoitida vegetatsion davri 95-103 kunni tashkil
qiladi   [10 8 ].   Bahoriy   ekishda   maysalar   6-14   kundan   so‘ng   paydo   bo‘ladi.   May-
iyun   oylarida   rozetkalar   shakllanishi   boshlanadi,   va   ularning   markazida   shonalar
paydo bo‘ladi. Yoppasiga shonalash fazasida (iyul) shoxchalarning intensiv o‘sishi
kuzatiladi. Yoppasiga gullash davri – iyul-avgust [ 60 ]. Rastoropshaning gullash va
mevalarining   etilish   davri   ancha   uzun,   ayniqsa,   keng   qator   qilib   ekilganida   –
birinchi   gullar   iyulning   boshida   paydo   bo‘ladi,   oxirgi   gullarni   esa   sentyabrning
13 oxirlarida ham  uchratish   mumkin. Birinchi  mevalar  avgustning o‘rtalarida etiladi,
oxirgilari   –   sentyabrning   oxirida   pishadi   [12 0 ].   Xalq   tabobatida   rastoropsha
(olao‘t)   o‘simligi   o‘rta   asrlardan   beri   ishlatilib   kelishiga   qaramasdan,   uning
dorivorlik   xususiyatlarini   bioekologik   va   agronomik   nuqtai   nazardan   o‘rganish
hozirgi vaqtda O‘zbekiston sharoitida nisbatan yaqin yillarda boshlandi. Yuqorida
keltirilgan   adabiyot   ma’lumotlaridan   ko‘rinib   turibdiki,   rastoropsha   (olao‘t)   –   S.
marianum   L.   ning   biologik,   fiziologik   va   biokimyoviy   xususiyatlari   O‘zbekiston
iqlim sharoitida o‘rganilmagan. Xususan, Xorazm viloyati tuproq-iqlim sharoitida
bu o‘simlikni ko‘niktirish, iqlimlashtirish va dorivorlik xususiyatlarini va ularning
morfologiyasi,   biologiyasi,   ekologiyasi,   ayrim   fiziologik   xususiyatlari,   kimyoviy
tarkibi va hosildorligini o‘rganish zarurdir   [1].
1.2. Olachipor karrakning  kimyoviy tarkibi va yetishtirish texnologiyasi.
Rossiya   Federatsiyasining   rasmiy   farmakopeyasida   dorivor   o‘simlik   xom
ashyosi   sifatida   rastoropshaning   to‘liq   pishgan   va   quritilgan   mevasi   hisoblanadi
[17]. Hozirgi vaqtda ushbu o‘simlik mevalari noyob kimyoviy tarkibga ega bo‘lib,
o‘zida   silimarin   deb   nomlangan   flavolinganlar   majmuasini   mujassamlashtirgan.
Ushbu flavolignanlar o‘tkir jigar kasalliklarida ishlatiladi. Shuningdek, rastoropsha
mevalari   tarkibidagi   moy   yara   va   kuygan   joylarni   tez   bitkazuvchi   va   qayta
tiklovchi   vosita   sifatida   tibbiyotda   qo‘llaniladi   (Natursil   dori   vositasi)   [117].
Zamonaviy   farmatsevtika   ishlab   chiqarish   sanoatida   rastoropsha   moyi   asosan
sovuq  presslash   yo‘li   orqali   olinadi.  [41].   Zamonaviy  tibbiyotda rastoropsha  xom
ashyosi   o‘tkir   surunkali   gepatit,   serroz   va   o‘t   yo‘llarining   shikastlanishlarini
davolash uchun  ishlatiladi [42].
O‘t haydovchi va yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida xalq tobobatida keng
qo‘llaniladi.   Urug‘laridan   tayyorlangan   damlama   gepatit   va   o‘t   qopi   kasalligida
yaxshi   yordam   beradi   [ 34 ].   SHuningdek,   taloq   va   bavosil   kasalliklarida   ham
yordam   beradi   [ 1 0].   Oldingi   vaqtlarda   rastoropsha   mevalari   boshqa   bir
14 farmatsevtik nom fructus semen Cardui bilan o‘t pufagi, sariq, surunkali yo‘tal, ich
qotishi, kolit kasalliklarida ham tavsiya qilingan [ 11 ]. Qo‘llash mumkin bo‘lmagan
holatlar   va   nojo‘ya   ta’sirlari   kuzatilmagan   [9].   Rastoropsha   moyidan   qolgan
kunjara odatda tashlab yuborilmaydi va ikkilamchi qayta ishlash uchun xom ashyo
bo‘lib xizmat qiladi. [8 0 ]. Rastoropsha mevalarining boshlang‘ich ekstrakti asosida
uzoq   bosqichli   tozalashdan   so‘ng   gepatoprotektor   faolligiga   ega   bo‘lgan   –
Legalon, Silimar, Karsil, Fosfonsiale kabi dori vositalari olinadi [6].
Rastoropsha   mevasining   tarkibiga   200   ga   yaqin   biologik   faol   birikmalar
kiradi. Ular tarkibiga quyidagi moddalar kiradi: yog‘lar (20- 30%) (tarkibi linolen
–   56,57%,   olein   –   20,73%,   palmitin   –   8,01%,   stearin   –   4,79%,   araxin   –   2,70%,
begenin – 2,09%, nonadetsil – 1,11%, lignotseril – 0,69%, miristin – 0,09% yog‘
kislotalaridan   iborat);   flavonoidlar   (tarkibi   flavonol   (kempferol),   digidroflavon
(taksifolin)   va   degidrokempferol   sinflaridan   iborat)   [ 56 ].   Rastoropshaning   eng
qimmatli   moddalaridan   biri   flavonoid   va   fenilpropanoidlar   jumlasiga   kiruvchi
noyob   moddalarni   –   flavolignanlarni   saqlashidir.   Ularga   silibin,   silidianin,
silikristin,   tritsik   ketonlar   va   adaptogen   tabiatga   ega   bo‘lgan   benzofuranlar   kirib,
bu moddalar o‘simlikning gepatoprotektorlik xususiyatini belgilab beradi [ 71 ].
Olimlar   tomonidan   flavolignanlar   va   urug‘   o‘lchamlari   (eni   va   uzunligi)
o‘rtasida   bog‘lanishlar   mavjudligi   aniqlangan.   Urug‘lar   qanchalik   uzun   bo‘lsa
uning   po‘stlog‘i   shunchalik   yupqa   va   o‘z-o‘zidan   unda   flavolignanlarning
to‘planishi   xam   shunchalik   kam   bo‘ladi   [ 112 ]   Kanada   olimlarining   ilmiy
tadqiqotlarida   urug‘lar   tugulgandan   boshlab   to   ularning   pishishigacha   mos
ravishda   ularning   ranglari   och   jigarrangdan   yorqin-qora   ranggacha   o‘zgarishi,
tarkibidagi   flavolignanlar   miqdori   esa   0,71   dan   21,32   mg/g   gacha   oshishi
kuzatiladi [1 1 1]. 
Belorusiya   davlat   universiteti   ilmiy   tadqiqotchilari   tomonidan   Evropaning
turli   Botanika   bog‘larida   etishtirilgan   S.   marianum   L.   (Gaertn.)   urug‘lari
tarkibidagi   flavonoidlarning   miqdorlari   solishtirilib   o‘rganilgan:   Jumladan,
Polshada – 3,5-2,93%, Germaniyada – 3,44-1,69%, Sloveniyada – 2,93%, Italiyada
15 –   2,9%,   Belgiyada   –   2,64%,   Shveysariyada   –   2,51%,   Ruminiyada   –   2,47%,
Fransiyada – 2,4% va Belorussiya Markaziy Botanika bog‘ida – 2,0%. Urug‘dagi
bunday   polimorfizm   holati   ularning   turlicha   sifati   bilan   aloqadorligi   taxmin
qilingan [1 01 ].
A.S.Shekatixinaning ta’kidlashicha,   S.   marianum   L. da flavoligninlari bilan
farqlanadigan   ikkita   guruhi   farqlanadi.   Xemoguruh   I   –   silibinin   saqlovchi   va
Xemoguruh   II   –   silidianin   saqlovchi.   Xemoguruhlar   o‘zlarida   yashash   muhiti
shart-sharoitlari   o‘zgaruvchanligiga   nisbatan   javob   reaksiyalarini   namoyon   etadi
[1 05 ].   Rastoropsha   mevalaridan   silimarin   deb   nomlangan   flavanoidli   substansiya
ajratib   olingan.   Mazkur   o‘simlik   mevalarida   flavonoidlarning   taqsimlanishini
o‘rganish   natijasida   ma’lum   bo‘ldiki,   ular   asosan   qobiqda   (7,1%   gacha)   ko‘proq,
urug‘ning   o‘zida   esa   juda   kam   (0,12%   gacha)   uchrashi   kuzatilgan   [54].
Flavolignanlar – bu, o‘zining tarkibida S6-S3 (asosan koniferil spirti) qo‘shimcha
fragmenti mavjud bo‘lgan va tabiiy birikmalarning uncha katta bo‘lmagan guruhini
tashkil qiladigan flavanoidlardir. Barcha flavolignanlar 6 ta oiladan topilgan bo‘lib,
ularning ko‘pchiligi (12 ta birikmasi) rastoropshaning mevalaridan ajratib olingan
[1 0 7].
S.   marianum   L.   barglari   quyidagicha   flavonoidlar   saqlaydi:   apigenin,
lyuteolin,   kempferol   va   ularning   glikozidlari;   β -sitosterol   va   uning   glikozidlari.
Silimarin rastoropsha barglarida topilmagan [1 0 6]. 
Rastoropsha   mevasining   tarkibida   0,1%   gacha   efir   moylari,   smolalar,
shilimshiq,   biogen   aminlar   (tiramin   va   gistamin);   jumladan,   kvarsetin   flavanoidi,
mis,   rux   va   selen   mikroelementlari,   15-17%   protein,   26%   kletchatka,   suvda   (V
guruhi)   va   yog‘da   eruvchan   (A,   D,   E,   K)   vitaminlar,   mono-   va   disaxaridlar,
mikroelementlar   (mis,   rux,   selen),   ozuqaviy   to‘qimalar   va   fermentlar,   fenolli
birikmalar,   jumladan   2-3%   flavolignanlar   (silibinin,   silikristin,   silidianin),   azotli
birikmalar: betanin, smolalar, 0,1% gacha efir moyi va boshqa moddalar uchraydi
[ 59 ]. 
16 Rastoropsha   mevalari   yog‘li   moylarining   tarkibida   quyidagi   kislotalar
mavjud:   linol   kislotasi   –   52-62%,   olein   kislotasi   –   18-25%,   hamda   miristin,
palmentin, sterin, begen, araxin kislotalari va tokoferollar [ 82 ].
S.marianum   L.   barglari   quyidagicha   flavonoidlar   saqlaydi:   apigenin,
lyuteolin,   kempferol   va   ularning   glikozidlari;   β -sitosterol   va   uning   glikozidlari.
Silimarin   rastoropsha   barglarida   topilmagan.   Rastoropsha   mevasining   tarkibida
0,1%   gacha   efir   moylari,   smolalar,   shilimshiq,   biogen   aminlar   (tiramin   va
gistamin); jumladan, kvarsetin flavanoidi, mis, rux va selen mikroelementlari, 15-
17% protein, 26% kletchatka, suvda (V guruhi) va yog‘da eruvchan (A, D, E, K)
vitaminlar,   mono-   va   disaxaridlar,   mikroelementlar   (mis,   rux,   selen),   ozuqaviy
to‘qimalar   va   fermentlar,   fenolli   birikmalar,   jumladan   2-3%   flavolignanlar
(silibinin,   silikristin,   silidianin),   azotli   birikmalar:   betanin,   smolalar,   0,1%   gacha
efir moyi va boshqa moddalar uchraydi [59]. 
Rastoropsha   mevalari   yog‘li   moylarining   tarkibida   quyidagi   kislotalar
mavjud:   linol   kislotasi   –   52-62%,   olein   kislotasi   –   18-25%,   hamda   miristin,
palmentin, sterin, begen, araxin kislotalari va tokoferollar. Belgilangan birikmalar
guruhining   mavjudligiga   nisbatan,   faqatgina   rastoropsha   moyiga   xos   bo‘lgan,
o‘ziga xos jihatlarni qayd etish lozim. Ya’ni, uning tarkibida kungaboqar va zaytun
moylari  tarkibidagi kabi yuqori  biologik   α -tokoferollarning ko‘pligidir. U nafaqat
E vitaminiga nisbatan organizmning elementar talabini ta’minlovchi manba, balki,
adabiyotlarda   keltirilgan   ma’lumotlarga   ko‘ra,   ozuqa   mahsuloti   barqarorligining
omilidir.   Bundan   tashqari,   rastoropsha   moyining   tarkibida,   boshqa   ozuqaviy
moylarga nisbatan, R-karotinnig katta miqdorda mavjud bo‘lganligidir [84]. 
Flavanoidli   preparatlar   o‘t-safro   haydash   ta’sirining   qiyosiy   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki,   o‘t   suyuqligining   chiqish   tezligi,   tarkibida   rastoropsha
flavanoidlarining   kompleksi   bo‘lgan   silibor   preparatlari   hamda   skumpiya
barglaridan   olingan   flavonolli   aglikonlarning   23   yig‘indisini   tashkil   qiluvchi
flakumin ta’sirida juda intensiv ravishda tezlashadi. 
17 Hozirgi   vaqtda   rastoropsha   flavonoidli   birikmalarining   gepotoprotektorlik
ta’siri   nisbatan   kuchli   deb   tan   olingan.   Rastoropsha   preparatlarining   kuchli
gepatoprotektiv   ta’siri,   ularni   klinik   amaliyotda,   nafaqat   jigarning   zararli
shikastlanishlarini  davolash uchun keng qo‘llaniladi. Ular  o‘tkir  virusli gepatit  va
jigarning yog‘li infiltratsiya terapiyasida muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinadi [102]. 
Rastoropsha   lignanli   birikmalarining   to‘plami   shishga   qarshi   ta’sir,
adaptogenik,   mustahkamlovchi,   antigemorragik,   gepatoprotektiv,   antimikrob
ta’sirlarni ta’minlaydi.   Farmakologik ta’sirning bu bloki uning preparatlarini keng
profilaktik   foydalanish   imkoniyatida   mavjuddir.   Rastoropshadan   qilingan
bioqo‘shimchaning   tarkibiga   kirgan   profilaktik   dori   vositalari   inson   organizmiga
kirib   so‘rilish   xususiyatiga   qarab   gepatoprotektorlik   ta’sirini   amalga   oshiradi.
Ya’ni, jigar hujayralar reparatsiyasini ta’minlaydi, ularni erkin radikallar va zaharli
moddalarning salbiy ta’siridan to‘sib turadi [ 60 ]. 
Hozirgi   vaqtda   ushbu   o‘simlik   mevalarining   kimyoviy   tarkibi   faol
o‘rganilmoqda, chunki  kelib chiqishi,  yashash  sharoiti  yoki  o‘stirish  muhitlaridan
kelib  chiqib  rastoropsha  o‘simligi   mevalarining  kimyoviy  tarkibi   turlicha   bo‘lishi
mumkin,   ya’ni   uning   tarkibida   biologik   faol   birikmalar   saqlovchi   kimyoviy
moddalar sifat va miqdoriy jihatdan farq qilishi aniqlangan [ 74 ]. 
Rastoropsha   biologik   faol   moddalarining   ta’sir   mexanizmi   ko‘p   qirralidir.
Shu  sababli,  rastoropsha   preparatlari   o‘z   ta’sirining  turlitumanligi  tufayli,  nafaqat
gepatoprotektiv   vositalar,   balki   universal   membrano-   va   organoprotektorlardir.
Fitokimyoviy tarkibi rang-barang bo‘lishi va farmakologik ta’siriga ega bo‘lishiga
qaramasdan,   butun   dunyoda   24   rastoropshaning   xom   ashyosi   asosan
gepatoprotektor sifatida ishlatiladi. Rastoropsha mevalaridan olingan dorilar ta’siri
va   tarkibi   yaqin   bo‘lgan   preparatlar   bir   necha   davlatlarda   har   xil   nomlar   ostida
ishlab   chiqariladi.   Masalan,   legalon   (Germaniya),   karsil   (Bolgariya),   silibor
(Ukraina), silegon (Vengriya), leprotek (Yugoslaviya), silibor (Rossiya) [ 82 ].
Belgilangan   birikmalar   guruhining   mavjudligiga   nisbatan,   faqatgina
rastoropsha   moyiga   xos   bo‘lgan,   o‘ziga   xos   jihatlarni   qayd   etish   lozim.   Ya’ni,
18 uning tarkibida kungaboqar va zaytun moylari tarkibidagi kabi yuqori biologik   α -
tokoferollarning   ko‘pligidir.   U   nafaqat   E   vitaminiga   nisbatan   organizmning
elementar   talabini   ta’minlovchi   manba,   balki,   adabiyotlarda   keltirilgan
ma’lumotlarga ko‘ra, ozuqa mahsuloti barqarorligining omilidir. Bundan tashqari,
rastoropsha moyining tarkibida, boshqa ozuqaviy moylarga nisbatan, R-karotinnig
katta miqdorda mavjud bo‘lganligidir [ 35 ]. 
Flavanoidli   preparatlar   o‘t-safro   haydash   ta’sirining   qiyosiy   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki,   o‘t   suyuqligining   chiqish   tezligi,   tarkibida   rastoropsha
flavanoidlarining   kompleksi   bo‘lgan   silibor   preparatlari   hamda   skumpiya
barglaridan olingan flavonolli aglikonlarning   yig‘indisini tashkil qiluvchi flakumin
ta’sirida juda intensiv ravishda tezlashadi [1 13 ] .
Hozirgi   vaqtda   rastoropsha   flavonoidli   birikmalarining   gepotoprotektorlik
ta’siri   nisbatan   kuchli   deb   tan   olingan.   Rastoropsha   preparatlarining   kuchli
gepatoprotektiv   ta’siri,   ularni   klinik   amaliyotda,   nafaqat   jigarning   zararli
shikastlanishlarini  davolash uchun keng qo‘llaniladi. Ular  o‘tkir  virusli gepatit  va
jigarning   yog‘li   infiltratsiya   terapiyasida   muvaffaqiyatli   qo‘llanilib   kelinadi   [78,
123]. 
Rastoropsha   lignanli   birikmalarining   to‘plami   shishga   qarshi   ta’sir,
adaptogenik,   mustahkamlovchi,   antigemorragik,   gepatoprotektiv,   antimikrob
ta’sirlarni ta’minlaydi.   Farmakologik ta’sirning bu bloki uning preparatlarini keng
profilaktik foydalanish imkoniyatida mavjuddir [ 3 9 , 104 ].
Rastoropshadan qilingan bioqo‘shimchaning tarkibiga kirgan profilaktik dori
vositalari   inson   organizmiga   kirib   so‘rilish   xususiyatiga   karab   gepatoprotektorlik
ta’sirini amalga oshiradi. Ya’ni, jigar hujayralar reparatsiyasini ta’minlaydi, ularni
erkin radikallar va zaharli moddalarning salbiy ta’siridan to‘sib turadi [ 3 8] .
Hozirgi   vaqtda   ushbu   o‘simlik   mevalarining   kimyoviy   tarkibi   faol
o‘rganilmoqda, chunki  kelib chiqishi,  yashash  sharoiti  yoki  o‘stirish  muhitlaridan
kelib  chiqib  rastoropsha  o‘simligi   mevalarining  kimyoviy  tarkibi   turlicha   bo‘lishi
19 mumkin,   ya’ni   uning   tarkibida   biologik   faol   birikmalar   saqlovchi   kimyoviy
moddalar sifat va miqdoriy jihatdan farq qilishi aniqlangan [ 85 ]. 
Rastoropsha   biologik   faol   moddalarining   ta’sir   mexanizmi   ko‘p   qirralidir.
Shu sababli, rastoropsha preparatlari o‘z ta’sirining turli   tumanligi tufayli, nafaqat
gepatoprotektiv   vositalar,   balki   universal   membrano-   va   organoprotektorlardir.
