Samarqand shahri ”Chashma” arig‘i florasining taksonomiyasi va ekologik xususiyatlari Mundarija. KIRISH… …………………………………………………………………. 1.BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI……………………………………….. 1.1. Savarqand shahridagi “CHashma” arig‘i o‘rganilish tarihi. 1.2. Samarqand viloyatining iqlimi va tuproqlari. 1.3. “CHashma “ arig‘i hududining geografik joylashuvi . 1.4. “CHashma” arig‘i florasini o‘rganishda olib borilgan botanik tadqiqotlar. 2 BOB. TADQIQOT SHAROITI, OB’YEKTI VA TADQIQOT USLUBLARI…………………………………………………………………….. 2.1. Tadqiqot sharoiti. 2.2. Tadqiqot obyekti . 2.3. Tadqiqot uslublari. 3. TADQIQOT NATIJALARI……………........................................................ 3.1. “CHashma” arig‘i suvining kimyoviy tarkibini o‘rganish………………. 3.2. “CHashma” arig‘ida o‘sadigan o‘simliklar taksonomik tahlili………… 3.3. Ariq atrofida va ichida o‘suvchi dorivor o‘simliklar……………………… Xulosalar………………………………………………………………… Amaliy tavsiyalar……………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………… Ilova……………………………………………………………………….. 1

Kirish Ma gistrlik dissertatsiyayasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. I nson va tabiat bir- biri bilan chambarchas bog‘liq. Shahar va qishloqlarda turli bog‘lar, parklar, dam olish maskanlari barpo qilinmoqda. Moddiy va ma’naviy o‘sish madaniy hordiq chiqarish, shaharlarni obodanlashtirish, turli tuman qurilishlar va ular atrofini ko‘kalamzorlashtirish ishlariga katta ahamiyat berilmoqda. Tabiatni qo‘riqlash va muxofaza qilish, tabiiy resurslarni asrash ko‘kalamzorlashtirish maydonlarni kengaytirish yangi park va dam olish maskanlarini tashkil qilish, yangi bog‘lar, parklar ,yashil maydonlar hosil qilish ishlariga katta e’tibor berilmoqda. Sanoatning rivojlanishi atrof - muhitni ifloslantirishiga, havo va suv havzalarini ayerozol va gaz shaklidagi chiqindilarni zavod, fabrika issiqlik elektr stansiyalari, isitish tarmoqlari, avtomobillar ko‘proq chiqaradilar, bu esa odamlarning sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ayniqsa O‘zbekistonning keskin kontinental iqlimida bu yaqqol ko‘zga tashlanadi.Bu muammo xalqaro axamiyatga yegadir. Yuneskoning bosh sessiyasida «Odam va biosfera» mavzusida keng tadqiqotlar dasturi qabul qilingan [6,14,17,22,25]. Manzarali bog‘ va o‘rmonzorlarning musaffo havosidan nafas olish ko‘plab kasalliklarni davolashda, inson salomatligini muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega. O‘simlik dunyosining beminnat xizmati faqat is gazini qabul qilib, toza kislorodga aylantirib berishi bilan emas, havo tarkibidagi ko‘plab kasallik tarqatuvchi mikroblarni zararsizlantirib beruvchi fitonsid moddalar ajratishi bilan ham ahamiyatlidir. Mamlakatimizda keng ko‘lamli ko‘kalamzorlashtirish ishlarini amalga oshirish uchun yetarlicha shart-sharoit yaratilgan [27,32,19,64,]. Mutaxassislarning ma’lumotiga ko‘ra, inson organizmining mo‘tadil rivojlanishi uchun uni o‘rab turgan atrof-muhitda kislorod miqdori 21 % dan kam bo‘lmasligi, karbonad angidrid esa 0,04 % dan oshmasligi zarur. Muvozanatning saqlanishi ob-havoning musaffoligiga bog‘liq. Havoga chiqariladigan chang- g‘uborlarni, sanoat korxonalari, transport vositalaridan ajralayotgan zararli gaz va 2

