Samarqand shahri sirfidlari xilma-xilligi, o’zgaruvchanligi hamda ahamiyati
![Samarqand shahri sirfidlari xilma-xilligi, o’zgaruvchanligi hamda ahamiyati
Mundarija
Kirish ......................................................................... ... ...... ................. .. ............. 3
I BOB. Adabiyotlar tahlili …………………………..........................................
1.1. Sirfid pashshalarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlarning umumiy
sharhi ............................. .............................................................................
1.2. O’zbekistonda sirfid pashshalarining o‘rganilish holati …………… 6
6
14
II BOB. Tadqiqot sharoiti , materiali va uslublari……………………...............
2.1. Tadqiqot sharoitlari………………………………………………...
2. 2 . Tadqiqot materiali . ............................................... ....... ....... ..............
2 . 3 . Tadqiqot uslublar i. .............................................................. ........ 29
29
33
33
III BOB. Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning bioekologik
xususiyatlari...............................................................................................
3.1. Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning tur tarkibi……………..
3 . 2 . Samarqand shahri sirfidlar faunasining xorologik tarkibi………….
3 . 3 . Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning mavsumiy xususiyatlari
3 . 4 . Samarqand shahrida uchraydigan ayrim sirfidlarning
o’zgaruvchanligi. 37
37
49
52
55
Xulosalar .................................................
Amaliy tavsiyalar ......................................... ...... ... . 59
60
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................ ... ....... .............. 61
1](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Urbanizatsiya – shaharlashish jarayoni so’ngi
yillarda dutun dunyoda kuchayib bormoqda. Buning natijasida ushbu hududdagi
fauna tarkibi ham o’zgarishga uchrab boradi. Urbanizatsiya darajasiga mos
ravishda birinchi navbatda biologik xilma-xillik darajasi va uning tarkibi o’zgaradi.
Organizmlarning urbanizatsiyaga moslanish jarayonlarini o’rganish ham nazariy
(moslanish mexanizmlari va ekologik munosabatlarning shakllanishini aniqlash)
ham amaliy (antropogen ta’sirni baholash) ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayonlarni
baholashda taksonomik va ekologik xilma-xilligi yuqori bo’lgan ozganizmlar
guruhlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Sirfidlar (Diptera, Syrphidae)
oilasi vakillari ana shunday hasharotlardan hisoblanadi.
Sirfidlar kaltamo’ylovli ikkiqanotlilar kenja turkumining eng yirik
oilalridan hisoblanib, hozirgacha 6000 dan ziyod turlari ma’lum. Shulardan O’rta
Osiyoda 350 ga yaqin tur, O’zbekistonda esa 128 tur qayd etilgan. Sirfidologik
tadqiqotlar Zarafshon vodiysida ham olib borilmoqda, hozirgacha vodiyning chap
qirg’og’i va Zarafshon tizmasida 91 tur sirfid aniqlaqlangan. Sirfidlar yirik va
nisbatan yaxshi o’rganilgan guruh bo’lishiga qaramasdan Respublikamiz shaxarlari
xususan Samarqand shahrida bunday tadqiqotlar olib borilmagan.
Shularni hisobga olgan holda SamDU Zoologiya kafedrasi tomonidan
Samarqand shahri entomofaunasini o’rganish bo’yicha dastur amalga
oshirilmoqda. Bunda shahar entomofaunasi ekologik va sistematik guruhlarga
ajratilib alohida tadqiqotchi-talabalar tomonidan o’rganish ko’zda tutilgan. Ushbu
bitiruv malakaviy ish ham yuqoridagi dastur tarkibiga kirib, Samarqand shahrida
uchraydigan Syrphidae oilalariga mansub ikkiqanotli hashorotlarni o’rganishga
bag’ishlanadi .
Bu oila vakillarining ko’pchiligi yirtqich entomofaglar hisoblanadi. Ular
bog’lar, g’alla, g’o’za va sabzavot ekinlarining asosiy zararkunandalaridan
hisoblangan tunlamlar va shiralarni qirib foyda keltiradi. Lekin shahardagi
urbanizatsion jarayonlar davomida ular uchun mos mikrostatsiyalar qisqarib
2](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_2.png)
![bormoqda. Bundan tashqari xiyobonlar, uy xo’jaliklari va shaxsiy tomorqalarda
uzoq muddat qo’llanilgan kimyoviy moddalar ta’sirida ularning soni va tur tarkibi
keskin qisqarib ketgan. Bunga teskari ravishda shahar xududida oqova suvlar,
chiqindixonalar va boshqa antropogen organik moddaga boy mikrostatsiyalarning
paydo bo’lishi ushbu sharoitlarda rivojlanadigan Eristalinae kenja oilasi turlarining
ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Umuman sirfidlarning tur tarkibi, biologik va
ekologik xususiyatlari, zararkunandalar sonini cheklashdagi ahamiyatini hamda
ayrim kasalliklarning tarqalishidagi rolini o’rganish, shahar ekosistemalarini
optimallashtirish uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi.