Fitokimyoviy tarkibi rang-barang bo‘lishi va farmakologik ta’siriga ega bo‘lishiga
qaramasdan,  butun dunyoda   rastoropshaning  xom  ashyosi   asosan  gepatoprotektor
sifatida ishlatiladi [ 76 ]. 
Rastoropsha   mevalaridan   olingan   dorilar   ta’siri   va   tarkibi   yaqin   bo‘lgan
preparatlar bir necha davlatlarda har xil nomlar ostida ishlab chiqariladi. Masalan,
legalon   (Germaniya),   karsil   (Bolgariya),   silibor   (Ukraina),   silegon   (Vengriya),
leprotek (Yugoslaviya), silibor (Rossiya) [ 95 ]. 
So‘ngi   yillarda   VILAR   da   (Butunrossiya   dorivor   va   xushbo‘y   o‘simliklar
ilmiy   tadqiqot   instituti)   rastoropsha   mevalari   asosida   tibbiyotda   keng
foydalanishga   ruxsat   etilgan   bir   nechta   samarali   davolovchi   preparatlar:   silimar,
kamadol,   sibektan   yaratilgan   va   ishlab   chiqarishga   tavsiya   etilgan   [ 32,   36 ].
Rastoropsha   “Essensiale”   dori   preparatidan   kam   emas,   lekin   8-10   barobarga
arzonroq. Rastoropsha urug‘laridan qilingan un – “Silibor”, “Karsil” va “Legalon”
kabi jigar preparatlarining birlamchi asosi hisoblanadi [ 32, 102 ].
Xarkovlik (Ukraina) bir guruh olimlar tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqot
ishlarida   rastoropsha   er   ustki   qismining   tarkibida   kondesatsiya   qilinadigan   va
gidrolizlanadigan   oshlovchi   moddalar,   polisaxaridlar,   flavanoidlar,
aminokislotalar,   organik   kislotalar,   tokoferollar   mavjudligi   aniqlangan.   Bunda,
namunalar   unib   chiqish   fazasidan   gullash   fazasigacha   rentgen   flouressent   usuli
yordamida   tadqiq   qilingan.   Bu   usul   yordamida,   uning   tarkibida   29   ta   element
mavjudligi isbotlangan va ularning orasida eng muhim Sa, Mn, Zn, Cu, Co, Cr va
Mo kabi mikro va makro elementlar borligi aniqlangan. 
Shu   bilan   birga,   rastoropsha   er   ustki   qismida   o‘simlikning   gullash   davrida
barglardagi  quyidagi  elementlar  miqdori, jumladan,  Fe – 4,8 barobarga;  Ca  – 3,7
20 barobarga;   Ag   –   2,3   barobarga;   Cl   –   2,2   barobarga   keskin   oshganligi   kuzatilgan
[ 6 9]. 
Bu   holat,   rastoropsha   o‘simligini   istiqbolli   o‘simlik   sifatida   kelgusida
yanada   chuqurroq   o‘rganish   kerakligini   ko‘rsatadi.   Bu   nafaqat,   rastoropshani
tibbiyotda foydalanish, balki funksional ozuqaviy mahsulotlar, hamda chorvachilik
uchun   istiqbolli   dorivor,   em-xashak   o‘simlik   sifatida   qo‘llash   katta   qiziqish
uyg‘otadi [4 3 ]. 
Rossiyada   rastoropshaning   moyi,   ozuqaviy   mahsulot   sifatida   juda   keng
tarqalmoqda. Bunda, uning asosida sog‘lom ovqatlanish yoki shifobaxshprofilaktik
oziqlanish   uchun   emulsion   mahsulotlar   yaratilmoqda.   Ular   ekoprotektor,
adaptogen va reparant xossalariga egadir [3 0 ]. 
So‘ngi   paytda   yem-xashak   sifatida   rastoropshaning   shrotidan   foydalanish
keng   tarqalmoqda.   Rastoropsha   shroti   bu   farmatsevtika   sanoatining   ikkilamchi
mahsuloti   bo‘lib,   tarkibida   24%   gacha   xom   protein   va   6,6%   gacha   xom   yog‘lar
bo‘lgan,   yuqori   oqsilli   yem-xashaklarga   kiradi.   Aminokislotalik   tarkibi   bo‘yicha
uning oqsili yuqori biologik qiymatga ega, dukkakli va moyli o‘simliklar oqsilidan
qolishmaydi, lizin miqdori bo‘yicha esa – soya oqsilidan yuqori turadi [ 27 ]. 
Bundan   tashqari,   shrotning   tarkibida   silimarinlar   –   biologik   faol
flavolignanlar  mavjud bo‘lib, ular jigar hujayralarining qayta tiklanishiga yordam
beradilar.   Aniqlanishicha,   ikki   hafta   davomida   etanol   qo‘shilgan   o‘tkir   va   yog‘li
ozuqa   bilan   boqilgan   sichqonlarning   emiga   shrotning   qo‘shilishi   natijasida,   tirik
vaznining   oshishiga   yordam   bergan   va   qonining   biokimyoviy   ko‘rsatkichlarini
yaxshilagan [5 3 ].
Rastoropsha   –   bu,   gektaridan   50-70   kg   asal   bera   oladigan,   qimmatbaho
yozgi   asalga   boy   o‘simlikdir.   Asalga   boy   o‘simlik   sifatida,   kungaboqarga   e’tibor
qaratilgani   kabi,   rastoropshaga   ham   shunday   e’tibor   qaratiladi.   Rastoropshaning
to‘pgullarida   har   doim   asalarilar   ko‘p   bo‘ladi   [ 63 ]   Rastoropshaning   kimyoviy
tarkibi hozirgi vaqtga qadar kam o‘rganilgan [ 16 ]. 
21 Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, rastoropsha mevalarining biologik faol
birikmalar   tutgan   kimyoviy   tarkibi,   shuningdek,   uning   farmakologik   jihatlarini
o‘rganish olimlar tomonidan alohida qiziqish uyg‘otmoqda.
Ma’lumki,   almashlab   ekishdagi   h ar   bir   qishloq   xo‘jalik   ekinining
maxsuldorligi   uning   o‘tmishdoshi   bilan   belgilanadi.   Qora   tuproqlardagi   xamda
kashtan (qo‘ng‘ir) tuproqlardagi o‘tmishdoshlarning agrotexnik ahamiyati, avvalo,
qoldiq zaxira namligi, olib chiqiladigan ozuqaviy moddalar va begona o‘tlar bilan
ifloslanish darajasi bilan belgilanadi [2]. Shu sababli, o‘tmishdoshni tanlash orqali,
ko‘p   jixatdan,   rastoropshaning   urug‘   hosili   sifatini   ham,   miqdorini   ham   belgilab
beradi.   Rastoropsha,   intensiv   ekin   sifatida,   faqat   eng   yaxshi   o‘tmishdoshlardan
keyin etishtirilgandagina yuqori hosilni shakllantiradi [ 46 ]. 
I.A.Voronova   tomonidan   o‘tkazilgan   ilmiy   tadqiqotlarda   o‘zining
o‘zgaruvchan   iqlim   sharoiti   bilan   xarakterlanadigan   Povoljening   quruq   cho‘lida,
tuproq-iqlim   sharoitidan   tashqari,   rastoropsha   urug‘larining   sifatiga   o‘tmishdosh
o‘simliklar   ham   ta’sir   qiladi.   Shu   sababli,   qishloq   xo‘jalik   ekinlarini   etishtirish
texnologiyasinining   asosiy   elementlarini   ishlab   chiqishda   ham,   dehqonchilik
tizimida   ham,   tuproqlarning   turli   tiplari   va   relefdagi   joylashuvida   almashlab
ekishga aloxida o‘rin ajratiladi [ 1 2].
Urug‘ning   sifatiga   iqlim   sharoitlari,   jumladan,   yog‘inlar   va   issiqlik   bilan
ta’minlanishi   ham   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Rastoropsha   uchun   eng   yaxshi
o‘tmishdosh bu – ekilmagan shudgor (dam berilgan er) va kuzgi bug‘doydir. Ular
o‘z   navbatida,   nafaqat,   katta   miqdordagi   urug‘   hosilini   olish,   balki   uning   sifat
ko‘rsatkichlarining oshishini ham ta’minlab beradi [ 5 7]. 
Rastoropshani   erta   bahorda   boshqa   bahorgi   ekinlar   kabi   ekish   lozim.
Urug‘larning   unuvchanligi   kamida   70-80%,   tozaligi   jihatidan   kamida   94-   96%
bo‘lib, ular birinchi yoki ikkinchi sinfga mos kelishlari kerak. Urug‘larga ekishdan
olin   ishlov   berish   talab   qilinmaydi.   Ochiq   grunt   joylarida   qator   orasi   45-50   sm,
ekish chuqurligi 2-4 sm va ekish me’yori 27 gektariga 18-20 kg, hamda o‘simliklar
orasidagi masofa 22-25 sm bo‘lishi talab etiladi [ 14 ].
22 A.N.Kshnikatkinaning   ta’kidlashicha,   rastoropsha   o‘simligini   etishtirish
davomida   uning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   inobatga   olgan   holda   etishtirish
maqsadga muqofiqdir. Chunki, rastoropsha mevalarining gullashi va pishishi uzoq
davom   etadi,   jumladan   birinchi   gullari   iyun   oyida   paydo   bo‘la   boshlasa,   oxirgisi
sentyabr   oylariga   to‘g‘ri   kelishi   mumkin.   Shuningdek,   birinchi   mevalari   avgust
oyining   boshlarida   pishgan   bo‘lsa,   oxirgilari   oktyabr   oyining   o‘rtalarida   pishadi
[ 44 ]. 
V.Ya.Xomina   va   V.A.Tarasyuklarning   fikricha,   rastoropshani   kuzda
unumdor   tuproqqa   ekish   zarur,   urug‘larni   chuqurroqqa   tashlab   bahorda   yangi
chiqqan   maysalarni,   qator   oralari   45   sm   bo‘lgunga   qadar,   siyraklashtirish   lozim
[1 0 0].   Qishloq   xo‘jaligi   ekinlarini   etishtirish   texnologiyasida   innovatsion
usullardan   foydalanganda   ularning   obyektiv   baholanishi   va   agrotexnologik
usullardan foydalanishning energetik samaradorligini aniqlash muhimdir [ 4 5]. 
Energetik   samaradorlik   nuqtai   nazaridan,   rastoropshani   dorivor   galega
o‘simligi bilan birga ekilganda samarali etishtirish 4,28 bioenergiya koeffitsientiga
teng   bo‘lgan.   Organik   o‘g‘itlardan   foydalanish   ushbu   ko‘rsatkichni   2,02   –   2,85
birlikgacha   kamaytiradi.   Rastoropshani   yoppasiga   ekish   usulida   ekishning   eng
maqbul   davri   may   oyining   ikkinchi   o‘n   kunligidir,   urug‘   hosildorligi   esa   tabiiy
fonda   gektariga   1,03   tonna   bo‘lgan.   Mineral   o‘g‘itlar   nisbatida   N30P60K60
bo‘lganda   urug‘   hosildorligi   gektariga   1,22   tonnaga   oshganligi   kuzatilgan.   Eng
yuqori   energetik   samaradorlik   mineral   o‘g‘itlar   N30P60K60   nisbatida
qo‘llanilganda   42,40   –   44,18   gDj/ga,   hamda   erta   bahorda   ekilganda   2,07   –   2,15
birlikdagi   bioenergiya   koeffitsenti   aniqlangan.   Bundan   tashqari   rastoropshani
ekishdan oldin urug‘larini fiziologik faol moddalar bilan yuqtirilganda 2,99 – 3,85
birlikkacha   bioenergi   koeffitsenti   oshganligi   kuzatilgan.   Eng   yuqori   bioenergetik
samaradorlik urug‘larni “Agrika” 28 biopreparati bilan “Siliplant” va natriy gumati
bilan ishlov berilganda (3,85) olingan.
Ukrainalik   olimlarning   fikricha   [2 9 ],   rastoropshaning   hosildorligi   qator
orasiga,   o‘simliklar   soniga,   yig‘ishtirish   usullariga   va   tuproq-iqlim   sharoitlariga
23 bog‘liq. Rastoropsha urug‘laridan olingan eng yuqori hosildorlik qator orasi 30 sm
va   ekish   me’yori   gektariga   333   ming   donani   tashkil   qilgan   variantda   kuzatilgan
bo‘lib,   1,   68   t/ga   ni   tashkil   qilgan   hamda   nazorat   variantga   nisbatan   0,58   t/ga
yuqori bo‘lgan.
N.M.Tyutyuma va A.F.Tumanyan tajribalarida [ 90 ], rastoropsha urug‘larini
ekishdan   oldin   hamda   shonalash   davrida   agrokimyoviy   vositalardan   Albit,
Siliplant   va   kaliy   yoki   natriyli   guminlar   bilan   ishlov   berilsa   anacha   samarali
ekanligi   aniqlangan   bo‘lib,   bunday   usulda   29   urug‘   hosildorligi   20,8   –   41,4%   ga
oshganligi   kuzatilgan.   Shuningdek,   ushbu   usullar   bilan   rastoropsha   o‘simligi
etishtirilganda   hudud   agrotsenozining   fotometrik   ko‘rsatkichlari   va   urug‘
hosildorligi   oshganligi   aniqlangan.   SHu   bilan   birga,   rastoropsha   urug‘ining
biologik   qiymati   aminokislotalar,   flavolignanlar,   vitaminlar,   mikroelementlar
sonining   ko‘payishi   hamda   og‘ir   metallar   tarkibining   kamayishi   qayd   etilgan.
Yuqorida   qo‘rsatib   o‘tilgan   omillar   ta’siri   hisobiga   rastoropsha   urug‘ining
tarkibidagi   yog‘   miqdori   2,3   –   5,0%   ga   oshgan,   kistota   miqdori   esa   ozgina
pasaygan.   Urug‘   tarkibidagi   oqsillarning   maksimal   miqdori   25,8   –   30,4%   gacha
oshganligi isbotlangan.
Rastoropsha   o‘simligini   Shimoliy   Kavkaz   tuproq-iqlim   sharoitlarida
etishtirish   bo‘yicha   o‘tkazilgan   ilmiy   tadqiqot   ishlarida   [ 2 3]   esa   urug‘larni
“Raundap”   agrokimyoviy   preparat   bilan   ishlov   berilganda   kutilgan   natijani
bermagan,   ya’ni   hosildorlik   pasaygan,   yuqori   savatdagi   urug‘lar   osongina
maydalanib ketgan.
S.   marianum   L.   urug‘larini   yig‘ish   avgust   –   sentyabr   oylarining   oxirida,
novdadagi  yon  savatchalarining   atrofi   qurishi   bilan  boshlanadi.  Yer  ustki   qismini
kunning   biringchi   yarmida   kombayn   yordamida   o‘riladi,   yig‘ilgan   massa   soyada
quritiladi   va   maydalanadi.   Mevalari   er   ustki   qismidan   ajratiladi   va   quritish
uskunalarida  oxirigacha  quritiladi.  Xomashyo  sifatida  kuzda  yig‘ilgan  pishgan  va
quritilgan urug‘lari ishlatiladi [ 47 ].
24 Rastoropsha   Rossiyada   (Samara,  Ulyanovsk  va Penza  viloyatlari)   va  MDH
da (Ukraina) ko‘paytiriladi. [ 40 ]. Evropa mamlakatlarida  S. marianum  L. bir yillik
ekin   sifatida   o‘stiriladi.   May   oyining   o‘rtalarida   (15.05)   ekilgan   urug‘lar   unib   31
chiqqanidan   keyin   iyun   oyi   ichida   to‘pbarglar   holida   bo‘lib   iyul   oyida   o‘sishni
boshlaydi va sentyabr oyigacha ularning bo‘yi 1,5 metrdan oshib ketadi. Sentyabr
oyining   boshlarida   o‘rib   olinadi   va   quritib   maydalanadi.   Urug‘   hosildorligi
gektariga o‘rtacha 4,35 s. ni tashkil qilgan [21].
Yangi   dorivor   preparatlar   manbai   bo‘lgan   S.   marianum   L.   –   rastoropsha
shunday o‘simliklardan hisoblanadi. Uni o‘stirish texnologiyasini ishlab chiqish va
ekin  maydonlarini  tashkil   qilish  dorivor  xom  ashyoning   ko‘payishiga   olib  keladi.
Toshkent   sharoitida   urug‘   ekishning   mo‘‘tadil   vaqti   kuzning   dastlabki   oylari
hisoblanadi. Sentyabr oyining birinchi yarmi optimal hisoblanadi. Gektariga 10-12
kg urug‘ sarflanadi [ 63 ]. Urug‘larni, tuproq sharoitiga qarab, qator oralig‘i 60 yoki
70 sm kenglikda egat olinib, pushtaga ekiladi. Urug‘larni ekish chuqurligi 1,5-2,0
sm.   hisoblanadi.   Ekiladigan   urug‘larga   hech   qanday   ishlov   berish   shart   emas.
Ekish uchun tayyorlangan urug‘lar yaxshilab barcha begona jismlardan tozalanishi
shart. [ 64 ].
B.A.Nigmatullaev   tomonidan   o‘tkazilgan   tajribalarda   Toshkent   shahrida,
urug‘dan unib chiqqan o‘simliklar birinchi yilda poya hosil qilmay, to‘p-murakkab
barglar   hosil   qilinganligi   kuzatilgan.   To‘p   –   murakkab   barglari   qor   tushib   havo
harorati   -5-7 0
S   sovuqqacha   bardosh   berib   saqlanishi   mumkin.   S.   marianum   L.   er
ustki poya qismi qishgi sovuqqa chidamli bo‘lib, bahorgacha ko‘m-ko‘k saqlanadi.
Ikkinchi yilda mart oyining boshlanishidan to‘p-murakkab barglar yana hosil bo‘la
boshlaydi.   Mart   oyining   ikkinchi   yarmidan   poya   hosil   qiladi   va   u   tez   o‘sa
boshlaydi. Ularning uzunligi 20-24 sm, eni 7,0-7,5 sm ni tashkil qilgan. May oyida
130-140   sm,   iyun   oyining   oxiriga   borib   ularning   bo‘yi   150-160   sm   ni   tashkil
qilgan [ 6 1].
S.   marianum   L.   ekiladigan   maydon   suvga   yaqin   bo‘lgani   ma’qul.   Bu
o‘simlik   mineral   o‘g‘itlar   va   gumusga   talabchan.   Ekish   uchun   mo‘ljallangan   32
25 maydonni   o‘tdan   yaxshilab   tozalab,   chuqur   shudgor   qilish   va   sixli   mola   yurgizib
begona o‘t ildizlaridan yaxshilab tozalash zarur [ 62 ] .
Mineral   o‘g‘itlardan   samarali   foydalanish   hisobiga   Toshkent   sharoitida
o‘stirilgan   S.   marianum   L.   ning   hosildorligini   oshirish   mumkinligi   ilmiy
asoslangan. Har bir gektar maydonga azot va fosforli mineral o‘g‘itlaridan 100 kg
dan,   kaliyli   mineral   o‘g‘itidan   esa   50   kg   dan   barish   yaxshi   natija   beradi.   S.
marianum   L.   ning   gullagan   davrida   er   ustki   qismidan,   quruq   massa   hisobida   har
gektar   maydondan   74-89   s   dan   hosil   olingan.   Urug‘   olish   uchun   o‘simlikning
pishish davrida o‘rib olinadi va uning urug‘ hosildorligi 10-12 s ni  tashkil  qilgan
[61]. 
Xomashyo   uchun   urug‘   olish,   o‘simlik   urug‘larining   pishish   davrida   o‘rib
olinadi. O‘simlikni o‘rish ishlarini, katta maydonlarda, o‘t o‘rish mexanizmlaridan
foydalanib   bajarsa   bo‘ladi.   O‘rib   olingan   mahsulot   tezda   alohida   maydonchada,
ochiq   havoda   quritiladi.   YArim   quritilgan   mahsulotni   soya   joyga   olib   o‘tkazish
yoki   xom   ashyo   ustini   soyalatish   quritish   talab   etiladi.   Xomashyo   yanchilib,
urug‘lari ajratiladi [15].
26 2. BOB. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTI VA USLUBLARI.