chiqindilarni tozalab, inson uchun qulay yashash muhitini vujudga keltirishda o‘simlik olamining o‘rni beqiyos. Misol uchun, bir tup terak bir kecha-kunduzda 14 metr kubdan 50 metr kubgacha ifloslangan havoni tozalab berish "quvvati”ga ega[40]. B utun dunyoda yuz berayotgan global ekologik iqlim o‘zgarishlar i cho‘llanish va qurg‘oqchilik atmosfera havosi haroratini bir necha gradusga ko‘tarilishiga olib kelmoqda. Bunday ta’surotlarga o‘ta sezgir bo‘lgan biologik xilma-xillikning muhim komponentlari bo‘lgan o‘simliklarni o‘sish va rivojlanish holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu o‘rinda yirik shaharlar ichidan hamda atrofidan oqib o‘tadigan daryo va ariqlar florasi ham shahar va mahallalar mikroiqlimini hosil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi? Bu o‘simliklarning ekologik plastikligining yuqoriligi va atrof-muhit holatiga ko‘ra o‘zgaruvchanligi alohida ahamiyatga ega bo‘lib ariq va kichik daryolar hududlarida ular holatini baholash va ekologik guruhlarini asoslash tog‘ va qurg‘oqchil hududlarda o‘simliklar olamini shakllanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘ldiradi. Shunga ko‘ra, Samarqand shahri markazidan oqib o‘tuvchi va “Chashma” arig‘i deb nom olgan hududdagi o‘simliklarni inventarizatsiyalash, ularning shakllanish qonuniyatlarini o‘rganish, kamyob turlarni aniqlash va muhofaza qilishdir. Shu bilan birgalikda, Mustaqillik yillarida Respublikamizning tabiiy- geografik o‘rni va shakllanishiga ko‘ra alohida ahamiyatga ega bo‘lgan, ayniqsa turizmni rivojlanishida o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lgan Samarqand viloyati va shahri hududining keng o‘zlashtirilishi, hududda turli sanoat zonalarining tashkil etilishi undagi Zarafshon, Darg‘om, Obi-Rahmat, Chashma kabi suv havzalarining atrofidagi o‘simliklarning xilma-xilligini qiyosiy o‘rganishni, hozirgi holatini baholashni, taqozo etadi? Antropogen va texnogen ifloslanishlar tufayli suv havzalaridagi tabiiy indikatorlar sifatidagi,ekologik muhitni yaxshilashdagi o‘simliklarni o‘rnini belgilash va ishlab chiqarishga joriy qilish hozirgi kundagi muammoli vaziyatlarni keltirib chiqarmoqda va ularni chuqur o‘rganishni taqozo etmoqda. Shunga ko‘ra, Samarqand shahrini markaziy hududini kesib o‘tuvchi “Chashma” arig‘i atrofida 3

o‘suvchi o‘simliklar vakillarini ro‘yxatini tuzish, ularning ekologik va geografik xususiyatlarini aniqlash hamda muhim vakillarini ishlab chiqarishga, ko‘paytirishga joriy etish ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. O‘simliklar murakkab tuzilishga ega bo‘lgan jonli tabiiy kimyoviy laboratoriya bo‘lib,oddiy noorganik moddalardan murakkab organik moddalar yoki birikmalarni yaratish qobiliyatiga ega. Dunyo miqyosida ko‘plab tabbiy suv havzalarining taboro kamayib borishi ulkan sho‘rlangan cho‘l zonalari - qumbarhanlarini hosil qiladi. Bu esa shu hududda o‘suvchi o‘simliklarning tabiiy florasiga o‘z tasirini ko‘rsatmay qolmaydi. Ushbu hududda tarqalgan o‘simliklar dorivor ahamiyatidan tashqari, xalq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega. Ushbu o‘simliklar noqulay tabiiy sharoitlarga, qiyin ekologik vaziyatga moslashib ketgan va shunga mos ravishda stressli vaziyatlarga moslashishga imkon beradigan fiziologik faol birikmalar