Tadqiqot maqsadi: Samarqand shahri va uning atrofida tarqalgan sirfid
pashshalari faunasining tur tarkibini o‘rganishdan iborat.
Tadqiqot vazifalari:
1. Samarqand aglomeratsiyasi tarkibiga kiruvchi hududlardagi bog ’ va
xiyobonlarda , xususiy uylarda va tomorqa maydonlarida tarqalgan
Syrphidae oilasiga mansub pashshalardan namunalar yig ’ ish ;
2. Yig’ilgan namunalar tur tarkibini aniqlash;
3. Samarqand shahri sirfid pashshalar faunasining sistematik ro’yxatini
shakllantirish;
4. Fauna tarkibidagi turlarning miqdoriy ko’rsatkichlarini o’rganish;
5. Fauna tarkibidagi turlarning xorologik xususiyatlarini tahlil qilish;
6. Fauna tarkibidagi turlarning fenologik xususiyatlarini tahlil qilish;
7. Sirfidlar ayrim belgilarining Samarqand shahri sharoitidagi
o’zgaruvchanligini tahlil qilish;
Mavzuning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili. Sirfid pashshalar
ikkiqanotli hasharotlar orasida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan guruhdir. Bu
pashshalar gulli o’simliklarning asosiy changlatuvchilari sifatida faoliyat ko’rsatib,
ekosistemalarda o’simlik qoplamining barqaror saqlanishida va qishloq xo’jalik
ekinlari hosildorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari,
ularning lichinkalari yirtqich hayot tarziga ega va qishloq xo’jaligi
zararkunandalari sonini tabiiy boshqarib turadigan asosiy entomofaglar qatoriga
3](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_3.png)
![kiradi. Shundan kelib chiqib, mavzu dolzarb muammoga bag’ishlangan deyish
mumkin.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti qilib
bo’g’imoyoqlilar(Arthropoda) tipi, hasharotlar (Insecta) sinfi, ikkiqqanotlilar
(Diptera) turkumi, kaltamo’ylovlilar yoki pashshalar (Brachycera) kenja turkumi,
sirfidlar yoki g’ingpashshalar (Syrphidae) oilasiga mansub hasharotlar tanlandi.
Ushbu hasharotlarning ekologo-faunistik xususiyatlari tadqiqotning predmeti
hisoblanadi.
Tadqiqot usullari. Tadqiqotlar davomida qabul qilingan entomologik
uslublardan foydalaniladi. Asosan marshrutli usulda, entomologik matrab
yordamida pashshalar yig’ib boriladi. Yig’ilgan hasharotlardan kolleksiyalar
tuziladi. Ularning tur tarkibi aniqlanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv
malakaviy ishining natijalari entomologiya sohasidagi bilimlarni yanada
k е ngaytirishda, sirfid pashshalarining faunasi va ekologik xususiyatlariga oid
ma’lumotlarni yanada boyitadi.
Yirtqich pashshalarning Samarqand shahridagi ekologik xususiyatlariga oid
ma’lumotlar, shaxar xududidagi o’simlik zararkunandalariga qarshi kurashda
ularning samaradorligini oshirish yuzasidan ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish
imkonini b е radi.
Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xulosalar
va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, 7 4 bet hajmda yozilgan. Ishda 3ta jadval
va 9 ta rasm keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 138 ta ilmiy manbani
o’z ichiga olgan .
4](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_4.png)
![I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1 Sirfid pashshalarning bioekologiyasini o‘rganishga
bag’ishlangan tadqiqotlarning umumiy sharhi
Sirfidlar (Diptera, Syrphidae) ikkiqanotlilar turkumi ichida eng yaxshi
o’rganilgan guruh bo’lishiga qaramasdan, har yili yana o’nlab turi, uchrash
nuqtalari aniqlanadi, tarqalgan areali haqida yangi ma’lumotlar olinadi.Bundan
tashqari ushbu oila vakillarining biologiyasi faol ravishda o‘rganilib ularning
entomofaglar va gulli o‘simliklarning changlatuvchilari sifatidagi amaliy ahamiyati
asoslanib bormoqda.