2.1. Tadqiqot sharoiti .
S. marianum  L. introduksiya qilish maqsadida tajribalar tuproq tarkibi bir xil
bo’lgan sharoitda o’tkazildi: Samarqand davlat universiteti Biologiya fakultetining
tajriba maydoni va Kattaqo’rg’on tumanida joylashgan.
Iqlimi.   Samarqand   viloyatining   iqlimi   o’ziga   xos   bo’lib,   havo   haroratining
kecha-kunduz   va   mavsumiy   o’zgarib   turishi,   quyosh   radiasiyasining   kuchliligi,
havoning   quruqligi   va   kam   bulutliligi   bilan   xarakterlanadi.   Tabiiy   iqlim
sharoitining   o’ziga   xos   omillaridan   tekisliklarning   pastligi,   okeandan   uzoqligi   va
murakkab   orografiyaga   ega   ekanligi   bilan   ajralib   turadi.   Relyefning   bunday
murakkab   va   notekisligi   sababli   har   bir   hudud   o’ziga   xos   tabiiy   sharoitga   ega.
Samarqand  meteostansiyasining  ko’p yillik  ma’lumotlariga ko’ra,  havoning  yillik
o’rtacha   harorati   13,1 0
C   ga   teng.   Eng   issiq   oyi   (iyul)   o’rtacha   harorati   +26,6 0
C ,
o’rtacha sovuq harorat (yanvar) 2,3-6,4 0
C  teng. Ba’zi yillari bahor paytidagi sovuq
27 -5   va   -20 0
C   (mart)   gacha   yetadi.   Kuzgi   sovuq   havo   noyabr   oyining   boshida
kuzatiladi. Sovuqsiz, ya’ni mo’tadil va issiq kunlar 206 kundan 214 kunga to’g’ri
keladi. Qish qisqa bo’lib, ob-havo tez o’zgaruvchan. Qor qoplami tez erib ketadi.
Ba’zan   qish   faslida   ham   havo   isib   ketib   o’simliklar   vegetasiyasini   boshlashi
mumkin.
Ko’p   miqdordagi   yog’ingarchilik   mart,   aprel   oylariga   to’g’ri   keladi.   Yoz
faslida   yog’ingarchilik   deyarli   bo’lmaydi,   yillar   mobaynida   kuzatilganda,
yog’ingarchilik   miqdori   keskin   farq   qiladi,   ya’ni   atmosfera   yog’ingarchiligi
miqdori 251 mm dan 503 mm gacha bo’lishi qayd qilingan. Bahor faslida 172 mm,
eng   kam   miqdordagi   yog’ingarchilik   esa   yoz   faslida   12-13   mm   ga   teng   bo’ladi.
Shuningdek, qish faslida yog’ingarchilik 92 mm, kuzda  esa  42 mm  gacha  yetishi
mumkin. 
Yozda   bo’ladigan   yog’in   miqdori   juda   kam   bo’lganligi   sababli   tuproqning
yuza qisminigina namlaydi, bu vaqtda havoning namligi 30-40%, qish faslida esa
70-80%   ni   tashkil   etadi.   Yoz   faslida   harorat   keskin   ko’tarilishi   munosabati   bilan
havoning   nisbiy   namligi   juda   pasayadi   va   kuchli   shamol   esishi   kuzatiladi   hamda
namlik   sezilarli   darajada   bug’lanadi,   ya’ni   namlikning   bug’lanishi   tushishidan
yuqori bo’ladi.
Q urg’oqchili k   may oyining birinchi yarmidan to iyunning boshlanishigacha
kuzatiladi.   Yozda   g’arb   tomondan   issiq   va   quruq   shamol   esib,   «garmsel»   paydo
qiladi.   Garmsel   odatda   havo   haroratining   sezilarli   darajada   oshishiga   sababchi
bo’lib, havoning nisbiy namligi 13%, hatto ba’zan 7-8%   gacha   tushadi. Bularning
ta’siri qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining keskin kamayishiga olib keladi.
Samarqand   viloyatining   iqlimi   keskin   kontinental   bo’lib,  yoz  va   qishda  tez
o’zgaruvchandir.   Eng   xarakterli   xususiyati   yozda   haroratning   juda   yuqori
bo’lishidir.   Yil   bo’yi   bo’ladigan   yog’ingarchilik   asosan   yomg’ir   holatida   tushadi.
Qor   qoplami   odatda   30-40   kun   saqlanadi,   ayrim   yillardagina   ko’proq   bo’lishi
mumkin.   Bahor i   qisqa,   ob   -   havosi   beqaror,   ya’ni   o’zgaruvchanligi   bilan
xarakterlanadi. Harorat martning ikkinchi yarmida ko’tariladi. Ko’p hollarda sovuq
28 havo yana qayta  takrorlanadi  va mart  oyining oxiri  yoki  aprel  oyining boshlarida
ancha   soviydi,   ya’ni   mart   oyida   -6,5 0
S   bo’ladi.   Qishda   yanvar   oyining   o’rtacha
harorati   +12 0
S,   eng   sovuq   havo   yanvar   oyida   kuzatilib   -   25 0
C   gacha   yetishi
mumkin.
Yozi uzun quruq va juda issiq. O’rtacha yillik harorat +13+15 0
C eng issiq oy
iyul bo’lib, soyada 42 0
C gacha ko’tariladi. Avgust oyidan boshlab harorat pasayib
boradi.   Birinchi   sovuq   oktyabr   oyining   birinchi   yarmida   kuzatiladi.   Sovuqsiz
kunlar   davomiyligi   180-223   kun.   Vegetatsion   davrning   o’rtacha   harorati   (mart-
oktyabr)  18,1 0
C . Yilning 200-240 kunida harorat +5 0
C dan yuqori, harorat  +10 0
C
dan   yuqori   kunlar   soni   -   150-185   kun.   Foydali   harorat   miqdori   4000-4300 0
C   ni
tashkil   qiladi.   Havo  harorati  tuproq harorati  bilan  chambarchas  bog’liq.  Masalan:
mart   oyida   tuproq   yuzasidagi   o’rtacha   harorat   +7+9 0
C   bo’lib,   (ba’zi   yillarda)
bahorgi   sovuq   paytiga   kelib   –10 0
C   sov i ydi.   Shuningdek,   ba’zi   yillarda   tuproq
yuzasi mart oyida +30 0
C, aprelda +40 0
C gacha bo’lishi kuzatiladi.
Tuprog’i.   Olachipor karrakning   o’sishi  va rivojlanishiga ta’sir  etadigan eng
muhim   omillar   -   tuproqning   mexanik   va   kimyoviy   tarkibidir.   Tajriba   maydoni
uchun bir xil relyefda mexanik tarkibi bir xil bo’lgan va bir xil unumdor tuproqlar
tanlandi. 
SamDU   B iologiya   fakultet ining   tuprog’i   tipik   bo’z   tuproq.   O’zbekiston
tuproqlari,   shu   jumladan   Samarqand   viloyati   hududida   tarqalgan   tuproqlarning
hosil   bo’lishi   ularning   fizik   va   kimyoviy   xossalari,   genezisi   va   unumdorlik
darajalari   bir   qancha   olimlar   tomonidan   chuqur   o’rganilgan   hamda   tahlil   etilgan
[27].
Tuprog’ tipik bo’z tuproq bo’lib, uning yuza qismi juda o’zgaruvchan, ya’ni
dengiz sathidan 400-500 dan 600-800 m gacha bo’lgan balandlikda. Bu yerlarning
tuprog’i tog’ oldi-adir mintaqasi jinslaridan tashkil topib, ular mayda qum-tuproqli
toshqotishma, shag’alli, prolyuvial, dellyuvial va elyuvial tarkibidan iboratdir.
Tipik  bo’z  tuproq  yuqori   karbonatli   tuproq  bo’lib,  quruq  iqlimli   mintaqada
tuproq   hosil   qiluvchi   muhit   hisoblanadi.   Tipik   bo’z   tuproqda   kolloid   moddalar
29 miqdori   (9-12%)   kam   va   suvni   tutib   turish   xususiyati   past.   pH   7-8   bo’lib,   hajm
og’irligi (1,17-1,25 g/sm 3
), alohida og’irligi yuqori bo’lib, 54-57% ni tashkil etadi.
Namlik miqdori tuproq mexanik tarkibiga ko’ra 18 dan 24% gacha o’zgarib turadi.
Suvni   o’tkazuvchanlik   xususiyati   yuqori,   tuproqda   to’planadigan   chirindi
miqdori  2-2,5%  gacha  yetadi. Tipik bo’z tuproqlarda umumiy azot  miqdori  0,08-
0,12% ga, fosfor 0,15-0,30% ga teng. Fosfor tuproqning turli qatlamlarida turlicha
bo’lib,   yuza   qismida   (30-50   sm)   0,2-0,3%,   pastki   qatlamda   esa   0,12-0,15%
uchraydi, kaliyning umumiy miqdori esa 2,0 –2,5% ni tashkil etadi.
Karbonatlar   to’planish   miqdorining   eng   ko’p   22,13%,   80-100   sm
chuqurligida   bo’lib,   0,5   sm   qatlamda   4,31%   ni   tashkil   etadi.   Yutilgan   kalsiy   va
magniy   miqdori   -   23-24   mg/kg.   Yutilgan   magniy   miqdori   tuproq   qatlamining
chuqurlanishi bilan oshib boradi. Mexanik tarkibi - og’ir loy tuproq, hajm og’irligi
1,20-1,60,   solishtirma   og’irligi   2,43-2,26,   umumiy   g’ovaklik   48,51%,   yuqori
gigroskopikligi   2,6-5,4%,   kapilyar   namligi   21-24%,   to’liq   namligi   30-36%,
aeratsiyasi 19-34%. 
Tajribalarimiz   2019-20 2 2   yillar   davomida   Samarqand   viloyatining   bo’z
tuproqlarida   o’tkazildi.   Ma’lumotlardan   ko’rinadiki,   SamDU   Biologiya   fakulteti
tuprog’i tipik bo’z tuproq hisoblanadi. 
“O’zgiprozem”   ma’lumotiga   ko’ra,   Samarqand   viloyatining   sug’oriladigan
(48,6%)   yerlarida   tipik   bo’z-tuproq,   (8,6%)   och   bo’z   tuproq,   (40,4%)   o’tloq-
botqoq   tuproq   (2,1%)   uchrab,   ular   deyarli   sho’rlanmagandir.   Tajriba   o’tkazilgan
xo’jalik   hududidagi   tuproq   tarkibida   gumusning   miqdori   1%   dan   oshmaydi.
Tajriba   maydonchasida   uzoq   muddat   surunkasiga   g’o’za   ekish   hamda   agrotexnik
qoidalarining   yetarli   qo’llanmasligi   natijasida   tuproq   unumdorligi   ancha   pasayib
ketgan.
Keltirilgan   jadvaldan   ko’rinib  turibdiki,   yuqori   tuproq   qatlamida   (0-20  sm)
gumus   va   harakatchan   ozuqa   elementlar   miqdori   ko’proq   bo’lib,   pastki   qatlamda
esa   ularning   miqdori   keskin   pasayib   ketadi.   Agar   tuproqning   0-20   sm   qatlamida
gumus   miqdori   0,79%,   harakatchan   fosfor   9,1%   mg/kg   tuproqda   bo’lgan   bo’lsa,
30 20-40 sm chuqurlikda esa bu ko’rsatkichlar mutanosib ravishda 0,72 va 6,5 mg/kg
tuproqda   bo’lgan.   Ana   shunday   tarkibidagi   gumus   va   ozuqa   elementlari   bo’lgan
tuproqlar past unumli hisoblanib, bunday tuproqlar Samarqand viloyatining barcha
bo’z tuproqlariga xos xususiyatdir.
Mexanik tarkibi bo’yicha tajriba maydoni tuprog’i og’ir qumoq bo’lib, unda
kichik   loy   zarrachalari   ko’p.   Tajriba   maydoni   tuprog’ining   mexanik   tarkibida
o’lchami   0,01   dan   to   0,001   mm   gacha   bo’lgan   loy   fraksiyasi   ko’proq   uchraydi.
0,20 sm qatlamida 0,01 mm dan fraksiyali loy 48,61%, 20-40 sm chuqurlikda fizik
loy hissasi to 50,89% gacha ko’payadi. Yuqori (0-20 sm) qatlamda yirik fraksiyali
(kattaligi   0,25-0,05   mm   bo’lgan)   loy   qismi   ko’proq   uchraydi.   Shu   sababli
tuproqning   bu   qismi   ko’chuvchan   bo’lib,   ekinlar   sug’orilganda   suvning   ko’proq
shimilishini ta’minlaydi. Tuproqning yirik va kichik fraksiyalarining ana shunday
qatlamlari   bo’lib,   ularning   tarqalishi   Samarqand   viloyatining   barcha   tipik
tuproqlari uchun xosdir.
Yuqoridagilardan   shunday   xulosaga   kelindiki,   bu   o’simlik   o’z   vatanida
o’sgan yovvoyi ajdodlari va hozirgi vaqtda madaniylashtirilgan hollarda ham turli
ekologik   sharoitlarda,   ya’ni   doimiy   yog’ingarchilik   tufayli   namgarchilik   katta
bo’lgan,   qurg’oqchil   va   qisman   bo’lsada   ba’zan   qish   faslida   -7 0
C   gacha   sovuq
bo’ladigan   mintaqalarda   o’sgan   va   ularda   ekologik   plastiklik   xususiyatlari   paydo
bo’lgan.   Shu   sababli   ham   ular   uchun   yangi   bo’lgan   mintaqalarda   artishok   yaxshi
o’sib, ko’p miqdorda yer ustki massasi va urug’lar hosil qiladi.
2.2. Tadqiqot obyekti.
Silybum   marianum   –   Oddiy   olao‘t,   ikki   pallalilar   sinfiga,   Asteraceae
(Qoqio‘tdoshlar)   oilasiga   mansub.   Yunon   tilida   “silybon”   –   shingil,   shoda
ma’nosida   oziq   ovqatga   ishlatiladigan   tikanli   bir   o‘tni   nomi.   Tur   nomi   ma’buda
Mariya   sharafiga   berilgan.   O‘simlik   yaprog‘i   ola-bula   dog‘li   bo‘lgani   uchun
“olao‘t” deyilgan. Bir va ikki yillik o‘t o‘simlik. 
31 Poyasi   100-155   (180)   sm   bo‘lib,   yo‘l-yo‘l   ariqchalari   bo‘lib,   o‘rgimchak
to‘rlarisimon   tukchalar   bilan   qoplangan.   Poyasi   serbarg,   asosidan   boshlab
shoxlangan bo‘lib, ular bittadan savatcha bilan tugaydi. Barglari yupqa, och yashil,
oq  dog‘lari   bo‘lib,   ikkala   tomonidan   juda   qisqa   tuklar   bilan  qoplangan,   ildiz  oldi
barglari bandi patsimon qirqilgan, yon bo‘laklari tuxumsimon uchburchak shaklli,
chetlari  tikonli  tishsimon.  Poyadagi  barglari  sekin-asta kichrayib borib, uzunchoq
lansetniksimon, o‘troq, qisqacha pastga egilgan, chetlari tikanli tishsimon. 
Savatchasining   diametri   3-4   sm,   sharsimon,   silliq,   gomogam.   Qoplovchi
barglari   ustma-ust   joylashgan,   chetlari   kipriksimon   tikanli,   o‘tkirlashgan,
tuxumsimon.   O‘rtadagi   qoplovchi   barglari   o‘tkirlashib,   lansetniksimon   shaklda,
chetlari   qirqilmagan,   yuqoriga   borgan   sari   sekin-asta   o‘tkirlashib   qisqa   va   uchi
ingichka.   Gullari   naysimon,   ikki   jinsli.   Gultoji   barglari   siyohrang,   beshta   bir-biri
bilan   birikkan   bargchalardan   iborat.   Changchilari   beshta   bo‘lib   pastki   qismi
birlashgan, tukli. Gul o‘rni go‘shtli, yupqa parchasimon bo‘rtgan. 
Mevasi-pista.   Shakli   teskari   tuxumsimon   (ovalsimon),   to‘rt   qirrali,   qattiq,
tuksiz,   silliq,   yaltiroq,   uzunligi   5-8   mm,   eni   3-4   mm,   yuqori   qismi   qadoqsimon.
Rangi   och   kulrangdan,   to   to‘q   jigarranggacha.   Kosachabargi   kokilcha   shaklida
pishgan   urug‘da   saqlanib   qoladi.   Aprel,   may   oyida   gullab,   may-iyunda   meva
tugadi [61, 63].
2.3. Tadqiqot uslublari.
Dala   sharoitida   urug’larning   ekish   muddati,   me’yori   va   ekish   chuqurligini
aniqlash va unib chiqishini o’rganish 2019 yilda olib borildi. Tajriba uchun kichik
maydoncha ajratildi. Samarqand davlat universiteti  Biologiya fakultetining tajriba
maydonchalari   kuzda   25-30  sm   chuqurlikda  shudgorlandi.   Urug’lar   1,   2,  3,   4  sm
chuqurliklarda ekildi. Tajriba uchun o’simlik tanlab olindi va ontogenezning davr
hamda bosqichlari 2019 – 2022 yillar davomida o’rganib borildi.
O’simliklar   organlarining   morfologik   tuzilishi   va   fenologik   kuzatishlari
I.N.Beydeman [7] ,   G.E. Shuls [10 6 ] usuli yordamida olib borildi. Bunda o’simlik
32 vegetasiyasining   boshlanishi,   g’unchalash,   gullash,   mevalash,   meva   yetilishining
boshlanishi, to’liq yetilish muddatlari aniqlandi.
O’simliklarning   ontogenezini   o’rganishda   Ye.L.   Nuximovskiy   [67,   68]
tavsiya   etgan   usullardan   foydalanildi.   To’plangan   ma’lumotlar   kompyuterda
Microsoft Excel programmasida V.S.   Gorya [ 1 8] ning matematik statistika metodi
asosida qayta ishlandi.
Vegetativ   va   generativ   organlarining   tuzilishini   I.G.   Serebryakov   [86],
shuningdek   “ Atlas   po   opisatelnoy   morfologii   v i sshix   rasteniy ”   [4],   gullash
biologiyasi   A.A.   Kazakova   [28],   sutkalik   va   mavsumiy   gullarning   ochilishini
A.N.Ponomarevlar   [73]   taklif   etgan   usullar   yordamida   o’rganildi.   Chang
donachalarining hayotchanligi va fertilligi I.P. Diakonning [24] yodli asetokarmin
usulida o’rganildi.   Ko’p yillik o’simliklarda urug’ mahsuldorligi O.A. Ashurmetov
[5] usullarida aniqlandi.
3 .  BOB.  OLACHIPOR  KA RR AK   ( SILYBUM MARIANUM  (L.) GAERTN)
NING   ONTOGENEZI, GULLASH BIOLOGIYASI VA  URUG’
MAHSULDORLIGI.
3.1.  Olachipor  ka rr ak ning urug`i ni dala sharoitida unishi.
Introduksiya   qilinadigan   har   bir   yangi   o‘simlikni   o‘stirish   uchun   uning
individual taraqqiyoti (ontogenezini) qonuniyatlarini o‘rganish   muhim ahamiyatga
ega.   Olachipor   karrak ning   urug‘lari   kokilli,   ellipssimon   yoki   teskari
tuxumsimon,   uzunligi   8   mm   gacha,   eni   2-4   mm,   qalinligi   1-3   mm,
ozgina   yapaloq,   tuksiz,   yaltiroq,   to‘q   jigarrang   yoki   qora,   uzun-uzun
33 cho‘zinchoq   qo‘ng‘irsimon   dog‘larga   ega.   Urug‘larda   gulkosaning
qo‘shimchalaridan   shakllangan   uchar   kokilchalar   ularni   shamol
yordamida   uchishiga   yordam   beradi   [4,   90,   91].   (3.1-rasm).   Olachipor
karrak ning ontogenezini o‘rganish natijasida ma’lum bo‘ldiki, ularni urug‘larining
unuvchanlik   xususiyati   yuqori   bo‘lib,   ekish   oldidan   skarifikatsiya   yoki
stratifikatsiya qilish shart emas.