mavjud. Bugungi kunda asosiy, an’anaviy foydalaniladigan o‘simliklardan tashqari yangi, serhosil, ozuqaviy moddalarga boy va dorivor o‘simliklarni o‘rganish dolzarb vazifa hisoblanadi. Prezidentimizning 2018 –yil PQ-3532, PQ-3617 hamda 63-sonli O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlariga muvofiq dorivor o‘simlik xomashyosi ba’zasini kengaytirish va o‘simlik xom-ashyosi asosida mahsulot ishlab chiqarishni oshirish maqsadida har bir o‘simlik turiga alohida e’tibor qaratish lozim ekanligini inobatga olish lozim. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20-apreldagi PQ-2911-son “Respublika farmasevtika sanoatini jadal rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish chora tadbirlari to‘g‘risida Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash, ularning urug‘chiligini yo‘lga qo‘yishni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirishga bag‘ishlangan qarori biz tadqiqotchilarning oldida turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Kasallikni davolash va uni oldini olish maqsadida dorivor o’simliklardan dori turlari tayyorlanadi yoki ulardan dorivor preparatlar va sof holdagi dorivor moddalar olinadi. Buning uchun shu o’simliklarning kasalliklarni davolash xususiyatiga ega biologik faol moddalarga boy bo’lgan qismlaridan,ya’ni ba’zi 4

o’simliklarning yer osti organlaridan (ildiz,ildizpoya,tugunak yoki piyoz ), ba’zilarini esa ustki organlaridan (barg, gul, meva, urug’, po’stloq yoki o’t o’simliklarning butunlay yer ustki qismi-o’ti ) foydalaniladi[3]. Samarqand hududini ko‘kalamzorlashtirish aholi punktlarining sanitar-gigiyenik sharoitlarini yaxshilovchi vosita, ya’ni havoning tarkibini yaxshilash, uni kasalliklardan tozalash, chang, gaz, sanoat chiqindilaridan va boshqalardan himoya qilish rolini o‘tashini albatta diqqat markazimizda saqlash lozim. Daraxt-buta o‘simliklari shovqinni o‘ziga singdiradi. Bu esa Samarqannd hududida, ayniqsa muhimdir. Xiyobonlar, bog‘lar, gulzorlar insonlarga estetik zavq bag‘ishlaydi, insonlarni asab tizimini tinchlantiradi, dundan tashqari havoni musaffoligini saqlaydi. Tadqaqot obyekti va predmeti: Tadqiqot ob’ekti tariqasida Samarqand shahridagi “Chachma” arig‘i olindi. Tadqiqot predmeti Samarqand shahar, C h ashma arig‘i atrofidagi o‘simliklar fenologiyasi, taksonomik tahlili va ekologiyasini o‘rganish. Tadqiqot maqsadi: Samarqand shahridagi “Chashma” arig‘i florasini o‘ rganish. Tadqiqot vazifalari: Tadqiqot ishlari oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quydagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: - Chashma arig‘i to‘g‘risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to‘plash va ularni tahlil qilish; -- Samarqand shahar»Chashma» arig‘i ichidagi va atrofidagi o‘simliklar sistematik holati va tarqalishini o‘rganish; _Ayrim o‘simlik namunalaridan gerbariylar tayyorlandi. _Terilgan turlarni aniqlagichlar yordamida aniqlash . _Chashma arig‘i suvining kimyoviy tarkibini aniqlash. _O‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha olingan dalillar asosida xulosalar chiqarish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Dissertatsiya ishida ilk bor Samarqand shahri “CHashma” arig‘i atrofidagi o‘simliklar chuqurroq o‘rganishga harakat qilindi. 5