XVIII asr oxiri XX asr boshlarida sirfidlar I.X.Fabritsius, K.Rondani,
K.Videmann, K.F.Fallen, I.Settershtedt, P.Latrey, P.Makvart, G.Leovom, T.Bekker
tomonidan o'rganilgan.Oilaga ilmiy nomni fransuz entomologi Pyer Andre Latrey
1802-yilda bergan. XX asrda sirfidologiyaga A.A.Shtakelberg, L.V.Pek,
Matsumura, J.Dushek, P.Laska, J.R.Vokerot kabi olimlar katta hissa qo’shdilar.
Hozirgi paytda dunyo bo’yicha F.K.Tomson, M.Speyt, A.Vujich, G.Stals,
A.Barkalov, V.Mutin, T.Nilson, X.Mengual kabi olimlar samarali faoliyat olib
bormoqdalar.
Sirfid pashshalar oilasini o'rganishga qaratilgan tadqiqotlarni bir necha
yo'nalishga bo'lish mumkin: yangi turlarning tavsifi, nasllarning taksonomiyasi,
ayrim hududlarning faunasi, sirfidlar-afidofaglar va ularning samaradorligi,
sirfidlar yordamida changlatish kabi bir necha yo‘nalishga bo‘lish mumkin.
Internet tarmog’ida sirfidlarni o’rganishga qaratilgan maxsus sayt
www.syrphidae.com faoliyat yuritmoqda. Bir necha yillar davomida Germaniyada
sirfidologik tadqiqotlar natijalari e’lon qilinadigan ilmiy jurnal “Volucella” faoliyat
ko'rsatgan.
Sirfidlarning morfologiyasi va anatomiyasi bo'yicha tadqiqotlar unchalik katta
emas. Sirfid lichinkalari shakli va oziqlanish usuli jihatdan xilma-xildir. Ularning
ba‘zilari afidofag sifatida ma’lum, ba‘zilari fitifaglar va yana boshqalari
jamoaviy hasharotlarning uyalarida yashab ularning lichinkalari bilan
oziqlanadi.
5](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_5.png)
![Eng keng tarqalgan lichinkalari yirtqichlilik bilan hayot kechirib, shira bitlari
va o'simlik zararkunandalarini qiradi. Eristalius va Eristalinus turlarining
lichinklalari suvda hayot kechiradi. Mazkur turlarning lichinkalari havo naychalari
o’tgan uzun dum segmentlariga ega bo’lib, bu ularning tana uzunligini bir necha
barobar uzayishini ta‘minlaydi. Tashqi ko’rishi o’ziga xos bo’lgan bunday
lichinkalar kalamush dumli lichinkalar deyiladi. Bu kengaytiriladigan havo
trubkasi lichinkalarga kuchli ifloslangan suvda yashash vaqtida sirtdan nafas
olishga imkon beradi. Eristalis tenax ning kalamush dumli lichinkalari ko'pincha
yopiq chorvachilik fermalari atrofida va go'ng bilan ifloslangan suvlarda uchraydi.
Temnostoma turkumiga kiruvchi Yevropa vizildoq pashshalarning turlari
lichinkalari tuzilishi N.P.Krivosheina va B.M.Mamaev tomonidan o'rganilgan.
M.G.Krivosheina o'z ilmiy tadqiqotini ksilofil sirfidlardan Chalcosyrphus, Xylota,
Ceriana, Callicera, Mallota, Hammerschimidtia, Temnostoma, Brachyopa
avlodlarining biologiyasini o'rganishga bag'ishlagan.
Ayni paytda alohida hududlarning sirfid faunasi bo'yicha katta ishlar amalga
oshirildi. Sirfifidologiya nuqtai nazaridan, eng yaxshi o'rganilgan hududlardan biri
Rossiyaning Leningrad viloyatidir. Bu, birinchi navbatda, A.A.Shtakelberning
ishlari bilan bog'liq(1915y). Latviya sirfid faunasi haqidagi ma'lumotlar
S.Yu.Kuznetsov asarlarida keltirilgan.(1983-1989y)
Sirfid pashshalarning qishloq xo’jaligidagi ahamiyatini o’rganish davomida
ulardan bir nechtasining amaliy ahamiyatga ega ekanligi aniqlangan. Masalan
Syrphus corollae F. va Sphaerophoria scripta . Bulardan birinchisi madaniy
ekinlardan paxta, hamda o’rikzor va bodomzor bog’larda keng tarqalgan bo’lsa,
ikkinchisini shira bitlari bilan zararlangan donli ekin maydonlarida ko’plab
uchratish mumkin.