3.1-rasm.  Olachipor karrak  urug‘larining tashqi tuzilishi
Bizning   tajribalarimiz   ko‘rsatishicha,   urug‘larni   mart   oyida   3-4   sm
chuqurlikda   ekilganda   unuvchanlik   90%   ga   teng.   Olachipor   karrak   urug‘larini
ekish uchun   2   m 2  
maydon   tanlandi.   O‘simlikning   urug‘larini   ekish   besh   muddatda
kuzda   -   oktyabr   va   noyabr   hamda   bahorda   -   fevral   va   mart ,   aprel   oylarida
o‘tkazildi   (3. 1 -jadval).   Urug‘larni   ekish   oldidan   sug‘orilib,   yer   etilgandan   so‘ng
o‘tkaziladi.   Tajriba   maydonida   o‘simliklar ga   ishlov   berilib,   tuproq   yumshatib
chopiq qilindi. Tajriba maydonini begona o‘tlardan tozalab, ishlov berildi.
Jadvalda   keltirilgan   ma’lumotlardan   ko‘rinadiki,   olachipor   karrak
urug‘larining   dala   sharoitida   unuvchanligi   ancha   yuqori.   Qaysi   faslda   ekilishidan
qat’iy   nazar,   urug‘larning   unib   chiqishi   tajriba   maydonida   ham   bir-biridan   kam
farq qiladi. Oktyabrda ekilgan urug‘larning unib chiqishi tajriba maydonida 78% ni
tashkil   etib,   mart   oyida   ekilgan   urug‘lardan   15-16%   ga   kam   bo‘ladi.   Binobarin,
34 olachipor   karrak   urug‘ini   mart   oyida   ekish   eng   qulay   vaqt   bo‘lib,   unib   chiqish
darajasi tajriba maydonida 90% ni tashkil etdi. 
3. 1 -jadval
Olachipor  ka rr ak  urug‘larining dala sharoitida unib chiqishi ga ekish
muddatlarining ta’siri  (n= 1 00)
Ekish muddati  1 m 2
  da unib chiqqan urug‘lar
dona %
22. 10. 2020 78± 2,9 78
14. 11. 2020 75± 3,1 75
22. 02.20 21 82± 2,7 82,5
9. 03. 20 21 90± 2,2 90
04. 04. 20 21 70± 3,2 70
Tajriba   maydon   haydalma   qatlami   granulometrik   tarkibi,   fizik-kimyoviy
xususiyati va u erdagi gumus miqdorining ko‘pligi bilan farq qiladi, ya’ni urug‘lar
unib chiqishi uchun qulay sharoit hisoblanadi. Shunga ko‘ra, urug‘lar unuvchanligi
ham   yuqori.   Aprel   oyida   ekilgan   urug‘lar   unish   qobiliyatini   kam   bo‘lishining
asosiy   sababi,   havoning   tez   isib,   tuproq   haroratining   ko‘tarilishiga   olib   kelib,
urug‘larning   tezda   qurib   qolishi   kuzatildi.   Maysalarning   hayotchanligi
o‘simlikning   o‘sayotgan   sharoitiga,   ularning   zichligiga   hamda   urug‘larni   ekish
me’yoriga   bog‘liq.   Bundan   tashqari   o‘simliklarning   hayotchanligi   yashash
muhitiga   qanchalik   moslashishiga   bog‘liq   bo‘ladi.   O‘tkazilgan   tajriba   natijalari
ko‘rsatishicha,   tajriba   maydonida   gektariga   6   kg   urug‘   ekilganda,   unib   chiqqan
urug‘lar   85,2%,   hayotchanligi   78,4%   ni   tashkil   etadi.   Qolgan   variantlarda
maysalarning, so‘ngra o‘simliklarning hayotchanligi ancha kam bo‘ldi. Gektariga 8
kg urug‘ ekilganda tajriba maydonda 81,2% urug‘lar unib chiqdi. 
Tajribalarning ko‘rsatishicha,  gektariga 6 kg urug‘ ekilganda o‘simliklarning
saqlanib   qolishi   tajriba   maydonida   78,4%   ni   tashkil   etdi.   O‘simliklarning
35 hayotchanligini   kamayishiga   tajriba   maydonida   yozning   yuqori   harorati   (iyun,
iyul) ta’sir etadi.
Olachipor   karrak   urug‘larining   unib   chiqishiga   ekish   chuqurligi   ham   ta’sir
etuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Buni o‘rganish maqsadida urug‘larni 1
sm, 2 sm, 3 sm, 4 sm, 5 sm chuqurliklargacha ekildi (3.2-jadval).
3.2-jadval
Olachipor karrak urug‘larining unib chiqishiga ekish chuqurligining
ta’siri (n=100)
Jadvalda   keltirilgan   ma’lumotlarning   ko‘rsatishicha,   olachipor   karrak
urug‘larining   unib   chiqishi   tajriba   maydoni   uchun   3-4   sm   chuqurliklar   qulay
bo‘lib,   87-90%   urug‘lar   unib   chiqib   qulay   sharoit   hisoblanadi.   Chunki   ana   shu
chuqurlikdagi   namlik   va   harorat   miqdori   urug‘larning   unib   chiqishi   uchun   etarli
bo‘ladi.   Undan   chuqurroqqa   ekilgan   sari   urug‘larning   unib   chiqishi   sekinlasha
boshlaydi.   Tajriba   maydonida   ham   kuzda   (oktyabr)   ekilgan   urug‘lar   8-10   kunda,
bahorda (mart) esa 4-8 kundan so‘ng unib chiqa boshlaydi.
Kuzda   ekilgan   urug‘lardan   unib   chiqqan   maysalar   6-7   ta   barglar   hosil   qilib
qishlaydi.   YOsh   o‘simliklar   kech   kuz   va   erta   bahorgi   qisqa   muddatli   sovuqlarga
chidamsiz   bo‘lib,   bir   qismi   (25-30%)   zararlanib   nobud   bo‘ladi.   Saqlanib   qolgan
o‘simliklarning   uchki   kurtagidan   erta   bahorda   yangi   barglar   hosil   bo‘ladi   va
vegetatsiyasini davom ettiradi.
36Urug‘larni ekish chuqurligi
(sm) Unib chiqqan urug‘lar soni
Dona %
1 40± 4,9 40
2 62± 4,9 62
3 87± 3,4 87
4 90± 3,0 90
5 72± 4,5 7 2 3.2. Olachipor karrakning ontogenezi.
O‘simliklarning   tashqi   va   ichki   tuzilishlarini,   rivojlanish   qonuniyatlarini
aniqlash   morfologiya   va   anatomiya   fanining   asosiy   vazifalaridan   biri   bo‘lib
hisoblanadi.   O‘simliklarni   ontogenez   bosqichlari   bo‘yicha   o‘rganishda   ularni
organlarining shakllanishi va rivojlanishi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatini anatomik
tuzilishiga bog‘lagan holda aniqlanadi [67, 86].
Ontogenez   deganda   har   bir   tirik   organizmning   individual   rivojlanishi
tushuniladi.   Ontogenezning   boshlang‘ich   davri   deb   zigota   yoki   boshqa   turli
boshlang‘ich   hujayralarning   (spora,   gameta)   paydo   bo‘lishi   yoki   vegetativ
o‘sishning   boshlang‘ich   davri   tushunilsa,   oxiri   esa   organizmlarning   tabiiy   nobud
bo‘lishigacha   bo‘lgan   davri   tushuniladi   [ 67,   68,   86 ].   Ba’zi   individlar
ontogenezining   oxirida   nobud  bo‘lmasdan,   vegetativ   yo‘l   bilan   ko‘payib  hayotini
davom   ettirishi   mumkin,   natijada   asosiy   ona   organizm   yangi   avlodni   vujudga
keltirib,   o‘zi   nobud   bo‘ladi.   Shunday   qilib,   ontogenezning   tugallanishi   shu   turga
xos bo‘lgan genetik dasturning tugallanishidir.
Ontogenez   davrida   organizmning   o‘sishi   va   organlar ning   shakllanishi
vujudga   keladi,   ma’lum   tartibda   biokimyoviy,   fiziologik,   morfologik
jarayonlarning   borishi   kuzatiladi.   Individlarning   taraqqiyoti   jarayonida,   barcha
ontogenetik   va   yoshga   bog‘liq   bo‘lgan   o‘zgarishlar   yuz   beradi;   1-   moddalar   va
energiya   almashinish,   2-gistogenez   va   organogenez,   3-kuchli   o‘sish   va   qismlarga
bo‘linish,   4-tiklanish   va   ko‘payish,   5-qarish   va   yosharish.   Yuqoridagi   shu
tushunchalarga asoslanib   E.L.Nuximovskiy  [ 67, 68 ]  ontogenezni 4 ta davrga 10 ta
o‘sish bosqichlariga ajratadilar. Ularning klassifikatsiyasini  I.G. Serebryakov [86]
to‘ldiradi. I – latent (urug‘), II – virginil (maysa, yuvenil, immatur va voyaga etgan
vegetativ   bosqich),   III   –   generativ   (yosh,   o‘rta   va   qari),   IV   –   senil.   Olachipor
karrakning ontogenezini o‘rganishda yuqoridagi klassifikatsiyaga asoslanildi.
37 O‘simliklarning   ontogenezini   o‘rganishda   E.L.Nuximovskiy   [5]   tavsiya
etgan usuldan foydalanildi. Unga ko‘ra,  ontogenez latent,  virginil (maysa, yuvenil,
immatur), generativ davrlarni o‘z ichiga oladi. 
Latent   davri.   Silybum   marianum   urug‘larining   shakli   ovalsimon,   qirrali,
qattiq,   tuksiz,   silliq,   uzunligi   5-7   mm,   eni   3-4   mm   kattalikda   bo‘lib,   ko‘ndalang
kesimi   ellipsimon,   rangi   sarg‘ish,   och   jigarrangdan   to‘q   jigarranggacha,   ba’zan
kulrang. Popukchasining uzunligi 1-1,5 sm bo‘lib, sutsimon oqish rangli [67].
3.2-rasm. Olachiror karrak ( Silybum marianum ) ning urug‘ini tuzilishi.
Virginil davri. Maysa bosqichi (p) .   Silybum marianum  urug‘larining unishi
er ustki bo‘lib, asosiy ildizchaning paydo bo‘lishidan boshlanadi. Bu ildiz 5-6 sm
chuqurlikka   etganda   gipokotil   urug‘palla   barglarni   er   ustiga   olib   chiqadi.
Urug‘palla   barglar   2   ta   etli,   bo‘yiga   cho‘zilgan,   teskari   tuxumsimon,   to‘q   yashil
rangli, silliq. Urug‘palla barglar uzunligi 3-4 sm, eni 2-2,3 sm ga etadi (3.3 - rasm).
Birinchi   bargi   uzunchoq,   nashtarsimon   bo‘lib,   chetlari   to‘lqinsimon
qirqilgan.   O‘simlikning   o‘sish   davrida   keyingi   paydo   bo‘lgan   barg   yaprog‘ining
chetlari ham to‘lqinsimon qirqilgan bo‘ladi. Barglarning paydo bo‘lishi o‘rtacha 8-
10   kunga   to‘g‘ri   keladi.   O‘simliklarning   3-4   dona   bo‘lganda,   urug‘palla   barglari
qurib to‘kiladi va maysa bosqichi nihoyasiga etadi (3.4-rasm).
38   
3.3 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning maysa bosqichi.
Yuvenil   bosqichi   (j).   Silybum   marianum   ning   er   ustki   va   y er   ostki
organlarida   morfologik   o‘zgarishlar   yuz   beradi.   Bu   bosqichning   boshlanishida
o‘simlik barglarining uzunligi 14-20 sm, eni 6-8 sm bo‘ladi. O‘simlikda yuvenil va
immatur   bosqichlari   bir-biridan   barg   yaprog‘ining   to‘lqinsimon   qirqilganlik
darajasini murakkablashuvi va barglar soni bilan farq qiladi. Barg yaprog‘ining har
bir qirqilgan uchida tikanchalar paydo bo‘ladi (3.5-rasm). 
39    
3.4 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning maysa bosqichida 
1-2-chinbarglarning rivojlanishi.
40 3.5 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning yuvenil bosqichi.
Immatur bosqich (im) .   Bu bosqichda o‘simlikning barglar soni 9-10 dona
bo‘lib, bu barglarning uzunligi 20-25 sm, eni 8-10 sm ga etadi. Barg yaprog‘i 4-5
bo‘lakkacha qirqiladi, bunda qirqilganlik darajasi bargning asosiy tomirigacha etib
41 bormaydi.   Bu bosqichda   poya hosil bo‘lib, o‘simlikda yon novdalar hosil
bo‘la   boshlaydi.   Ularning   uzunligi   aprel   oyida   6-10   sm   ga,   may   oyida
esa 20-35 sm ga etdi (3.6.-rasm).
   
3.6 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning immatur
bosqichi.
Generativ   davr   (g) .   Bu   davrda   o‘simlikda   generativ   novdalar   shakllanadi.
Asosiy   generativ   novda   ortotrop   holatda   o‘sib,   birinchi   bo‘g‘imlar   oralig‘i   juda
qisqa bo‘lganligidan, to‘pbarglarni hosil qiladi. O‘simlikda poyaning uzunligi 40-
52   sm   gacha   etadi.   Poyaning   yuqorigi   yarusidagi   barg   qo‘ltiqlarida   yon   novdalar
paydo   bo‘lib,   ularning   har   biri   savatcha   to‘pguli   bilan   tugallanadi.   To‘pgullarda
gullar akropetal (markazga intiluvchi) tarzda ochila boshlaydi. Er ustki va er ostki
42 organlarining   faol   o‘sishi   bahor   faslining   oxiri   va   yoz   faslining   boshlanishiga
to‘g‘ri keladi.
Har   bir   tup   o‘simlikda   birinchi   va   ikkinchi   tartibli   novdalar   hosil   bo‘ladi.
Keyinchalik   havo   haroratining   ko‘tarilishi   bilan   novdalar   juda   tez   o‘sib,   may
oyining oxiriga kelib, o‘simliklarning balandligi 55-70 sm ga etadi.
O‘simlik ning   gullash   fazasida   gul   a’zolarining   etilib,   gullarning   ochilishi,
changlanish va urug‘lanish jarayonlari bo‘lib o‘tgandan keyin savatchada urug‘lar
etila   boshlaydi.   Mana   shu   paytda   poya   asosidagi   to‘pbarglari   birin-ketin   qurib
to‘kila boshlaydi (3.7-rasm). 
43 3.7 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning generativ davri.
44 Demak,   Silybum   marianum   ning   ontogenezi   latent,   virginil   va   generativ
davrlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Tajriba   natijalariga   ko‘ra,   o‘simlik   ontogenezning
virginil va generativ davrlarni va uning barcha bosqichlari to‘liq o‘tishi o‘rganildi.
3.3. Olachipor karrakning fenologik xususiyatlari.
Dorivor   o‘simliklarni   introduksiya   qilish   va   ularni   ko‘paytirish   va   dori-
darmon   ishlab   chiqarish   uchun   zarur   bo‘lgan   xom-ashyoni   mahalliy   sharoitda
etkazib   berish   hozirgi   kunning   dolzarb   muammolaridan   biridir.   Ana   shunday
o‘simliklardan   biri   olachipor   karrak   -   Silybum   marianum   hisoblanadi.   Silybum
marianum   istiqbolli   qimmatbaho   dorivor   o‘simlik   bo‘lib,   undan   oziq-ovqat,
farmatsevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga egadir.
Tibbiyotda   o‘simlikning   xom   ashyosi   o‘tkir   surunkali   gepatit,
serroz va o‘t yo‘llarining shikastlanishini davolash uchun ishlatiladi. O‘t
haydovchi va yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida xalq tobobatida keng
qo‘llaniladi.   Urug‘laridan   tayyorlangan   damlama   gepatit   va   o‘t   qopi
kasalligida   yaxshi   yordam   beradi.   Shuningdek,   taloq   va   bavosil
kasalliklarida ham yordam beradi.
Silybum   marianum   mevasining   tarkibida   0,1%   gacha   efir   moylari,
smolalar,   biogen   aminlar   (tiramin   va   gistamin);   jumladan,   kvarsetin
flavanoidi,   mis,   rux   va   selen   mikroelementlari,   15-17%   protein,   26%
kletchatka, suvda (V guruhi) va yog‘da eruvchan (A, D, E, K) vitaminlar,
mono-   va   disaxaridlar,   mikroelementlar   (mis,   rux,   selen),   ozuqaviy
to‘qimalar   va   fermentlar,   fenolli   birikmalar,   jumladan   2-3%
flavolignanlar (silibinin,  silikristin,  silidianin), azotli birikmalar:  betanin,
smolalar, 0,1% gacha efir moyi va boshqa moddalar uchraydi.
45 O‘simliklarning   fenologik   fazalaridagi   kuzatishlarni   vegetatsiyasining
boshlanishi,   g‘unchalash,   gullash,   mevalash   (meva   etilishining   boshlanishi,   to‘liq
etilish muddatlari) fazalari aniqlandi.
Silybum   marianum   –   Asteraceae   (Qoqio‘tdoshlar)   oilasiga   mansub.   Bir
yillik   o‘t   o‘simlik.   Poyasi   100-155   (180)   sm   bo‘lib,   yo‘l-yo‘l   ariqchalari   bo‘lib,
o‘rgimchak to‘risimon tukchalar bilan qoplangan. Poyasi serbarg, asosidan boshlab
shoxlangan bo‘lib, ular bittadan savatcha bilan tugaydi. Barglari yupqa, och yashil,
oq  dog‘lari   bo‘lib,   ikkala   tomonidan   juda   qisqa   tuklar   bilan  qoplangan,   ildiz  oldi
barglari bandi patsimon qirqilgan, yon bo‘laklari tuxumsimon uchburchak shaklli,
chetlari  tikonli  tishsimon.  Poyadagi  barglari  sekin-asta kichrayib borib, uzunchoq
lansetniksimon, o‘troq, qisqacha pastga egilgan, chetlari tikanli tishsimon. 
Savatchasining   diametri   3-4   sm,   sharsimon,   silliq,   gomogam.   Qoplovchi
barglari   ustma-ust   joylashgan,   chetlari   kipriksimon   tikanli,   o‘tkirlashgan,
tuxumsimon.   O‘rtadagi   qoplovchi   barglari   o‘tkirlashib,   lansetniksimon   shaklda,
chetlari   qirqilmagan,   yuqoriga   borgan   sari   sekin-asta   o‘tkirlashib   qisqa   va   uchi
ingichka.   Gullari   naysimon,   ikki   jinsli.   Gultoji   barglari   siyohrang,   beshta   bir-biri
bilan   birikkan   bargchalardan   iborat.   Changchilari   beshta   bo‘lib   pastki   qismi
birlashgan, tukli. Gul o‘rni go‘shtli, yupqa parchasimon bo‘rtgan. 
Mevasi-pista.   Shakli   teskari   tuxumsimon   (ovalsimon),   to‘rt   qirrali,   qattiq,
tuksiz,   silliq,   yaltiroq,   uzunligi   5-8   mm,   eni   3-4   mm,   yuqori   qismi   qadoqsimon.
Rangi   och   kulrangdan,   to   to‘q   jigarranggacha.   Kosachabargi   kokilcha   shaklida
pishgan   urug‘da   saqlanib   qoladi.   Aprel,   may   oyida   gullab,   may-iyunda   meva
tugadi.
Silybum   marianum   vegetatsiyasini   yil   mobaynida   davom   etkazadi.   2020-
2021   yillarda   olib   borgan   kuzatishlar   natijasida   fenologik   fazalari   o‘rganildi.
Rivojlanish   fazalarining   boshlanishi   va   davomiyligi   dastavval   o‘simlik   turining
biologik xususiyatiga bog‘liq, lekin ob-havo harorati va yog‘ingarchilik miqdoriga
nisbatan   ham   o‘zgarib   turadi.   Haroratning   pastligi,   ya’ni   2020   yilda   may   oyida
18 0
S,   iyunda   23 0
S   bo‘lishi,   yog‘ingarchilik   bo‘lganligi   munosabati   bilan   nisbiy
46 namlikning   may   oyida   60%,   iyun   oyida   50%   bo‘lishi   g‘unchalash   va   gullash
fazalarining   davomiyligi   uzoq   bo‘lganligini,   shunga   ko‘ra   mevalash    
ham   2020
yilga   nisbatan   10   kunga   cho‘zilishini   ko‘ramiz.   2020   yilda   g‘unchalash   5   -   may,
gullash 10 - iyun, mevalash 17 - iyundan boshlandi. 2021 yilda esa g‘unchalash 15
- may, gullash 14 – iyun, mevalash 22 - iyundan boshlandi.
2020-2021   yillarda   yanvardan   aprel   oyigacha   harorat   yuqori   bo‘lsada,
yog‘ingarchilik   deyarli   bo‘lmaganligi   sababli   fenologik   fazalarning   almashinuvi
sust   bo‘lgan.   Yosh   o‘simliklarda   paydo   bo‘ladigan   birinchi   va   ikkinchi   tartib
novdalar hamda ularda yuzaga keladigan savatcha to‘pgullar soni kam bo‘ladi, shu
sababli ham rivojlanish fazalari o‘simliklarda qisqaroq vaqt ichida o‘tadi.
   
3.8 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning vegetatsiya fazasi.
47    
3.10 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning g‘unchalash
fazasi.
48 Oylar
yillar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust
2020
2021
                                                
                                                -       vegetatsiya                                                              -   gullash  
- g’unchalash                                                           -       mevalash
3 .9 –  rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum  (L.)  Gaetn ning fenospektri.
49   
3.11 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning gullash fazasi.
   
3.11 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning mevalash fazasi.
50 Demak,   Silybum   marianum   istiqbolli   qimmatbaho   dorivor   o‘simlik   undan
oziq-ovqat, farmatsevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqot   natijalariga   ko‘ra,   o‘simlikda   fenologik   fazalarning   rivojlanish
bosqichlari (vegetatsiya, g‘unchalash, gullash, mevalash) to‘liq o‘tishi o‘rganildi.
3.4. Olachipor karrakning   gullash biologiyasi.
Introduksiya qilinadigan har bir o’simlikning seleksiya si  va urug’chili giga  doir  hamda  taksonomik  v a 
filogenetik masalalarini hal etish uchun  uning  gullash biologiyasi va urug’ mahsuldorligini o’rganish 
lozim.  Shunga ko’ra,  olachipor karrak ning  gullash biologiyasi, urug’lanish i  va urug’lar i ning yetilish 
jarayonlari o’rgan il di.
To’pgullarining   morfologiyasi.   olachipor   karrakning   savatcha   -   t o’pgul i
morfologik tuzilishi jihatdan quyidagicha: yirik, diametri 1 0 - 16   sm, uzunligi 8-1 0
sm,   ko’pgulli,   gomogamli,   gomoxromli   gullar   to’plamidan   tashkil   topgan   bo’lib,
sharsimon yoki uchki tomoni biroz cho’zinchoq.
S avatcha   -   to’pgulini   tashqi   tomondan   qoplab   turuvchi   o’rama   bargchalar
soni  15 -  20  dona  bo’lib,  ular savatcha  - to’pgulini   6 - 8  doira hosil qilib o’rab turadi.
Doiraning   har   bir   halqasida   4 - 6   tacha   o’rama   bargchalar   joylashadi.   Har   bir
doiraning o’ rama  bargchalari  biri -  ikkinchisini  ustida  cherepisa singari  joylashadi .
O’ rama  bargchalar   pastki qismining yoni biroz ensizlashgan, shakli deyarli to’g’ri,
yuqori   qismi   cho’zilib,   uchi   qattiq   tikanchali,   ba’zan   tikansiz   chekkalari   biroz
qavariq  (3.12- rasm ) .
Olachipor   karrakning   savatchalarini   tashqi   qavatidagi   o’rab   turgan   o’ rama
bargchalar i ning   uzunligi   2,0-2,2   sm,   eni   0,3   sm   bo’lib,   konussimon   uchki   qismi
ancha   ingichkalashgan   va   ba’zilarida   qisqa   tikanchali;   o’rama   barg   tashqi
yuzasining   rangi   qoramtir   qizg’ish,   kumushsimon   oqimtir   tukchalar   bilan
qoplangan,   salgina   sirtqi   tomonga   egilgan.   Savatchaning   o’ rta   qismida gi   o’rama
barg chalar ning   uzunligi 3,3-3,6 sm, eni 1,5-1,8 sm, yuqori qismi juda ham siqilib,
uchki   qismi   alohida   bo’lakcha   holida   shakllanib   va   ichki   tomonga   egilganroq
bo’lib joylashadi.
51 Savatchaning eng ichki doirasida joylashgan o’ rama  bargchalar ning  uzunligi
3,8-4,0 sm, asos qismi ning  uzunligi 3 sm, eni 1 sm  bo’lib , och yashil  rangda,  o’rta
qismi ning  uzunligi 0,5-0,7 sm, eni 1,4-1,6 sm oq  rangda,  uchki qismi ning  uzunligi
1,0-1,2   sm ,   eni   0,4   sm   pushti   rangda,   o’ rama   bargcha lar ning   eng   yuqorida   ya’ni
gul   yaqinida   joylashgan larining   ichki   qismi silliq va yaltiroq,   tashqi   qismi dag’al,
ya’ni   notekis.   Savatchadagi   g ul larni   bevosita   o’rab   turadigan   eng   ichki   doiradagi
o’ rama   bargchalar ning   uzunligi 3,2-3,6 sm, eni 0,2-0,5 sm, ch o’zinchoq   shaklida,
o’rtasida bo’ylama pushti  rangli  chizig’i  bo’lib  qolgan qismi rangsiz .
52 3.12 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning  s avatcha
to‘pguli.
Savatchaning   t ashqi   tomon i da   joylashgan   o’rama   barg chalar n i ng   uzunligi
1,6-2,8   sm,   eni   1,0-1,6   sm ,   shakli   ovalsimon   bo’lib,   oqimtir   yashil   rangda,
ba’zilarida   uchki   tomoni   ingichkalashgan,   rangi   esa   qizg’ishroq,   deyarli   silliq,
tukchalari kam va siyrak qisman tashqariga egilgan.
O’rta qismida joylashgan o’ rama   bargchalari ning   uzunligi 2,8   -   4,2 sm, eni
0,8-1,1   sm   gacha,   asosidan   boshlab   to   2,5-3,3   sm   gacha   eni   bir   xil   bo’lib,
silindrsimon  shaklda,   rangi  oq  yoki  oqimtir   yashil,  uchki  qismi ning  uzunligi   1,0-
1,5  sm  alohida  bo’lakcha  ko’rinishda,  ba’zilarida   esa   uchi   biroz   ingichkalashgan,
ko’pchiligida   cheti   tekis   pushti   rangli.   Savatchaning   eng   sirtqi   va   ichki   tomonda
joylashgan   o’rab   turgan   bargchalari   tajriba   maydonda   o’sganlari   bilan   deyarli   bir
xil   shakl   va   kattalikda,   lekin   bularning   o’rta   qismida   rangli   chizig’i   yo’q,   faqat
uchki   qismi   pushti   tusda.   Umuman   olganda ,   o’ rama   bargchalarning   rangi   tajriba
maydonlarda o’stirilgan o’ simli k lar da ko’proq pushti rang bo’lishi kuzatildi.
Savatchadagi   gullarning  ochilish   tartib ini   kuzatganimizda,  avvalo,  savatcha
chekkasida o’rnashgan gullar ochiladi va gullash markazga intiluvchan yo’nalishda
53 davom   etadi.   Bir   tup   o’simlikning   savatchalaridagi   gul lar ning   ochilish   jarayoni
birinchi   tartibli   novda dan   boshlanadi   va   shundan   so’ng   ikkinchi   va   uchinchi
tartibdagi  savatcha larning   gullari  ketma-ket  ochiladi.   Gullashning  birinchi   kunida
monosiklik   novdada   ochilgan   gullar   soni   juda   kam   bo’lib,   gullarning   umumiy
soniga   nisbatan   0,6-1,5%   ni   tashkil   etadi.   Bitta   savatchadagi   gullarning   eng   ko’p
ochilishi gullashning 2-3- kunlariga to’g’ri keladi.
Birinchi   tartibli   novdadagi   savatcha   gullar i ning   ochilishi   10   iyundan   2 0
iyungacha   davom   etdi.   Shundan   keyin   gullash   kamayib   boradi   va   15   avgustda
tamoman   to’xtaydi.   Yon   shoxlardagi   savatcha   -   to’pgullarning   ochilishi   birinchi
tartibli  novdaning pastki qismida joylashgan savatchalarning gullari ochilishi bilan
boshlanadi.  U ndan  ke yin  navbatdagi savatchalarning ochilishi  shu yo’sinda davom
etadi. Bu jarayon muayyan ob - havo sharoitiga ko’ra bir tup o’simlikda  15 - 20  kun
davom etadi.
Gultojibargi   beshta,   o’zaro   qo’shilib,   to’g’ri   naycha   hosil   qilgan,   uzunligi
1,76±0,01   sm,   naychaning   pastki   qismi   yuqorisiga   (3.13-rasm)   nisbatan
ingichkaroq   gultojibarglarning   uchi   qo’shilmagan   besh   bo’lakli,   bo’lakchalarning
uzunligi   1,6±0,01   mm,   eni   0,7±0,04   mm   ga   teng.   Naycha   qismi   to’g’ri,   uzun,
tuksiz,   silliq   bo’lib,   uchki   qismi   kengaygan.   Gultojibarg   naychasining   yarmidan
ko’prog’i rangsiz yoki oqish, yuqori qismi esa ba’zan gulobi yoki siyoh rangda.
Savatcha - to’pgul o’rni yassi, yuzasi keng, tukli aylanasi 18-21 sm, eni 6-8
sm etli bo’lib, qalinligi markaziy qismida 1,3-1,6 sm, chekkalarida 0,6-0,7 sm.
Changchisi   beshta,   bir-biriga   teng;   tik,   to’g’ri   o’sgan   changdonlari   qo’shilib
ketgan. Changchi ipi silindrsimon shaklda, ingichka, silliq, uzunligi 3,8±0,19 mm.
Changchi   ipi   gultojibarg   naychasi   bilan   qo’shilib   o’sgan   (3.3-jadval).   Changdon
cho’ziq   changchi   ipiga   birikkan,   yon   tomonlari   bilan   tutashgan   bo’lib,   uzunligi
6,5±0,07 mm, eni 0,89±0,01 mm bo’lib, changdon naychasini hosil qiladi.
Tajriba   maydonida   o’stirilayotgan   olachipor   karrakning   gulini   biometrik
ko’rsatkichlari (3.3-jadval) keltirilgan.
54 3. 3–jadval
Olachipor karrakni   gul qismlarining o’lchamlari (n=25)  mm, M±m
Gul qismlari, belgilari o’lchamlari
Gultoj i barglar uzunligi 1,76±0,01
Gultoj i barglar tishchalari uzunligi 1,6±0,01
Gultojbarglar tishchalarining eni 0,7 ±0,04
Changchi ipining uzunligi 3,8±0,19
Changdonning uzunligi 6,5±0,07
Changdonning eni 0,89±0,01
Urug’chining umumiy uzunligi  13,0±0,25
Tugunchasining uzunligi 2,0±0,09
Tugunchasining eni 1,1±0,1
Ustunchaning uzunligi 11,0±0,2
Tumshuqchasining diametri 0,20±0,01
Tumshuqchasining uzunligi 0,56±0,03
Urug’chisining uzunligi 13,0±0,25 mm, tugunchasi ostki, shakli tuxumsimon
bo’lib,   uzunligi   2,0±0,09   mm,   eni   1,1±0,1   mm,   ustunchasi   tik,   silindrsimon,
tumshuqchasi ikki ayrili yoki labchali, labchalar butun, bo’rtgan ko’rinishda.
3.
1 3-
55 rasm. Gulning morfologiyasi: a) naysimon gulning ochilgungacha bo‘lgan
ko‘rinishi; b) popukli urug‘ni ustki tomondan ko‘rinishi; v) changdoni ochilmagan
gulning ustki tomondan ko‘rinishi; g) yarmi yo‘g‘onlashgan naychali besh parrakli
urug‘chi; d) urug‘chining kattalashtirilgan ko‘rinishi; e) o‘sayotgan changchidan
chiqib turgan urug‘chi tumshuqchasi (gulqo‘rg‘onsiz); j) beshta changchi
changdonlarining ochilishi; z) changdon (chapdan ichki tomoni, o‘ngdan tashqi
tomoni) ustunchasining markazi; y) chang donachalari etilgan changdonning
sun’iy ochilgandagi ko‘rinishi.
Olachupor   karrakni   gullarining   ochilishi,   odatda,   ertalab   soat   6 00
  lardan
boshlanadi.  Gullarning jadal ochilishi soat 11 00
-12 00
 larda, havo harorati +23+26 0
C,
nisbiy   namligi   60-61%   bo’lganda   sodir   bo’ladi.   Chunki ,   bu   vaqtda   barcha
fiziologik   jarayonlar   sutka   davomidagi   ichki   uyg’unlikka   egadir.   Bu   esa   avvalo,
sutkaning   ma’lum   bir   vaqtida   ba’zi   –   bir   fiziologik   jarayon larning   to’liq   amalga
oshishi   yoki   shuning   uchun   ozgina   ehtiyoj   sezilganda,   yuzaga   keladigan
moslanganlik   xususiyati   bo’lib,   o’simliklar   hayotida   juda   muhim   ahamiyatga
egadir.
Buning   uchun   sutka   davomidagi   endogen   davriylik   irsiy   belgi   hisoblanadi,
lekin,   shunga   qaramasdan   tashqi   ta’sirlar   shulardan   eng   muhimi,   harorat   va
yorug’lik sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi.
Turli   o’simliklar   gullarining   ochilishi   o’ziga   xos   xususiyat   hisoblanib,
sutkaning   ma’lum   bir   vaqtida   shunga   xos   uyg’unlikda   bo’lib   o’tadi.   Ilgarigi
tushunchalarga   ko’ra,   olachupor   karrakni   gullarining   ochilish   ritmi   bo’yicha
entomofil   hisoblanadi,   chunki   gullarning   sutka   davomida   ochilish   vaqti,
changlantiruvchi   hashoratlarning   yozgi   faollik   dinamikasi   bilan   chambarchas
bog’liqdir.   Keyinchalik   aniqlanishicha,   olachupor   karrakni   anemofil   o’simliklar
singari moslanish hosil bo’lgan.
Ikkala holatda ham tartibga soluvchi (hal etuvchi) omillar sifatida harorat va
yorug’lik   asosiy   o’rinni   egallaydi.   Olachupor   karrakning   changlanish   mexanizmi
56 ikkinchi   usulda   o’tadi.   Uning   guli   proterandriya   tipiga   xos   bo’lib,   changdon
g’unchalik   davridayoq   yoriladi.   Shunga   binoan   chang   donachalarining   tuzilishi
ham o’ziga xos xususiyatga ega. Buning o’ziga xosligi shundan iboratki, urug’chi
ustunchasining   yuqori   qismi   qisman   yo’g’onlashgan   va   qisqagina   tukchalar
mavjud bo’lib, ular chang tutkichlar vazifasini bajaradi.
Changchining rivojlanish davrida guldagi changdonlar urug’chining tukchali
ustunchasini   tashqi   tomondan   mustahkam   o’rab   turadi   (asosan   yuqori   qismini).
Ustuncha   tashqi   qavatida   joylashgan   tukchalar   naysimon   changdondan
to’kilayotgan   chang   donachalarini   tutib   qoladi.   Changchi   ipchalarining   o’sishi
natijasida   naysimon   changdon   gultojibarglardan   yuqoriroq   ko’tarilib   chiqadi.
Changdon   naychasining   chiqishi   erta   bilan   soat   7 00
-8 00
  larda   havoning   harorati
+24,5 0
С , nisbiy namligi 64% bo’lganda yuz beradi.
Keyin   urug’chining   tukchali   ustunchasi   o’sishini   ko’rish   mumkin,   natijada
ustuncha   naychasimon   changdondan   to’kilayotgan   chang   donachalarini   yuqoriga,
tashqariga   olib   chiqadi.   Bu   jarayonda   urug’chi   ustunchasi   changdon   naychasi
orasidan  o’sib chiqib va changdondagi  chang donachalarini  itarib, tashqariga olib
chiqadi.   Shuning   bilan   changchining   yetilish   davri   tugab,   urug’chining   yetilish
davri boshlanadi.
Urug’chining   rivojlanish   davri   tumshuqchaning   ikki   bo’lakka   ajralishidan
boshlanadi,   lekin   chang   donachalarini   tutadigan   yuzasi   bir-biri   bilan   yopishib
turadi.
Urug’chi   tumshuqchasining   ochilishi   changdon   naychasidan   o’sib
chiqqanidan keyin 3-5 soatdan so’ng boshlanadi. Chang donachalari changdondan
chiqarilganligi   sababli   ular   to’kilib   bo’lgan   yoki   changlantiruvchi   hasharotlar
vositasida   tashib   ketilgan   bo’lib,   shu   sababli   changlanish   boshqa   gul   chang
donachalari vositasida amalga oshadi, ya’ni chetdan changlanadi (3.14-rasm).
Gultojibarglari   savatchada   ochilayotgan   paytda   dastlab   oq   rangli,
keyinchalik   och   binafsha,   gullar   ochilish   jarayonining   oxirlariga   kelib   binafsha
rangiga ega bo’ladi. Gullar ochilib bo’lganidan keyin gultojibarglar savatchadan 5-
57 6   mm   uzunlikda   o’sib   chiqadi.   Bu   vaqtda   o’rama   bargchalar   bir-biri   bilan
zichlashadi   va   savatcha   tuxumsimon   shaklga   o’tadi.   Gullash   tamom   bo’lganidan
keyin   changchi   ipi   va   urug’chi   ustunchalari   qisqara   boshlaydi.   Naychasimon
changdon va urug’chi tumshuqchasi  gultojibarglar ichiga tortiladi. Shundan keyin
gultojibarg   tishchalari   tutashadi.   Ba’zi   gullarda   urug’chi   tumshuqchasi
gultojibarglaridan chiqib turadi.
S. marianum  ning  sutkalik gullash dinamikasi.  Yopiq urug‘li o‘simliklardagi
jarayonlarning   amalga   oshishi,   boshqa   fenologik   bosqichlari,   gullarning   sutka
davomida   ochilishi,   changlanish   jarayonining   bo‘lib   o‘tishi   kabi   barcha
xususiyatlar har bir turning evolyusiya davomida hosil qilgan va mustahkamlangan
individual xususiyatlaridir.
3.14 -rasm. Gulning biologiyasi: a) ochilmagan urug‘chi; b) gultojibarglari
ochilib, ustunchaning uzayishi; v) changdonning ochilishi; g) chang
donachalaridan bo‘shagan changdon, uzaygan ustuncha bo‘lib, gul proterandrik
xususiyatga ega.
Ma’lumki,   turli   o‘simliklar   gullarining   ochilishi   va   changlanishi   aniq   bir
sutkalik ritmga muvofiq bo‘lib o‘tadi, bunga ta’sir etadigan asosiy omillardan biri
58 namlik,   ikkinchisi   esa   harorat   va   yorug‘lik,   sutkaning   ma’lum   bir   vaqti
hisoblanadi. 
S.   marianum   gullarining   kun   davomida   ochilishi   ertalab   soat   8 00
  larda
boshlanadi.   Soat   10 00
  dan   15 00
  largacha   gullar   juda   ko‘p   ochiladi   va   u   sutka
davomida   ochiladigan   gullarning   70%   iga   to‘g‘ri   keladi.   Bu   vaqtda   havoning
harorati   +29+32 0
С,   nisbiy   namligi   esa   50-55%   ni   tashkil   etdi.   Soat   16 00
  dan   18 00
gacha, yakka-yakka gullar ochildi, shundan keyin gullashi to‘xtadi ( 3.15-rasm ). Bir
savatchaning gullash davomiyligini aniqlashda savatchadan birinchi gul tojbarglari
chiqqandan   to   oxirgi   gul   tojbarglarning   savatdan   ko‘tarilib,   siyoh   rangga   to‘liq
o‘tguncha   bo‘lgan   davri   olindi.   Chunki,   gullar   changlanib   bo‘lgandan   so‘ng,
tojbarglar siyoh rangga kirib, so‘ng quriy boshladi.