E.A.Titaeva 1954-yilda karam shirasining yirtqichlari sifatida 7 turga mansub
g’ingpashshalarni qayd etadi. Uning fikricha shulardan uchtasi: Syrphus balteatus,
Syrphus riberii va Sphaerophoria scripta muhim ahamiyatga ega.
Katta yoshdagi sirfid pashsha lichinkasi sutkasiga 200 tagacha shirani yo’q
qilib uning koloniyalarini bo’sh qobiqlar to’plamlariga aylantirib qo’yadi.
6](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_6.png)
![Karam ekinzoridagi sirfid lichinkalarining soni, voyaga yetgan pashshalarni
nektar va chang bilan ta’minlovchi gulli o’simliklarning tarkibiga, ularning soniga
va uzoq yaqinligiga bog’liq.
Soyabonguldoshlar va ayniqsa ba’zi karamdoshlar oilasi vakillari bilan
o’ralgan karam paykallarida g’ingpashshalar lichinkalari eng ko’p uchraydi.
Yuqoridagi muallif karam maydonlari atrofiga iyundan sentyabrgacha gullab
turib g’ingpashshalarni jalb qiluvchi iberis va metiolalarni avvaldan ekib qo’yishni
tavsiya etadi. Bombosh 1963-yilda madaniy ekinzorlarda Aphis fabae shirasining
tabiiy dushmani bo’lgan sirfidlarning ko’p uchrashini qayd etadi .
Yana uning fikricha afidofag g’ingpashshalar lavlagi maydonlarini chetlab
o’tishadi. Hisob kitoblarga qaraganda Syrphus corollaening bitta lichinkasi hayoti
davomida 1010 ta Aphis fabae shirasini yoki 844 ta Myzus persicae shirasini yo’q
qilishi mumkin.
Bazi mualliflar fikrlariga ko’ra Syrphus balteatus va Syrphus corollae
martning oxirgi haftasidan boshlab to sentyabrning oxirigacha uchraydi. Bu
pashshalar gul changi bilan oziqlanadi va ayniqsa oq rangli gullarni xush ko’radi.
Ushbu pashshalar ko’payishi uchun optimal harorat 30-35°C ni tashkil qiladi.
Sirfid pashshalar soning maksimal qiymati iyul avgust oylarida kuzatiladi.
Odatda pashsha sebarga va bir yillik dukkakli o’simliklar atrofida to’planadi. Bu
o’simliklarda entomologik matrabni har 100 siltishda 14-17 dona pashsha
uchraydi. Bazi yillari qator omillar qulay keladi va pashshalar yoppasiga
ko’payadi. Shu paytda 1 m 2
maydonda 80 donagacha pashsha lichinkasini toppish
mumkin.
E.G.Sheglova 1965-yilda Poltava viloyatida lavlagi ildiz bitiga qarshi
biologik kurashda sirfidlardan Syrphus iftiger va Syrphus corollaening
qo’llanilishini kuzatdi. Lavlagi ildiz biti lavlagi ildizmevasi bilan oziqlanibgina
qolmasdan kasallik qo’zg’atuvchilarga yo’l ochib beradi va o’simlikni nobud
qiladi. Avgustning oxiri-sentyabr oyining boshlarida har bir ildizmevada 50 tadan
100 tagacha shira biti aniqlangan. Kuzatishlar davomida har bir pashsha 15 daqiqa
ichida 10 donagacha lavlagi ildiz bitini yo’q qilishi aniqlandi. Muallif sentyabrning
7](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_7.png)
![ikkinchi dekadasidan oktyabrning birinchi dekadasigacha ushbu entomofaglar soni
matrabning har silkitilishida 5-6 ta ekanini qayd etadi. Sharqiy Gruziyada barg
shiralarining sonini cheklashda boshqa entomofaglar qatori sirfid pashshalardan
Syrphus balteatus, Syrphus corollae, Paragus tibilis va boshqalar qatnashadi .
G.G.Sushkoning fikriga ko’ra 1969-yilda Belorusiyaning shimoli-g’arbiy
qismida 7 turga mansub sirfid pashshalar uchrab, ular shiralarning ko’payishini
to’xtata olmagan lekin, yoppasiga ko’payish muddatini qisqartirib turgan.
Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar - qo'riqxonalar va tabiiy bog'larning
sirfid faunasi alohida qiziqish uyg'otadi. ’’ Kedrovaya pad ’’ qo'riqxonasining
vizildoq pashshalari faunasini L.V. Zimina o'rgangan. [Zimina L.V. 1972]
Xabarovsk o‘lkasidagi ’’Bolonskiy ’’ davlat tabiiy qo‘riqxonasi sirfid
faunasini o‘rganish bo‘yicha ishlar P.S. Barsukova , V.A.Mutin tomonidan
amalga oshirilgan. [2012]
V.A.Mutin Lazovskiy qo‘riqxonasida tadqiqot o‘tkazganda 186 turni ,
Komsomolskiy qo‘riqxonasida esa 238 tur sirfidni aniqlagan.