 
3.1 5  - rasm.  S. marianum  to‘pgulining ko‘rinishi.
Gul savatchasining diametri 2,0-4,5 sm etdi. Urug‘larning etilish jarayonida
bu  jarayon   davom   etib,   urug‘lar   pishib   etilganda   ularning   diametri   2,5-5,0   sm   ga
59 etdi   (3.1 5 -rasm).   Gullarning   sutka   davomida   ochilishi   yalpi   gullash   mavsumida
(may, iyun) oylarida kuzatildi (3.1 6 -rasm). 
Umuman,   gullarning   sutka   davomida   ochilish   jarayoni   kuzatilganda,   havo
harorati   va   nisbiy   namligi   bilan   bog‘liq   holda   o‘zgarib   turishi   ma’lum   bo‘ldi.
Gullarga asosan arilar, pashshalar, kapalaklar ko‘proq qo‘nadi. Bulardan tashqari,
chumolilar   ham   qatnashib   entomofil   changlanish   vujudga   keladi.   Gullarning   eng
ko‘p   ochilish   vaqtida   havo   harorati   29+32 o
C ,   nisbiy   namlik   50-55%   ni   tashkil
etishi va hasharotlarning faol uchish vaqtiga to‘g‘ri keladi.
Undan   tashqari   bir   gulning   hayotchanligi,   ya’ni   ochilish   davomiyligi   ham
kuzatildi.   Olingan   natijalarning   ko‘rsatishicha,   u   havoning   haroratiga   bog‘liq
bo‘lib, +22+24 0
C haroratda, 78-96 soatgacha davom etadi (3. 4 -jadval).
3.4 –jadval
Bir gulning hayotchanligiga sug‘orish va haroratning ta’siri
O’simlik   Havo -
ning
sutka
lik
o‘rtacha
harorati Bir
gulning
gullash
davomi
yligi
(soat) Havo -
ning
sutkalik
o‘rtacha
harorati Bir
gulning
gullash
davomiy -
ligi (soat) Havo -
ning
sutkalik
o‘rtacha
harorati Bir
gulning
gullash
davomiy
ligi
(soat)
Olachipor
karrar 24,1 110,2 26,0 88,1 28,0 94,3
Jadvalda   keltirilgan   ma’lumotlardan   ko‘rinadiki,   gullarning   gullash
davomiyligiga havo harorati sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. +24,1 0
C   haroratda
sug‘orilgan   maydondagi   olachipor   karrak   gulining   hayotchanligi   (110,2   soat)
+26,0+28,0 0
C da esa 88,1-94,3 soat bo‘lishini ko‘ramiz. Olachipor karrak gulining
60 hayotchanligi ham ana shu qonuniyat asosida bo‘lib, +24,1 0
C da 90,3 soat, +26,0 0
C
da 72,2 soat, +28 0
C  da esa 76,1 soatga teng.
Bu   ma’lumotlardan   ko‘rinadiki,   olachipor   karrakning   changlanishi   va
ko‘proq   urug‘   hosil   qilishi   uchun   sug‘orish   katta   ahamiyatga   ega,   chunki   bunda
gullarning ochilib turish davomiyligi sug‘orilgan o‘simlikda ancha uzoq.
Olingan   natijalardan   ko‘rinadiki,   olachipor   karrak   gullarining   sutka
davomida ochilishi yorug‘lik, havo harorati va nisbiy namligining miqdoriga juda
ham   bog‘liq   ekan.   Havoning   eng   issiq   payti   +36+38 0
S   nisbiy   namlik   juda
kamaygan, ya’ni 32-34% ga to‘g‘ri kelganda va eng kuchli yorug‘likda gullarning
ochilishi   umuman   kuzatilmaydi.   Gullarning   sutka   davomida   ochilish   dinamikasi
bir qirrali egri chiziq tarzida ifodalangan.
S.   marianum   ning   mavsumiy   gullash   dinamikasi.   O‘simlik   ob-havo
sharoitiga   bog‘liq   holda   may   oyidan   gullashni   boshlaydi   va   iyun   o‘rtasigacha
davom   etadi.   O‘simlikning   asosiy   poyasidagi   to‘pgulining   gullari   sakkiz   kun
davomida ochildi. Ikkinchi tartibli to‘pgullardagi gullar 7-10 kungacha ochildi. Bir
tup   o‘simlikda   7   tadan   11   tagacha   to‘pgullar   bo‘lib,   ular   40-45   kun   davomida
ochildi. 
61 6	8	10	12	14	16	18	2001020304050607080
0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 
Havo harorati Havoning nisbiy namligi  Ochilgan gullar soni	
 havo harorati (°C) nisbiy namlik (mm)	
Ochilgan gullar soni
3.1 6  - rasm.  S. marianum  ning  sutkalik gullash dinamikasi.
Bitta to‘pguldagi gullarning ochilishi kuzatilganda, eng ko‘p gullar soni iyun
oylarining   boshlariga   to‘g‘ri   keldi.   Umumiy   ochilgan   gullar   soni   143   taga   etdi
(3.1 7  -  rasm ).
62 1 2 3 4 5 6 7 801020304050607080
0510152025
Havo Harorati Havoning nisbiy namligi  Ochilgan gullar soni  havo harorati (°C) nisbiy namlik (mm)	
Ochilgan gullar soni (dona)
3.1 7  -  rasm.  S . marianum  ning   mavsumiy gullash dinamikasi .
O‘simlikning   mavsum   davomida   o‘sishi   va   rivojlanishi   fenospektrda
berilgan.   Kuzda ekilgan o‘simlikning umumiy vegetatsiya davri 300-310, bahorda
ekilganda 185-200 kunni tashkil etdi.  
3.4.1. Chang donalarining morfologiyasi, hayotchanligi va changlanishi.
Olachipor  karrak ning   chang donachalarini  xarakterlashda uning morfologik
jihatdan   shakli,   katta-kichikligi,   po’stining   tashqi   qavati   -   ekzinaning   tuzilishi
hisobga   olinadi.   Chang   donachalarini   morfologik   jihatdan   o’rganish   yangi
yig’ilgan   va   fiksasiya   qilingan   materiallarda   o’tkazildi.   Chang   donachasining
hayotchanligini   o’rganish   ikki   usul:   a)   asetokarmin   bilan   bo’yash;   b)   chang
donachalarini sun’iy muhitda o’stirish bilan bajarildi.
Tadqiqotlarning   ko’rsatishicha,   olachipor   karrakning   changdonlari   yorilgan
paytda   changcha   bir   mag’izli   yoki   ba’zan   ikki   mag’izli   bo’lishi   mumkin.
63 Changdon yorilgandan 3-4 soat keyin chang donachasida vegetativ hujayra va 2 ta
spermiy   aniq   ajraladi.   Yetilgan   chang   dona cha si ning   po’sti   intina   va   ekzina
qismlarga   aniq   ajraladi.   Ekzinaning   tashqi   yuzasi   notekis   bo’rtmachalar
ko’rinishidagi   o’simtalar   bilan   qoplangan,   yupqa   joyidan   intina   qavati   ozgina
qavariqsimon   ko’tarilib   turadi.   Olachipor   karrak ning   chang   donachasi   sharsimon
yoki   biroz   ovalsimon   shaklda   bo’lib,   diametri   0,7±0,81   mm   kattalikda.   Katta-
kichikligi   jihatidan   Olachipor   karrak ning   chang   donachasi   katta   hajmli   chang
donachalari guruhiga mansub hisoblanadi (3.16 – rasm).
Chang   donachalarining   hayotchanligini   o’rganish   uchun,   eng   avvalo,   ular
uchun   optimal   ozuqa   muhiti   aniqlandi.   Buning   uchun   tekshirilayotgan   chang
don achalar i ni   saxarozaning   turli   konsentrasiyali   eritmasida   o’stiriladi.
Tajribalarning   ko’rsatishicha,   Olachipor   karrak ning   chang   dona chasi ning   o’sishi
uchun   eng qulay   muhit sifatida saxarozaning 30% li eritmasi   bo’lib,   o’sgan chang
dona chalar soni 85% ni tashkil etdi.
Chang   dona chalar i   ozuqali   muhitga   ekilgandan   keyin   4   soat   o’tgach   o’sa
boshlaydi. Dastlab unib chiqqan chang  dona chalar soni juda kam (0,2-0,9%), lekin
keyinchalik sutka davomida osha boradi. Uning o’sishidan hosil bo’layotgan chang
naychalari 50-60 minutda 130-140 mk uzunlikka yetadi va shundan keyin yoriladi.
Bundan   tashqari   chang   donachalarining   hayotchanligiga   uning   saqlanish
sharoiti   va   muddatining   ta’siri   ham   o’rganildi.   Buning   uchun   tajribalar   uch
variantda   olindi.   Birinchi   variantda   chang   don achalar i   sovutkichda   -5-6 0
C
haroratda   saqlandi.   Ikkinchi   variant   CaCl
2   qo’yib,   havo   tarkibidagi   namligi
kamaytirilgan   eksikatorda   saqlandi.   Tajribaning   uchinchi   variant i da   chang
dona cha si  xona harorati (+23+25 0
C) sharoitda byuks (idishchalar) da joylashtirildi.
64 3 . 16- rasm.  Olachipor karrak ning   ch ang donachalarining  h ayotchanligi 
A-Sterill, B-Fertill.
Chang   dona chalar i ning   saqlanish   sharoitiga   ko’ra,   hayotchanligi   30-50
soatga   teng.   Sovutkichning   5-6 0
C   haroratida   saqlangan   chang   donachalari
hayotchanligi  40-46  soat,  xona haroratidagi  byukslarda  (23-25 0
C )  esa  30-35 soat.
Chang   donachalarining   xususiyatlari   ham   katta   ahamiyatga   ega,   ular   o’sish
muhitiga nisbatan turlicha bo’lishi mumkin (3.5-jadval).
3.5 -jadval
Olachipor karrak ning  chang donachasining asosiy belgilari
Chang  dona cha si ning xususiyatlari M ± m
Diametri, mm 0, 8 ±0, 05
Fertilligi, % 88,7 ± 0,4
Sterill 51,6 ± 0,3
65 А
B Olachipor   karrak ning   gullarining   changlanishi   o’rganilmagan.
Kuzatishlarimizning   ko’rsatishicha   o’simlik   haqiqiy   entomofil   o’simlikdir.
Changlanish bevosita arilar yelka qismining urug’chi tumshuqchasiga to’qnashishi
natijasida amalga oshadi. Kuzatishlar natijasiga ko’ra, gulga hasharotlarning kelib-
ketishi   ertalab   soat   6 00
  dan   boshlanib   kech   soat   18 00
  largacha   davom   etadi,   lekin
hasharotlarning   eng   ko’p   kelishi   ertalab   soat   8 30
  dan   12 00
  gacha   kuzatildi.
Changlanish shamolsiz, tinch ochiq havoda bo’lib o’tadi. Kuchli shamol va bulutli
havoda hasharotlar kelishi kuzatilmadi.
Kuzatishlarimizning   ko’rsatishicha,   olachipor   karrakning   asosan   entomofil
tipida changlanuvchi  bo’lib, Arisimon ( Apidae ) oilasiga mansub – asal  ari  -   Apis
mellifera   L.,   Xylocopa   violaceae   L.,   va   Chrysidae   -   oilasidan   yaltiroq   ari   -
Hedechridium turanicum  lar vositasida changlanadi. Bu hasharotlar bir minutda bir
o’simlik   to’pgulidagi   8-12   ta   gulga   kelib   ketadi.   Bir   o’simlikdagi   bir   to’pgulda
o’rtacha   1,5-2   minut   turadi,   keyin   shu   guldagi   boshqa   savatchaga   yoki   boshqa
o’simlikdagi to’pgullarga o’tishi mumkin.
3.1 8   - rasm. Olachipor  ka rr ak ning hasharotlar yordamida changlanishi.
66 Urug’ning   morfologik   tuzilishi .   Asteraceae   oilasiga   mansub   o’simliklar
urug’ining   morfologik   tuzilishlarini   o’rganish   bo’yicha   juda   ko’p   olimlar
tadqiqotlar   olib   borishgan.   Olachipor   karrakning   urug’i   Z.T.Artyushenko,
A.A.Feodorovlarning   tasnifiga   binoan,   donsimon   mevalar   (urug’)   tipiga   mansub.
Tarqalishi   urug’larning   uchida   hosil   bo’ladigan   patsimon   popukchalar   yordamida
savatchadan   chiqib,   havo   oqimida   uchib,   yangi-yangi   joylargacha   tushishi   bilan
sodir bo’ladi.
3.5.  Olachipor  ka rr ak ning  potensial va real urug’ mahsuldorligi.
Urug‘   mahsuldorligi.   Urug‘   mahsuldorligi   o‘simlikning   istiqbolini
belgilovchi   omildir.   O‘simlikning   bioekologik   tavsifini   berish   uchun   uning   urug‘
mahsuldorligini   aniqlash   zarur.   Urug‘   mahsuldorligini   aniqlash   turning
introduksiya qilingan sharoitda qo‘llash imkonini beradi. 
Olachipor   ka rr ak ning   to‘pguli   diametri   3-6   sm   bo‘lgan   savatcha,
cho‘zinchoq,   ko‘pincha   sharsimon,   novda   va   shoxchalarning   uchida   bir   donali.
O‘rami cherepitsali, ignali yoki o‘tkir yashil bargchalardan iborat. Gulo‘rni yassi,
etli. To‘pgulda  80 dan  100  tagacha  gullar   shakllanadi.  Bu  gulchalarning hayoti   2
kun. 
Gul   savatchalari   o‘rtacha   kattalikda   yoki   yirik,   uzunligi   3-6   sm,   uzunchoq,
ko‘proq   sharsimon,   ingichka   gulpoyada   yakka   joylashgan;   savatcha   bargchalari
kuchsiz   tuklangan   yoki   silliq,   ustma-ust   joylashgan;   chetki   va   o‘rta   bargchalari
savatcha   asosiga   birikkan,   ustki   bargchalari   uzunlashgan,   uchki   qismi   uzun   tikon
bilan qoplangan, chetlari qattiq va ular 4-6 tikonchalar bilan ta’minlangan; gullari
ko‘p sonli, pushti, siyo h rang yoki oq rangda.
O’simlikning gul o‘rni yassi, etdor. Naysimon gullari o‘troq, yorqin pushti –
siyo h   rangda,   ammo   to‘q   pushti,   xatto   oq   rangda   bo‘lishi   mumkin.   Gullash
davomida 80 dan 100 tagacha gullar shakllanishi  mumkin, ularning hayotchanligi
ikki   sutkadan   oshmaydi.   Bir   to‘pgulning   gullash   davomiyligi   o‘rtacha   26   kunga
67 cho‘zilishi   mumkin.   To‘pgulda   gullarning   ochilishi   markazdan   boshlanadi   (3.19-
rasm). 
3.1 9-rasm.  Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning  savatcha
to’pgulining dinamikasi.
Introduksiya   qilingan   olachipor   karrakning   bir   gul   savatchasida   hosil
bo‘lgan urug‘lar soni 100 tadan 150 tagacha etadi   (3.1 9  - rasm). 
68 Poyadagi to'pgullar 
soni, dona To'pguldagi gullar 
soni, dona To'pguldagi 
urug'lar soni, dona PUM RUM020040060080010001200
Bahorgi 2019 Kuzgi 2019 Bahorgi 2020
3. 20-rasm.  Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning urug’ mahsuldorligi .
Bitta o‘simlikning o‘rtacha potensial urug‘ mahsuldorligi (PUM) 1242±35,1,
real  urug‘  mahsuldorligi  (RUM)  828±19,6 donani, urug‘  mahsuldorlik koefitsenti
(UMK)   66,6%   ni   tashkil   qildi .   O‘rganilgan   o‘simliklarda   potensial   urug‘
mahsuldorligi (PUM) va real urug‘ mahsuldorligi (RUM) ob-havo sharoitiga qarab
o‘zgarib   turadi   va   bahorgi   ekilgani   bilan   kuzda   ekilganida   ham   farqlar   kuzatildi.
Buning asosiy sababi, yuqorida aytganimizdek, havo harorati va namlikning etarli
bo‘lishidir. 
69 XULOSALAR
1. Olachipor   karrak   ko’p   tomonlama   foydali   bo’lgan   istiqbolli   (dorivor,
oziq-ovqat,   manzarali,   yem-xashak,   gullari   nektarga   boy   bo’lgan,   moy   beruvchi)
o’simlikdir.
2. Urug’larining   dala   sharoitidagi   unuvchanligi   3-4   sm   chuqurlikda
ekilganda   olachipor   karrak da   87-90%   ni   tashkil   etadi .   Optimal   ekish   muddatlari
oktyabr (78% unuvchanlik) va mart (90% unuvchanlik)  oylari hisoblanadi . 
3. Olachipor   karrak   vegetatsiya   davrida   barcha   fenologik   fazalari   bo’lib
o’tadi.   Rivojlanish   fazalarining   boshlanishi   va   davomiyligi   ob-havo   harorati   va
yog‘ingarchilik   miqdoriga   nisbatan   ham   o‘zgarib   turadi.   Vegetatsiya   yilida
yog‘ingarchilik bo‘lganligi uchun g‘unchalash va gullash fazalarining davomiyligi
uzoq bo‘lganligi kuzatildi.
4. Olachipor   karrakning   barcha   ontogenez   bosqichlarini   o’taydi:   bir   yillik
o’simlik   bo’lganligi   uchun   virginil   va   generativ   davrlari   o’simlikning   vegetatsiya
yilida   o’tadi.   Olachipor   karrakning   virginil   davrini   maysa,   yuvenil   va   immatur
70 bosqichlari   bir-biridan   barglar   soni   va   barg   chetlarining   qirqilganligi   bilan   farq
qiladi.
5. Olachipor karrak ning savatchalari yirik, sergulli, shakli sharsimon, tashqi
tomondan   o’rama   bargchalari   yirik,   ko’p   qatorli,   pastki   qismi   keng aygan,   deyarli
to’g’ri, patsimon, uchki qismi  qalin, etdor va biroz  ingichkalashib tikanchalar hosil
qilgan .
6. Olachipor   karrak ning   gullash   fazasining   boshlanishi   iyun   oyiga   to’g’ri
keladi, bitta gul 2-3 kun ochilib turadi . Gullarning ochilishi soat  6 00  
dan  18 00
  gacha
davom   etadi ,   eng   ko’p   ochilishi   8 00
–1 2 00  
ga   to’g’ri   keladi ,   bunda   havo   harorati
29+32 o
S   va havoning nisbiy namligi  50-55%  ni tashkil etadi . 
7. Introduksiya   sharoitida   olachipor   karrak ning   real   urug’   mahsuldorligi
yuqori   ko’rsatkichlari   bilan   xarakterlanadi.   Olachipor   karrak da   urug’
mahsuldorligining   eng   yuqori   koeffisienti   kuzgi   o’simliklarda   (70%)   yuqori
bo’lishi kuzatiladi . 
TAVSIYALAR .
1. Magistrlik   dissertatsiya   ishidagi   ma’lumotlar   umumta’lim   maktablar,
akademik  litsey   va  kollejlarda  botanika   fanini  o’qitishda   urug’ning  unib  chiqishi ,
harorat   va   namlikning   ta’siri,   ekish   chuqurliklari,   poya,   ildiz,   barg   kabi
o’simlikning vegetativ organlari haqidagi mavzularda hamda oliy o’quv yurtlarida
talabalarga   “O’simliklar   morfologiyasi   va   anatomiyasi” ,   “Botanika”,   “ Dorivor
o’simliklar ”   fan lar ini   o’qitishda   qo’shimcha   ma’lumot   sifatida   foydalanishda
qo’llash mumkin.
2. Olachipor   karrakni   dorivor,   oziq-ovqat,   manzarali   o’simliklarni
introduksiyasi   bilan   shug’ullanuvchi   ilmiy   xodimlar   uchun   uslubiy   qo’llanma
sifatida foydalanishda tavsiya etish mumkin.
3. Olachipor   karrak ni   sabzavot   ekini   sifatida   hamda   shahar,
ko’chalar va bog’larni ko’kalamzorlashtirish ishlari bilan shug’ullanuvchi
xodimlar uchun tavsiya etish mumkin.
71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .
1. Абдурахимов  У.К.  Хоразм  вилояти  шароитида  расторопша  ( Silybum
marianum   L.)   навларининг   физиологик-биокимёвий   хусусиятлари   ва
уруғларининг кимёвий таркибини қиёсий ўрганиш. Биология фанлари бўйича
фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. –
Бухоро, 2021. – С. 19-20. 
2. Авдеева   Е.В.,   Лебедев   А.А.,   Батаков   Е.А.   и   др.   Антиоксидантные
свойства   комплексного   гепатопротекторного   лекарственного   препарата
«Силибохол» //   Раститительные  ресурсы.  – 2001.  – Т. 39,  Вып.  2.– С.  69-75.
11. 
72 3. Ананикян Г.С. Сравнительный анализ антирадикальной активности
флавоноидных   соединений   соцветий   бессмертника   красноватого,   плодов
расторопши   пятнистой   и   маклюры   оранжевой   //   Хим.   ж.   Армении,   2016.   –
Т.69. – №1-2. – С. 143-150. 
4. Артюшенко   З.Т.,   Федоров   Ал.А.   Атлас   по   описательной
морфологии высших растений: Семя. - Л.: Наука. 1990. -204 с.
5. Ашурметов   А.А.   Методика   изучения   семенной   продуктивности
растений   на   примере   видов   рода   Glycyrrhiza   L .//Увеличение
кормопроизводства на научной основе. - Ташкент, 1982. -С. 50-51. 
6. Баргуш   С.А.   и   др.   Сравнительное   исследование   методов
стандартизации   плодов   расторопши   Silybum   marianum   //   Известия   высших
учебных заведений. Поволжский регион. Мед. науки. – 2016. – № 4. – С. 30-
39. 
7. Бейдеман   И.Н.   Изучение   фенологии   растений//   Полевая
геоботаника. Т. 2. -М.- Л: Изд. АН СССР, 1960. -С.333-366.
8. Бочарова   З.М.,   Кильянова   Т.В.   Опыт   возделывания   расторопши
пятнистой   в   Ульяновском   МНИИСХ   //   Материалы   IV   Междунар.   науч.-
практ.   конф.   «Интродукц.   нетрадиционных   и   редких   с.-х.   раст.».   –
Ульяновск. – 2002. – Т.2. – С.337-339. 
9. Быков   В.А.,   Куркин   В.А.,   Запесочная   Г.Г.   и   др.   Технологические,
аналитические   и   фармакоэкономические   аспекты,   исследования   плодов
расторопши   пятнистой   //   Поиск,   разработка   и   внедрение   новых
лекарственных   средств   и   организационных   форм   фармацевтической
деятельности: материалы докл. Междунар. науч. конф. – Томск. – 2000. – С.
210-212. 
10. Вайс Р.Ф., Финтельманн Ф. Фитотерапия// Руководство: Пер. с нем.
– М.: Медицина. – 2004. – С. 552. 
73 11. Волоцуева   А.В.   Фармакогностические   аспекты   исследования
плодов   расторопши   пятнистой   //   Тез.   докл.   II   Междунар.   конф.   молодых
ученых. – Курск. – 2001. – С. 48. 
12. Воронова   И.А.   Агроэкологические   аспекты   возделывания
расторопши   пятнистой   ( Silybum   marianum   (l.)   Gaertn.)   в   условиях   лесостепи
Среднего Поволжья // Нива Поволжья. – 2014. – № 1(30). – С. 23-29. 
13. Воронова   И.А   Энергетическая   и   экономическая   эффективность
приемов возделывания расторопши пятнистой // Инновационные технологии
118   в   АПК:   теория   и   практика:   сборник   статей   IV   Всероссийской   научно–
практической конференции /МНИЦ ПГСХА. – Пенза. – 2016. – С. 31- 33. 
14. Воронова   И.А.   Адаптивная   технология   возделывания   расторопши
пятнистой   на   лекарственное   сырье   в   лесостепи   Среднего   Поволжья   //
Энергосберегающие технологии в ландшафтном земледелии. – Пенза – 2016.
– С. 75-78. 
15. Горбань   А.Т.,   Горлачева   С.С.,   Кривуненко   В.П.   Лекарственные
растения: вековой опыт изучения и возделывания // Полтава: Верстка. 2004. –
С. 232. 
16. Государственная Фармакопея Российской Федерации. XIII издание.
Т.1 // М. – 2015. – С. 1470. 
17. Государственная Фармакопея Российской Федерации. XIII издание.
Т.2 // М. – 2015. – С. 1004. 
18. Горя   В.С.   Алгоритмы   математической   обработки   результатов
исследований. - Кишинев. Штиинца, 1978. - С.22. 
19. Грудзинская Л.М., Суюншалиева У.Х. Продуктивность расторопши
пятнистой   при   интродукции   на   юго–востоке   Казахстана   //   BicH.   Полтав.
держ. аграр. академ. – 2005. – №1. – С. 52-55. 
20. Губанов   И.А.   Иллюстрированный   определитель   растений   Средней
России. Том 3: Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные) // - М.:
74 Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований. 2004. – С.
496. 
21. Гущина   В.А.,   Кшникаткин   С.А.,   Радин   О.И.   Урожайность   и
качество   семян   расторопши   пятнистой   в   зависимости   от   различных   фонов
минерального   питания   //   Сборник   материалов   Международной   научно–
практической   конференции   «Приоритет   России   XXI   века   от   биосферы   и
техносферы к ноосфере». – Пенза. – 2003. – С. 211-214. 119 
22. Деменина Л.Г., Конон Н.С., Пименов К.С. Сезонный ритм развития
расторопши пятнистой в Самарской области // Генетич. ресурсы лекарств, и
ароматич.   растений:   Международная   конференция   по-священная   50–летию
ботанического сада ВИЛАР. – М. – 2001. – С. 283- 285. 
23. Джашеев   А-М.С.,   Джашеева   З.А-М.,   Акбаева   Ф.А.,   Токова   Ф.М.
Опыт   возделывания   расторопши   пятнистой   ( Silybum   marianum   (L.))   в
условиях   предгорной   зоны   Северного   Кавказа   //   Успехи   современного
естествознания. – 2019. – № 7. – С. 7-13. 
24. Диакон   И.П.   Определение   жизнеспособности   пыльцы   полевых
культур   с   применением   трифенилтетразоля   хлорида//Селекция   и
семеноводство. - М.: 1962. -№3. -С.68-69.
25. Зайцев   В.М.,   Лифляндский   В.Г.,   Маринкин   В.И.   Прикладная
медицинская статистика // – С.-Пб. Фолиант. – 2003. – С. 432. 
26. Зернов   А.С.   Флора   Северо-Западного   Кавказа   //   –   Москва:
Товарищество научных изданий КМК. – 2006. – С. 664. 
27. Исмагилова Э.Р. Перспективы применения расторопши пятнистой в
ветеринарной   практике   как   гематопротектора   //   Материалы   региональной
научно–практической конференции. – Уфа. – 2003. – С. 49-50. 
28. Казакова А.А. Биология цветения и плодотворения репчатого лука//
- Алма-Ата. Тр. по прик., ботаники, генетики и селекции.   1950. Т.18. Вып.3-
С.78.
75 29. Кисличенко   В.С.,   Поспелов   С.В.,   Самородов   В.Н.   Расторопша
пятнистая   –   от   интродукции   к   использованию:   монография   //   –   Полтава:
Полтавський літератор. – 2008. – С. 288. 
30. Клюшина Е.А., Николаева С.В.,  Грузинов Е.В. и др  Реологические
характеристики   трехкомпонентной  смеси  растительных   масел  //   Хранение  и
перераб. сельхозсырья. – 2007. – №10. – С. 32-33. 
31. Ковалев В.Н. и др Практикум по фармакогнозии: Учеб. Пособие для
студ. Вузов // под общ. ред. В.Н. Ковалева. – Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые
страницы: МТК – Книга. – 2004. – С. 512. 
32. Корона   В.В.,   Васильев   А.Г.   Строение   и   изменчивость   листьев
растений:  Основы модульной теории //  Екатеринбург:  Изд-во  Екатеринбург.
– 2002. – С. 224. 
33. Кравченко О.Г., Волгина Н.А., Гущина В.А. Влияние сроков сева на
урожай   расторопши   пятнистой   сорта   Дебют   на   черноземе   выщелоченном   //
Сборник   материалов   42–й   научной   конференции   молодых   ученых   –   Пенза.
2002. – С. 118-119. 
34. Куркин   В.А.   Расторопша   пятнистая   –   источник   лекарственных
средств // Химико-фармацевтический журнал. – 2003. –Т. 37. – № 4. – С. 27-
41. 
35. Куркин   В.А.   Фенилпропаноиды   лекарственных   растений.
Распространение,   классификация,   структурный   анализ,   биологическая
активность // Химия природных соединений. – 2003. – № 2. – С. 87-110. 
36. Куркин В.А. Фармакогнозия: Учебник для фармацевтических вузов
(факультетов). – 3-е изд., перераб. и доп. // – Самара: ООО «Офорт»; ФГБОУ
ВО СамГМУ Минздрава России. – 2016. – С. 1279. 
37. Куркин   В.А.,   Браславский   В.Б.,   Авдеева   Е.В.,   Правдивцева   О.Е.   и
др.   Производственная   практика   по   стандартизации   лекарственного
растительного   сырья   и   фитопрепаратов:   Учеб.   пособие   для   студентов
фармацев. Вузов // – Самара: Офорт. 2007. – С. 126. 
76 38. Куркин   В.А.,   Запесочная   Г.Г.,   Авдеева   Е.В.   Итоги   и   перспективы
исследований   в   области   создания   препаратов   на   основе   лекарственного
растительного сырья, содержащего фенилпропаноиды // Поиск, разработка и
внедрение   новых   лекарственных   средств   и   организационных   форм
фармацевтической   деятельности:  материалы  докл. Междунар.   Науч.  конф. –
Томск. 2000. – С. 40-42. 122 
39. Куркин   В.А.,   Запесочная   Г.Г.,   Авдеева   Е.В.   и   др.   Расторопша
пятнистая:   монография   //–   Самара:   ООО   «Офорт»;   ГОУ   ВПО   «СамГМУ
Росздрава». – 2010. – С. 118. 
40. Куркин   В.А.,   Лебедев   А.А.,   Запесочная   Г.Г.   и   др.   Флаволигнаны
плодов Sllybum marianum // Химия природных соединений. – 2001. – № 5. –
С. 37-41. 
41. Куркин   В.А.,   Росихин   Д.В.,   Рязанова   Т.К.   Сравнительное
исследование   состава   жирных   кислот   масла   расторопши   и   подсолнечного
масла // Медицинский альманах. – 2017. – №1. – С. 99-102. 
42. Куркин В.А., Росихин Д.В., Рязанова Т.К. Сравнительное изучение
состава   жирных   кислот   масла   расторопши,   подсолнечного   масла   и
облепихового масла // Фармация. – 2017. – Т. 66. – №6. – С. 25-29. 
43. Кшникаткин   С.А.   Качество   сырья   расторопши   пятнистой   за
висимости от приемов возделывания // Материалы 3–й научной конференции
«Регуляция роста, развития и продуктивности растений». – Минск. – 2003. –
С. 272. 
44. Кшникаткина А.Н., Аленин П.Г., Кшникаткин С.А., Воронова И.А.
Расторопша   пятнистая:   Вопросы   биологии,   культивирования,   применения:
монография // – Пенза: РИО ПГСХА. – 2016.– С. 322. 
45. Кшникаткина   А.Н.   Воронова   И.А.   Биоэнергетическая
эффективность   применения   средств   химизации   и   регуляторов   роста   в   123
технологии   возделывания   расторопши   пятнистой   //   журнал   НИВА
ПОВОЛЖЬЯ. – 2016. – № 4(41). – С. 30-35. 
77 46. Кшникаткин   С.А.   Глухова   Л.В.   Элементы   экологически   чистой
технологии   расторопши   с   использованием   регуляторов   роста   //
Международная   научно-практическая   конференция   «Экология   человека:
концепция   факторов   риска,   экологической   безопасности   и   управления
рисками». – Пенза. – 2004. – С. 107-110.
47. Кшникаткина   А.Н.,   Гущина   В.А.   Расторопша   пятнистая   //
Пчеловодство. – М. 2003. – №19. – С. 30-36. 
48. Кшникаткина   А.Н.,   Гушина   В.А.,   Варламов   В.А.,   Галиуллин   А.А.
Интродукция   новых   и   малораспространённых   видов   растений   в   Среднем
Поволжье   //   Материалы   1-й   научной   конференции   “Растительные   ресурсы
для   здоровья   человека   (возделывания,   переработка,   маркетинг)”.   Москва.   –
2002. – С.117-120. 
49. Кшникаткина   А.Н.,   Гущина   В.А.,   Кравченко   О.Г.,   Кшникаткин
С.А.,   Радин   О.И.   Особенности   роста   и   формирования   продук   тивности
расторопши   пятнистой   на   фармакологические   цели   //   Актуальные   вопросы
агрономической   науки   в   XXI   веке:   Сборник   научных   трудов.   –   Самара.   –
2004. – С. 160-162. 
50. Кшникаткина   А.Н.,   Гущина   В.А.,   Кшникаткин   С.А.   Семенная
продуктивность   расторопши   пятнистой   в   зависимости   от   сроков,   способов
посева и удобрений // Материалы VI Междунродного симпозиума «Новые и
нетрадиционные   растения   и   перспективы   их   использования».   –   Москва.   –
2005. – Т.3. – С. 144-145. 
51. Кшникаткина   А.Н.,   Кшникаткин   С.А.   Экологическая   безопасная
технология   возделывания   расторопши   пятнистой   в   лесостепи   Среднего
Поволжья // Зерновое хозяйства. – 2005. – №5. – С. 27-29. 
52. Кшникаткина   А.Н.,   Кшникаткин   С.А.,   Гущина   В.А.   Технология
возделывания   расторопши   пятнистой   в   Среднем   Поволжье   //   Зерновое
хозяйство. – 2005. – №5. – С. 31-32. 124 
78 53. Левандовский Г.С., Горбунов Ю.Н., Вандышев В.В. О стабильности
лечебных   качеств   культивируемых   растений   //   Вестник   КрасГАУ.   –   2011.   –
№3 – С. 59-62. 
54. Лекарственное   сырье   растительного   и   животного   происхождения.
Фармакогнозия:   учебное   пособие/   Под   ред.   Г.П.   Яковлева.   СПб.:   СпецЛит.
2006. – С. 350-354. 
55. Литвиненко   В.И.,   Бубенчикова   В.Н.,   Попова   Т.П.   идр
Лекарственные растения семейства Астровых // 3- Укр. конф. по мед. ботан.
АН Украины. Центр. ботан. сад. Киев. – 1992. – Ч 2. – С. 92-93. 
56. Луценко   С.В.,   Фельдман   Н.Б . ,   Луценко   Е.В.,   Быков   В.А.
Растительные   флаволигнаны.   Биологическая   активность   и   терапевтический
потенциал // – Москва. – 2006. – С. 235. 
57. Мельникова   С.Н.   Особенности   прорастания   семян   расторопши
пятнистой   //   Интродукция   нетрадиционных   и   редких   сельскохозяйственных
растений:   сборник   материалов   III   международной   конференции.   Пенза.   –
2000. – Т.2. – С.97-98. 
58. Минина   С.А.,   Каухова   И.Е.   Химия   и   технология   фитопрепаратов:
учебное пособие. –2-е изд., перераб. и доп // – М.: ГЭОТАР-Медиа. – 2009. –
С. 560. 
59. Мнацаканян   В.А.,   Ананикян   Г.С.,   Бабаханян   М.А.,   Оганесян   Л.Э.,
Овсепян  Г.Ю., Саргисян  С.А. Сравнительное  изучение  содержания жирного
масла   и   флаволигнанов   в   семенах   расторопши   пятнистой   почвенного   и
гидропонического   происхождения  //  Международный  журнал  прикладных  и
фундаментальных исследований. – 2015. – №12. – С. 145-147. 
60. Назарова   Н.В.,   Назарова   В.В.   Влияние   густоты   стеблевания
расторопши пятнистой на ее продуктивность // Сб. науч. работ: «Актуальные
проблемы аграрной науки». Саратов, изд-во СГАУ. – 2005. – С. 35-38. 
61. Ни г матуллаев   Б.А.,   Абдурахмонов   Б.А.,   Махмудова   Б.   Рост   и
развитие   Silybum   marianum   (L.)   Gaertn   (Asteraceae)   в   условиях   Ташкента   //
79 Актуальные   проблемы   химии   природных   соединений:   матер и алы
конференции молодых ученых. – Ташкент, 2015. – C. 31. 
62. Нигматуллаев Б.А., Абдурахманов Б.А., Сатимов Г.Б., Рахимова Т.
Введение   в   культуру   Silybum   marianum   (L.)   Gaertn   (Asteraceae)   в   условиях
Ташкента // Фармацевтический вестник Узбекистана. – Ташкент. 2018. – №1.
– С. 38-40. 
63. Нигматуллаев   Б.А.,   Осмонов   З.,   Абдурахмонов   Б.А.   Особенности
роста   и   развития   Silybum   marianum   (L)   Gaetn.   в   условиях   Ташкентского
оазиса // Фармацевтический журнал. – Ташкент. – 2015. – №2. – С. 16-19.
64. Ниғматуллаев   Б.А.,   Сатимов   Г.Б.,   Абдурахманов   Б.А.,
Нигматуллаев   А.М.   Опыт   выращивания   Silybum   marianum   (L.)   Gaertn   в
условиях   Ташкентского   оазиса   //   Биоразнообразие,   сохранение   и
рациональное   использование   генофонда   растений   и   животных:   материалы
республиканской конференции. – Ташкент. – 2014. – C. 256-258. 
65. Николайченко   Н.В.   Влияние   нормы   высева   на   продуктивность
различных   сортов   расторопши   пятнистой   в   сухостепной   зоне   Поволжья   //
Вестник Саратовского госагроуниверситета им. Н.И. Вавилова. – 2013. – № 6.
– С. 28-30. 
66. Николайченко   Н.В.   Подбор   сортов   и   нормы   высева   расторопши
пятнистой   для   Правобережья   Саратовской   области   //   Вестник   Саратовского
госагроуниверситета имени Н.И. Вавилова. – 2013. – № 12. –С.18-20. 
67. Нухимовский   Е.Л.   О   понятии   жизненная   форма.   //Сб.   науч.   работ.
Всесоюзн.   науч-исслед.   инст.   лекарств.   растений.   –Л.:   1973.   вып.5,   -С.   222-
232.
68. Нухимовский   Е.Л.   Экологическая   морфология   некоторых
лекарственных   в   естественных   условиях   их   произрастания//Раст.   ресурсы.   –
Л.: 1976. Т.12. вып.1. - С.3-15.
69. Остапенко   И.Н. ,   Купенко   Н.П.   Элементный   состав   Silybum
marianum   (L.)   Gaertn.   при   интродукции   в   Донбасс   //   Материалы
80 Международной   научной   конференции   “Ботанические   сады:   состояние   и
перспективы   сохранения,   изучения,   использования   биологического
разнообразия растительного мира. Минск. – 2002. – С. 205-207. 
70. Пименов,   К.С.   Биологические   основы   промышленной   технологии
культивирования   расторопши   пятнистой   в   Среднем   Поволжье   //
Монография. – М. – 2002. – С. 111. 
71. Питкевич   Э.С.,   Лызиков   А.Н.,   Цаприлова   С.В.   Расторопша
пятнистая –  Silybum marianum  (L.) // Проблемы здоровья и экологии. – 2008. –
№ 4. – С. 119-126. 127 .
72. Поспелов   С.В.,   Самородов   В.Н.,   Кисличенко   В.С.,   Остапчук   А.А.
Расторопша   пятнистая:   вопросы   биологии,   культивирования   и   применения//
Полтава. – 2008. – С. 164. 