So ngi paytlarda O rta Osiyoda ko plab turlar bilan ifodalangan ʻ ʻ ʻ Eumerus
va Merodon turkumidagi turlar faol o rganilmoqda.
ʻ Eumerus haqidagi birinchi
to laqonli umumlashtiruvchi ish Stackelbergning (1961) maqolasi bo lib, undan
ʻ ʻ
so ng ko p sonli turlar (jumladan, O zbekistondan) tasvirlangan .
ʻ ʻ ʻ
Vizildoq pashshalarning yana bir katta turi Merodon ning tasnifi va xilma-
xilligi noaniqligicha qolmoqda. Hozirgi vaqtda Ante Vudjich (S. Radenkovich, G.
Stals, E.Achanskiy, L.S.Zorich, A.Arasil, J.Mengual, Santos Roxo, S.Peres Banon,
L.Likov, M.Gauzer) boshchiligida taksonomlar guruhi va boshqalar
o'rganilmoqda. Bugungi kunga qadar ular aurifer, ruficornis, nigritarsis,
albifasciatus, desuturinus, serrulatus, constans va aureus turlari guruhlari bo'yicha
maqolalar chop etishdi.
Sirfdagi trofik munosabatlarni o'rganish vizildoq pashshalar ekologiyasining
muhim vazifalaridan biridir. Ushbu yo'nalishdagi ishlar V.A.Mutin, A.K.
Bagachanova, D.I.Gritskevich va V.S.Sorokina tomonidan bajarilgan.
8](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_8.png)
![Evropada olma bog'larining changlatuvchilari ustida ish olib borildi va bunda
sirfidlar ikkiqanotlilar ichida changlatuvchi sifatida yagona ko'zga ko'ringan
guruhi ekanligini ko'rsatdi. Ular olma daraxtining barcha hasharot
changlatuvchilarining 6 dan 33% gacha bo'lgan qismini tashkil qiladi. [Stenley
2022 ] [Tschumi va boshq. 2016].
Yovvoyi gulli o'simliklarning agrotsenozlarda uchuvchi pashshalarning
soniga ta'siri, shuningdek, pashshalarning changlatish samaradorligini o‘rganish
bo'yicha juda ko'p ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Shvetsiyada o‘tkazilgan
tadqiqot natijasida yovoyi gulli o‘simliklar o‘sadigan, kesilmagan maydonli
agrotsenozlarda pashshalar sonining nisbatan ko‘pligi aniqlandi. [Jonson
2015y]
Bundan tashqari, maxsus ekilgan gullayotgan o’tlardan iborat qatorlarning
changlatuvchilar soniga ta'siri bo'yicha tadqiqotlar e'lon qilindi, ularning natijalari
yovvoyi changlatuvchilar sonining 40% gacha ko'payishini ko'rsatdi [Kampbell,
2017b]. Agrotsenozlarda gul qatorlarining mavjudligi nafaqat changlatish
samaradorligini oshiradi, balki ekinlarda shira sonining kamayishiga yordam
beradi.
Shuningdek, changlatuvchilar soniga gullarning shakli ta'sir qilishi
isbotlangan. Aniqlanishicha, sayoz chashka gullari yoki to'pgullari bo'lgan
o'simliklar - ochiq nektar (ayniqsa, soyabon oilasining vakillari, masalan, yovvoyi
sabzi) g'ingpashshalar soniga ta'sir ko'rsatadi. (Kampbell 2017).
G'ingpashshalar oziqlanishida nektarning mavjudligi muhim rol o'ynaydi,
Episyrphus balteatus bilan o'tkazilgan tajribalarda umr ko'rish muddati,
dukkaklilar bilan oziqlanganda 3-4 kun, soyabongulli va o'simliklardan tashqari
gul nektarlari bilan oziqlanganda 17 kungacha bo'lgan. Ushbu tur uchun
gulqo’rg’onning optimal chuqurligi 2 mm dan kam bo'lib chiqdi. [Van Rijn, P. C.
J. va Vakers, F.L. [2016].
L.V.Pek Qirg'izistonning bog'laridagi mevali daraxtlar va yong'oq-mevali
o'rmonlaridagi daraxtlarning shira yirtqichlari sifatida 15 turdagi g'ingpashshalar
lichinkalarini ko'rsatadi. [Pek 1971. S. 69-74.]. Shuningdek, u ko‘knori
9](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_9.png)
![agrotsenozlarida shira yirtqichlari sifatida Syrphus luniger, S. vitripennis va
Scaeva albomaculata g'ingpashshalar lichinkalarining faolligini qayd etadi [Pek
L.V. 1962. S. 149-150.].
Shveytsariyada o'tkazilgan tajribalarda kartoshkada tuxum qo'yishning 127%
ga o'sishi va shira bitlarining 75% ga kamayishi kuzatildi [Tschumi va boshqalar.
2016]. Xuddi shunday ma'lumotlar Ait Amar va boshqalar tomonidan Jazoirning
shimolidagi tadqiqotlarda olingan. Episyrphus balteatus kartoshka dalalarida
afidofaglar orasida yetakchi o rinlardan birini egallaydi (De Geer, 1776); o rtachaʻ ʻ
26,9% afidofaglar shu turga tegishli. Agrotsenozlarda ular apreldan iyungacha faol
bo'lib, ularning maksimal soni may oyining oxirida kuzatiladi (Samia, Ait Amar
2020).
Sirfidning biologik vosita sifatidagi ahamiyati ko'plab madaniy o'simliklar
dalalarida o'rganilgan. Frantsiya janubi-sharqidagi organik olma bog'larida pushti
olma shirasining (Dysaphis plantaginea passerinia(Hemiptera: Aphididae)) eng
muhim tabiiy dushmani sirfidlar ekanligi aniqlandi.(Hazem Dib 2010).
Vashington shtatidagi junli olma shirasi ( Eriosoma lanigerum (Hemiptera:
Aphididae)) koloniyalarida yirtqichlardan eng ko'p sirfidlar uchrar edi. Turli
yillarda ularning nisbiy soni 62-81% gacha o'zgarib turardi. Bundan tashqari, ular
sonining maksimal qiymati zararkunandalarniki bilan bir xil edi [Gontijo L.M.,
2012].
Bir qator tadqiqotlarda g'ingpashshalar lichinkalari - afidofaglarning trofik
afzalliklari o'rganilgan. Yirtqich sirfidlarning asosiy turlarining lichinkalari o'ljani
tanlamaydi, ammo ba'zilari o'ljaga nisbatan selektivlikni ko'rsatadi. Masalan,
Didea alneti Flln lichinkalari faqat yirik shaftoli shirasi( Pterochloroides persicae
Sulz. ) koloniyalarida topilgan [Pek 1971.69-74b.].
Lichinkalar yangi shira koloniyasini tanlashi to'g'ri kelganda, ular shira
oziqlanadigan o'simlik turidan qat'i nazar, ko'payish darajasi yuqori bo'lgan
shiralarni tanlaydilar.
10](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_10.png)
![E.balteatus lichinkalari undagi barcha shiralarni yeb bo lgunga qadarʻ
o simlikni tark etmaydi, shundan so ng ular boshqa koloniyalarni izlab tarqalib
ʻ ʻ
ketishadi (Vosteen va boshq., 2018).
Lichinkalar 1 m dan ko'proq harakatlanishi mumkin, ammo trixomalar kabi
ba'zi o'simlik tuzilmalari lichinkalarning harakatlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin
(Verheggen va boshq., 2009).
Frensis va boshqalar (2005) E. balteatus lichinkalari shiradan ajraladigan
uchuvchi moddalarning (E-(b)-farnesen) oz miqdoriga ham juda sezgir ekanligini
aniqladilar: lichinkalar 500 ta shiradan iborat koloniyadan kelgan hid
manbalariga ijobiy javob berishdi.
Sirfid pashshalari orasida soni va foydali faoliyatiga ko’ra Syrphus balteatus
va Syrphus corollae alohida ahamiyatga loyiq. Ushbu turlar lichinkalik bosqichida
har biri 700-800 ta shaftoli shirasi va 400 ta atrofidagi olxo’ri shirasini yo’q qiladi.
Har ikkala tur pashsha yiliga 2-3 avlod berib rivojlanadi.
Ko’pchilik sirfidlar tuxumlarini shira koloniyalari yaqiniga qo’ysada, bazi
turlar masalan Platycheirus peltatus, Melanostoma mellinum va Melanostoma
xalarelar tuxumlarini shiralar bilan zararlanmagan yosh bryussel karami barglariga
qo’yadi.
S.A.Siton migratsiya qiluvchi pashshalar ushtida kuzatish olib borib, 8 turdagi
sirfid pashshalarning faol migratsiya qilishini aniqladi. Migratsiya intensivligi kun
davomida o’zgarib turadi va kuning o’rtasida eng yuqori: daqiqasiga 100-200 ta
pashshaga yetadi.