73. Пономарев А.Н. Изучение цветения и опыления растений // Полевая
геоботаника. Т.2. -М.-Л: Изд. АН СССР, 1960.   - С.9-19.
74. Практикум по фармакогнозии: Учеб. Пособие для студентов ВУЗа /
под   общ.   редакцией   В.Н.   Ковалева   //   Харьков:   Изд-во   НФаУ:   золотые
страницы: МТК-Книга. – 2004. – С. 512. 
75. Рамазанов А.Ш., Балаева Ш.А., Шахбанов К.Ш. Химический состав
плодов   и   масла   расторопши   пятнистой,   произрастающей   на   территории
Республики   Дагестан   //   Химия   растительного   сырья.   2019.   –   №2.   –   С.   335–
338.
76. Рахимова Т., Нигматуллаев Б.А. Фитоценотическая приуроченность
Silybum   marianum   (L)   Gaetn.   в   Джизакской   области   //   Узбекский
биологический журнал. – Ташкент. –2018. – №5. – С. 23-27. 
77. Раҳмонқулов У., Солиева С.Қ., Кубакова К.К. Доривор ўсимликлар
ҳақида афсоналар, ривоятлар ва ҳикоятлар. – Жиззах, 2004. – Б. 3-12.
78. Репешкова   А.С.   Расторопша   пятнистая   –   для   здоровья   вашей
печени // СПб «Весь». – 2005. – С. 113. 
81 79. Решетникова   М.Д.,   Левинова   А.В.,   Хлебников   В.Ф.   Химический
анализ биологически активных веществ лекарственного растительного сырья
и   продуктов   животного   происхождения:   Учебное   пособие   //   под   ред.
Г.И.Олешко. – Издание 2-е (стереотипное). – Пермь. – 2006. – С. 335. 
80. Росихин   Д.В.,   Куркин   В.А . ,   Рыжов   В.М.   Фармакогностическое
исследование   по   обоснованию   комплексного   использования   расторопши
пятнистой // Аспирантский вестник Поволжья. – 2015. – № 5-6 (2). – С. 342-
346. 
81. Сагдуллаев   Ш.Ш.   Институту   химии   растительн ых   веществ   имени
академика   С.Ю.   Юнусова   Академии   наук   республики   Узбекистан   60   лет.   –
Ташкент, 2017 . – С. 53-55.
82. Самигуллина   Л.И.,   Лазарева   Д.Н.   Новые   перспективы   применения
препаратов   расторопши   пятнистой   //   Экспериментальная   и   клиническая
фармакология. – 2004. – Т. 67 – №4. – С. 77-80. 
83. Самородин   А.В.   Продуктивность   расторопши   пятнистой   (Sil y bum
mananum   L)   в   зависимости   от   густоты   стояния   и   стеблевания   растений   в
Правобережье Саратовской области. Вестник СГАУ – 2006. – №5 – С. 13-14. 
84. Сирык   Н.П.   Изучение   биологических   особенностей   и   разработка
основных   приёмов   возделывания   расторопши   пятнисттой   с   целью   его
интродукции   //   Современные   научные   исследования   в   садоводстве:
Материалы VIII международной конференции по садоводству. Ялта. – 2000.
– Ч. 3. – С. 61-65. 
85. Сокольская   Т.А.   Комплексная   переработка   плодов   расторопши
пятнистой   и   создание   на   ее   основе   препарата   «Силимар»   //   Хим.-фарм.
Журнал. – 2000. – Т. 34. – №9. – С. 27-30. 
86. Серебряков   И.Г.   Морфология   вегетативных   органов   высших
растений. - М.: Советская наука, 1952. - С.135-136.
82 87. Тараховский  Ю.С., Ким  Ю.А., Абдрасилова  Б.С.,  Музафарова  Е.Н.
Флавоноиды:   биохимия,   биофизика,   медицина   //   –   Пущино:   Synchrobook.   –
2013. – С. 310. 
88. Тайжонов   К.   Ибн   Синонинг   “Тиб   қонунлари”да   келтирилган
доривор ўсимликларнинг систематик таҳлили. // Ибн Сино. – Ташкент, 2005.
–№20. – Б. 76-77.
89. Тўхтаев Б.Ё., Маҳкамов Т.Х., Тўлаганов. А.А., Маматкаримов. А.И.,
Маҳмудов.   А.В.,   Аллаяров.   М.Ў.   “Доривор   ва   озуқабоп   ўсимликлар
плантацияларини   ташкил   этиш   ва   хом   ашёсини   тайёрлаш   бўйича
йўриқнома”. – Тошкент, 2015. 3-5-б.
90. Тютюма   Н.,   Туманян   А.Ф.   Ранние   этапы   онтогенеза   Silybum
marianum   при   интродукции   в   условиях   Астраханской   области   //   Журнал
Нижневолжского   Агро  университетского   комплекса.  –  Волгоград.   Известия.
– 2014. – №4. – С. 36. 
91. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”. – Тошкент: Chinor ENK,
1998. – Т.1. -256 б.
92. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”. – Тошкент: Chinor ENK,
2006. – Т.1. -263 б.
93. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”. – Тошкент: Chinor ENK,
2009. – Т.1. -360 б.
94. Уломцева И.А. Расторопша пятнистая // Уральский садовод. – 2009.
– № 2 – С. 34-38. 
95. Федоренко С. Росторопша пятнистая // Украинский дачник. – 2006.
– №2. – С. 47-48. 130 
96. “Флора   Узбекистана.   (под   редакцией   Сенникова)   –   Ташкент:
Наврўз, 2017. – Т.1. – С. 3-10.
97. Холматов   Х.Х.,   Ахмедов   У.   А.   Фармакогнозия.   –   Тошкент:   Изд.
Ибн Сино, 1995. – С. 3-10.
83 98. Холматов   Х.Х.,   Хабибов   З.Х.   Ўзбекистонниннг   шифобахш
ўсимликлари. – Ташкент, 1976. - 145 б.
99. Ходжиматов   К.Х.,   Рамазанова   Н.Х.,   Дикорастущие
эфирномасличные   растения   Узбекистана,   перспективные   для   использования
в   пищевой   промышленности.   //   Растительные   ресурсы.   –   Санкт-Петербург,
1980.  –  Т. 16.  –  Вып. 1.  –  С. 104-107.
100. Хомина В.Я.,  Тарасюк В.А. Возделывания  расторопши пятнистой
в   условиях   лесостепи   Украины   //   Международный   Научно -
Исследовательский   Журнал. Екатеринбург. – 2014 – №2 (21) – Ч. 2. – С. 20-
22. 
101. Цаприлова   С.В.,   Родионова   Р.А.   Расторопша   пятнистая:
химический   состав,   стандартизация,   применение   //   Вестник   фармации.   –
2008. – Т. 41. – №3. – С. 1-13. 
102. Чижов   В.П.,   Радин   О.И.   Биологически   активные   добавки
производства   ООО   «Биокор»   //   Информационно–консультационные   службы
и   инновационные   технологии   в   АПК:   Всероссийская   научно–   практическая
конференция. – Пенза. – 2002. – С. 98-100. 
103. Чубарова   А.С.,   Капустин   М.А.,   Спиридович   Е.В.,   Курченко   В.П.
Содержание   флаволигнанов   в   плодах   расторопши   пятнистой   (Silybum
marianum l.) различных хеморас // Вестник фармации. 2012. – №4. – С. 28. 
104. Шевчук О.М., Кохан Т.П., Купенко Н.П. Селекция лекарственных
растений в Донецком ботаническом саду НАН Украины // – Киев. – 2006.– С.
251-253. 
105. Щекатихина   А.С.,   Власова   Т.М.,   Курченко   В.П.   Получение
биологически   активных   веществ   из   семян   расторопши   пятнистой   (Silybum
marianum (L.) // Труды БГУ. – 2008. – Т.3. Ч.1. – С. 218-229. 
106. Шульц   Г.Э.   Вопросы   методики   и   организации   фенологических
наблюдений//   Методы   фенологических   наблюдений   при   ботанических
исследовани я х, - М.-Л.: Наука, 1966. -С.5-23.
84 107. AbouZid   S.   Authentication   of   Silybum   marianum   varieties   using
RAPD analysis // Plant Tissue Cult. Biotechnol. – 2014. –  Р . 57–63. 
108. Andrzejewska J., Skinder Z. Yield and quality of raw material of milk
thistle ( Silybum marianum  [L.] Gaertn.) grown in monoculture and in crop rotation
// Herba Polonica. – 2006, – P. 11-17. 
109. Corchete P Silybum marianum (L.) Gaertn: The Source of Silymarin //
In: Bioactive Molecules and Medicinal Plants. Ramawat KG, Mérillon JM (eds.). –
2008. – Vol 123. – P. 148.
110. Flora   K.,   Hahn   M.,   Rosen   H.,   Benner   K.   Milk   thistle   (Silybum
marianum)   for   the   therapy   of   liver   disease   //   American   Journal   of
Gastroenterology– 1998. – Vol. 193. – P. 139-143. 
111. Martin  RJ,   Lauren  DR,   Smith  WA,   Jensen   DJ,  Deo   B,  et  al.  Factors
influencing   silymarin   content   and   composition   in   variegated   thistle   (Silybum
marianum) // New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science. – 2006. – P.
239-245. 
112. Nigmatullaev   B.A.,   Duschanova   G.M.,   Abdurakhmanov   B.A.,
Satimov   G.B.   Anatomical   Ctructure   of   Vegetative   and   Generative   Organs   of
Silybum   marianum   (L.)   Gaertn.   (Fam.   Asteraseae)   //   American   Journal   of   Plant
Sciences. 2018. – № 9. – P. 258-272. 
113. Pereira   C.   Barros   L.,   Carvalho   A.M.,   Santos-Buelgab   C.,   Ferreira   I.
Infusions   of   artichoke   and   milk   thistle   represent   a   good  source   of   phenolic   acids
and flavonoids// Food Func. – 2015 – No.3. – P.56-62. 133 
114. Sanchez-Sampedro M.A., Fernandez-Tarago J., Corchete P. Silymarin
synthesis   and   degradation   by   peroxidases   of   cell   suspension   cultures   of   Silybum
marianum  // Journal Plant Physiol. – 2007. – P. 669–674. 
115. Shokrpour M. et al. Genetic Properties of Milk Thistle Ecotypes from
Iran for Morphological and Flavonolignans Characters // Pak. J. Biol. Sci. – 2007.
– P. 366-371. 
85 116. Shokrpour M, Mohammadi SA, Moghaddam M, Ziai SA, Javanshir A.
Variation in flavonolignan concentration of milk thistle ( Silybum marianum ) fruits
grown in Iran // J. Herbs Spices Med. Plants. – 2007. – P. 54–68. 
117. Авдеева   Е.В.   Теоретическое   и   экспериментальное   обоснование
использования лекарственных растений, содержащих фенилпропаноиды, для
получения   гепатопротекторных   и   иммуномодулирующих   препаратов.   //
Автореф.   дисс.   на   соис.   ученой   степени   доктора   фармацевтических   наук.
Перьм, 2006. – С. 44. 134 
118. Волоцуева   А.В.   Фитохимическое   исследование   по   созданию
гепатопроекторных   лекарственных   средств   на   основе   плодов   расторопши
пятнистой.   //   Автореф.   дисс.   на   соис.   ученой   степени   кандидата
фармацевтических наук. Пермь, 2004. – С. 140. 
119. Пименов   К.С.   Биологические   основы   возделывания
лекарственных   растений   Среднем   Поволжье.   //   Автореф.   дисс.   на   соис.
ученой степени доктора биологических наук. Москва, 2002. – С. 61. 
120. Радин   О.И.   Формирование   урожайности   и   технологические
свойства   расторопши   пятнистой   в   зависимости   от   приемов   возделывания   в
лесостепи   Среднего   Поволжья.   //   Автореф.   дисс.   на   соис.   ученой   степени
кандидата с.-х. наук. Пенза, 2005. С–22. 
121. Сочинёва   О.Г.   Совершенствование   технологии   возделывания
расторопши пятнистой в лесостепи Среднего Поволжья. // Автореф. дисс. на
соис. ученой степени кандидата с.-х. наук. Пенза, 2004. – С. 22. 
122. Тимошкин   О.А.   Формирование   высокопродуктивных
агрофитоценозов   многолетних   и   однолетних   кормовых   культур   в   лесостепи
Среднего  Поволжья. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени доктора с.-х.
наук. Пенза, 2011. – С. 156. 
123. Zatimeh   A .   Diversity   analysis   and   conservation   of   Milk   thistle
( Silybum   marianum   (L.)   Gaertn.   Populations   in   Jordan   //   Ph.D.,   Dissertation.
University of Jordan, Amman, Jordan.  2010. – P. 2015-2023.
86 87

OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING BA’ZI BIOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH ...........................................…………………………………........….... ...... 1 . BOB. OLACHIPOR KARRAK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING O’RGANILISH TARIXI VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI 1.1. Olachipor karrakning o’rganilish tarixi............................................................... 1.2. Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi va yetishtirish texnologiyasi................. 2 . BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoitlari............................................................................................... 2.2. Tadqiqot obyektlari............................................................................................... 2.3. Tadqiqot uslublari................................................................................................. 3 . BOB. OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING ONTOGENEZI, GULLASH BIOLOGIYASI VA URUG’ MAHSULDORLIGI 3.1. Olachipor ka rr ak ning urug`i ni dala sharoitida unishi... ....................................... .. 3.2. Olachipor ka rr ak ning ontogenezi……………… ……………………………….. 3.3. Olachipor ka rr ak ning fenologik xususiyatlari............. ......................................... . 3.4. Olachipor ka rr ak ning gullash biologiyasi.................... .......................................... 3.4.1. Chang donalarining morfologiyasi, hayotchanligi va changlanishi....... ............. 3.5. Olachipor ka rr ak ning potensial va real urug’ mahsuldorligi……........ ……....... .. 1

XULOSALAR ……………………….........…………….…….……......... ............. TAVSIYALAR ………………..........................................…………............ ............. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi . Dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish va ularni ko‘paytirish va dori-darmon ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyoni mahalliy sharoitda etkazib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Hozirgi kunda dunyo aholisi sonining ortishi, o’z navbatida, oziq-ovqat va dori-darmon mahsulotlariga bo’lgan talabni yanada oshirmoqda, shu bilan bir vaqtda, kishi organizmining barcha zarur moddalarga bo’lgan ehtiyojining to’liq ta’minlanishi ham faqat yetarli miqdorda oziqlanishga bog’liq bo’lmasdan, balki oziq-ovqatning xilma-xilligi ozuqabop o’simliklar hisobiga boyitishni ham taqozo etadi . Ana shunday o’simliklardan biri olachipor karrak ( Silybum marianum ) hisoblanadi. Olachipor karrak O’zbekiston uchun istiqbolli qimmatbaho o’simlik bo’lib, undan oziq-ovqat, farmasevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga egadir. Farmasevtik nuqtai nazardan olachipor karrakning dorvorlik xomashi uning to’la pishish davrida yig’ilgan mevalari hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham bu o’simlik dorivor ekin sifatida yetishtiriladi [55] . Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi, ekish muddatlari va me’yorlari hamda hosildorligi va kimyoviy tarkibini o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar V.A.Kurkin [39], N.V.Nikolaychenko [65, 66], G.S.Ananikyan [3], A.S.Chubarovalar [103], D.V.Rosixin [80], A.Sh.Ramazanovlar [75] tomonidan olib borilgan. Respublikamiz miqyosida S.marianum L. ning urug‘ va biomassa hosildorligiga mineral o‘g‘itlarning ta’sirini, ayrim bioekologik xususiyatlarini, urug‘larning unuvchanligi va o‘sish energiyasini ruderal 2

o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni va tabiiy zahiralarini hamda anatomik tuzilishini, quruq ekstrakt ishlab chiqish texnologiyasini B.A.Nigmatullaev [62], U.K.Abduraximov [1] tadqiq qilganlar. Ammo adabiyotlardagi bu ma’lumotlar respublikamiz sharoitida ushbu istiqbolli dorivor va introdutsent o‘simlik – S. marianum ni keng miqyosda etishtirishga tavsiya berish imkonini bermaydi. Shu sababdan, respublikada, xususan Samarqand viloyati sharoitida olachipor karrakning o‘ziga xos biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda uning ontogenezini davr va bosqichlarini, fenologik xususiyatlarini, gullash biologiyasi va urug’ mahsuldorligini o’rganish dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqotlar olachipor karrak ( Silybum marianum (L.) Gaertn) larining biologik xususiyatlariga qaratilgan. Tadqiqot predmeti – Samarqand viloyati sharoitida introduksiya etilgan olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning fenologiyasi, morfologiyasi, antekologiyasini o’rganish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning ba’zi biologik xususiyatlarini o’rganish. Tadqiqot vazifalari quyidagilar : - o’simlik to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; - o’ simlikning sistematik h olati va tar q alishini o’rganish; - o’simlik urug’ining dala sharoitida unishi; - o’ simlikning ontogenezini o’rganish ; - o’ simlikning feno logik xususiyatlarini o’rganish ; - o’simlikning gullash biologiyasini o’rganish; - o’simlikning urug’ mahsuldorligini o’rganish. Ilmiy yangiligi: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ni dala sharoitida urug’ unuvchanligining biologik xususiyatlari aniqlanadi. O’simlikning ontogenezini davr va bosqichlari, gullash biologiyasi, to’pgullarining morfologiyasi, chang donachalarining hayotchanligi va morfologik tuzilishi 3

o’rganiladi. Gullarning sutkalik va mavsumiy gullash ritmi hamda potensial va real urug’ mahsuldorligi aniqlan a di. Tadqiqotning asosiy masalalari farazlari: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning morfologiyasi, gullash biologiyasi, fenologiyasi, urug’ mahsuldorligi va introduksiyasiga oid masalalar ko’rib chiqildi va biologik qonuniyatlar o’rganildi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Ilmiy adabiyotlarda to’liq bo’lmagan ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu esa olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning to’liq tavsifini bermaydi. Introduksiya sharoitida olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning urug’ini dala sharoitida unishi, ontogenezining davr va bosqichlaridagi o’zgarishlar, gullash biologiyasi, sutkalik va mavsumiy gullash ritmi, urug’ mahsuldorligi potensial va real urug’ mahsuldorligi to’g’risidagi tadqiqotlar to’liq o’rganilmaganligi adabiyotlarda ko’rsatib o’tilgan. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi: Ilmiy izlanishlarni bajarishda asosan, morfologiya, biologiya, ontogenez, antekologiya, fenologiya, introduksiya, biometrik va statistik metodlardan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Ko’p tomonlama foydali bo’lgan o’simlik esa olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning ba’zi biologik xususiyatlari o’rganildi. Tajriba natijalariga ko’ra sharoiti yangi bo’lgan o’simliklarni mintaqada introduksiyalashda qo’llanildi. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ni shu ma’lumotlar asosida uning urug’ining dala sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi. Ishning aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari quyidagi ilmiy konferensiyalarda va anjumanlarda muhokama qilindi. 2019-2022 yillar oralig’ida Samarqand davlat universiteti bakalavr talabalari va magistrantlarining ilmiy anjumanida; Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022 yil anjumanlarida ma’ruzalar qilindi. 4

Maqolalar. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha quyidagi ishlar chop etilgan: 1. B.M. Doniyorova, Z.A. Rasulova, Sh.O. Ne’matov, M.U. Sherqulov . Silybum marianum (L.) Gaertn. ning ontogenezi. // Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022. B. 65-67. 2. B.M. Doniyorova, Z.A. Rasulova, O.M. Umirzoqova, M.N. Xoliqova. Silybum marianum (L.) Gaertn. ning fenologik xususiyatlari. Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi // mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – Jizzax. 2022. 25-28 b. 3. B.M. Doniyorova, Z.B. Nomozova. Ontogenez Silybum marianum (L.) Gaertn. Международный научн ый журнал “Вестник науки”. Выпуск №5(50). Т.4. -Тольятти. 2022. - С. 243-247. Ish tuzilmasining tavsifi: M agistrlik dissertatsiya ishi 78 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot obyekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va jadval, rasmlarlan iborat. Dissertatsiya da 123 ta adabiyotlardan foydalanilgan bo’lib, shundan 10 tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 5