G’ingpashshalar Britaniya bo'ylab va Britaniyaning janubidan Yevropaga
ko'chishi K. Watton va hammualliflar tomonidan o'rganilgan. Ular har yili
Britaniyaning shimoliy va markaziy qismidan janubga 2,6 milliardga yaqin
g'ingpashshalar ko'chib o'tishini ko'rsatishdi va 0,5 milliard sirfid kontinental
Yevropadan Britaniyaga ko'chib o'tadi. O'rtacha gulchang yuki har bir pashshada
10,5 gulchang donasida edi. Shunday qilib, ular har yili qit'adan Britaniya oroliga
3 dan 8 milliardgacha gulchang donalari olib boradilar. Bu shuni anglatadiki,
11](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_11.png)
![g'ingpashshalar turli o'simliklardan genetik materialni o'tkazishda muhim rol
o'ynaydi. [Uotton 2019].
Sirfidning tibbiy ahamiyati unchalik ham katta emas, ammo vaqti-vaqti bilan
tropik va subtropik mamlakatlarda yashovchi odamlarda miaz kasalliklari uchrab
turadi. Miaz - pashsha lichinkalarining parazitliq qilishi natijasida kelib chiqadigan
kasallik. Miazlarning qo'zg'atuvchilari asosan Eristalinae kenja oilasining vakillari
bo’lib, ko'p hollarda keng tarqalgan tur Eristalis tenax ning lichinkalari miazlarga
sabab bo’ladi.
So'nggi 10-12 yil ichida miaz Frantsiyada [Loic Raffray, Denis Malvy
2014y], Ispaniya [Clavel 2011; ] va Eronda [Youssefi 2010.] qayd etilgan.
Ko'pincha lichinkalar ingichka ichakda joylashadi, ammo lichinkalar burun
bo'shlig'ida joylashgan holatlar ham bo'lgan [Salimi 2010].
So nggi yillarda g’ingpashshalar ayrim taksonomiyasiga molekulyarʻ
usullarning ta'siri kuchaydi, turli darajadagi alohida guruhlarning tasnifi qayta
ko'rib chiqildi ayrim taksonlarning tabiiyligi muhokama qilindi, yangi sinonimlar
aniqlandi. Sirfidning molekulyar sistematikasida ishlatiladigan asosiy belgilar
COI, 18S va 28S rRNK bo'lib, ular ko'plab hayvonlar guruhlari uchun universal
hisoblanadi. Ammo molekulyar va morfologik usullar ma'lumotlari o'rtasida har
doim ham muvofiqlik mavjud emas.
Molekulyar ma'lumotlar morfologik jihatdan murakkab avlodlar ichida yangi
turlarni aniqlash uchun ishlatiladi [Choi va boshqalar.2021], Asiobaccha
Violovitsh avlodi [Mengual 2015], Allograpta Osten-Sacken [Mengual va’l all
2008] va Ocyptamus Macquart, [1834 Mengual va boshqalar] kabi ba'zi
guruhlarning filogeniyasini aniqlash va tizimli o'rnini aniqlash uchun [2012].
Molekulyar ma'lumotlarga asoslanib, Pipizini qabilasini Pipizinae Kenja
oilasi sifatida tiklash taklif qilindi [Stahls et all 2003] [Mengual et all 2015].
Shuningdek, molekulyar tahlil usullaridan foydalangan holda yangi neotropik
Austroscaeva Laska, Mazanek va Mengual avlodi aniqlandi, unga kiritilgan turlar
ilgari Eupeodes va Scaeva avlodlariga kiritilgan. [Mengual va boshqalar 2018].
12](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_12.png)
![1.2 O’zbekistonda sirfid pashshalarining o‘rganilish holati
Rossiya va Markaziy Osiyoda tarqalgan sirfidlar haqidagi ilk ma’lumotlar
Porchinskiy (1876-1877) ishlarida keltirilgan. Muallif o’z asarlarida o’sha paytda
ma’lum bo’lgan sirfid turlarining nomlarini keltiradi.
I.A.Porchinskiy asarlarida ikkiqanotlilarning tibbiy, veterinariya va xo jalikʻ
ahamiyati, jumladan, sarkofagidlar, muscidlar, ot pashshalari va gadpimlar ko rib
ʻ
chiqilib, Turkistonda bir qancha yangi turlari tasvirlangan. Uning “arisimon
ikkiqanotlilar ’’ haqidagi asarida bir necha o'nlab turlar tasvirlangan, ammo ular
orasida O'rta Osiyodan turlar yo'q [Porchinskiy 1877. 102-198-betlar].
Turkiston tabiatini tasvirlagan olimlardan biri A.P.Fedchenko 5000 dan ortiq
hasharotlar, shu jumladan ikkiqanotlilar namunalarini to'pladi. Uning asosiy
qismini avstriyalik dipterolog Hermann Lyov aniqlagan. Natijalar 1872 yilda
tabiatshunoslik, antropologiya va etnografiya ixlosmandlarining imperator jamiyati
xabarida “Turkiston ikkiqanotlilari” nomi bilan e’lon qilingan. Afsuski, bu asar
topilmadi, ammo C.Dupuis ma'lumotlariga ko'ra, u erda 56 turdagi ikkiqanotli
hasharotlar qayd etilgan [Dupuis, C. 1958 y 692-696b].
1879-yil A.P. Fedchenko O’rta Osiyoga ekspeditsiya o’tkazib turli tuman
jonzotlar qatori yirtqich pashshalarga ham ega bo’lgan boy material to’plab
qaytadi. Ushbu materiallarga asoslangan holda 1885-yilda “Turkistonga sayohat”
asarini yozadi va bu asarda ilgari fanga ma’lum bo’lmagan bir nechta sirfid
pashsha turlariga ta’rif beradi.
Umuman olganda, O‘rta Osiyo sirfidlarini o‘rganishga oid adabiyotlarni uch
guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh ba'zi hududlarda sirfidlarning biologik
xilma-xilligini o'rganishga bag'ishlangan ishlarni birlashtiradi, ikkinchi guruh
sirfidlardan entomofag sifatida foydalanish istiqbollarini o'rganuvchi ishlarni o'z
ichiga olishi mumkin. Shuningdek, O rta Osiyo hududidan individual taksonlar:
ʻ
avlod va kenja avlodlarni qayta ko rib chiqish bo yicha bir guruh ishlar mavjud.
ʻ ʻ
Mamlakatimiz sharoitida sirfidlar oilasining odatdagi turlari sifatida
quyidagilami ko'rsatish mumkin. Yarimoysimon sirf (Metasyrphus corollae),
13](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_13.png)
![tasmasimon (Syrphus ribesii), hoshiyali (Episyrphus balteatus), keng peshonali
(Syrphus pyrastri), bezakli sferoforiya (Sphaerophoria scripta) va boshqalar.
O‘zbekistondagi sirfidlar oilasiga mansub pashshalar haqidagi ilk
ma’lumotlar T.Bekkerning maqolasida keltirilgan. U Turkistonni Paragus tibialis
Flln tarqalgan areal sifatida ko'rsatadi [Becker 1921 y4b].
O zbekistonda tasvirlangan birinchi tur ʻ Helophilus turanicus Smirnov
tomonidan berilgan (Smirnov 1923 yil), Samarqand yaqinidagi Iskandar
qishlog idan topilgan [Smirnov, 1923y 81-87b]. Bir yil o'tgach, u Samarqand
ʻ
viloyati Jizzax shahri atrofidan to'plangan materiallar asosida Rohdendorfia yangi
avlodini tasvirlaydi [Smirnov, 1924: 94-95].
O sha yili E.Smirnov Turkiston sirfidlari to g risidagi asarini e lon qilib, unda
ʻ ʻ ʻ ʼ
ikkita yangi tur (Chrysotoxum kozhevnikovi va Myiatropa semenovi , ikkalasi ham
Toshkent yaqinidagi) tasvirlangan, shuningdek, yana Yevropa sirfidlari bilan
morfologik farqlar haqida so z boradi. Bunday farqlarni, xususan, Turkiston
ʻ
turlarining ko'pchiligidagi ochiq rangni u issiq va qurg'oqchil iqlim mavjudligi
bilan izohlaydi.
Xuddi shu nashrda u Turkistonda Eristalis tenax, Syritta pipiens Volucella
zonaria kabi kosmopolit turlarning keng tarqalganligini, ularning namunalari
Yevropadagi namunalardan hech qanday farq qilmasligini qayd etadi.
Shuningdek, Turkistonning o ziga xos endemik turlari
ʻ ( Helophilus turanicus
Smirnov, Doros rohdendorfi Smirnov, Cerioides sartorum Smirnov) va avlodi
( Rohdendorfia Smirnov ) mavjudligi qayd etilgan [Smirnov, 1924y 290-297b].
1926 yil S.Ya.Paramonov Toshkent yaqinidagi Merodon ( M. smirnovi va M.
turkestanicus ) turkumiga mansub ikki turni tasvirlaydi [Paramonov S.J.B. 318-
325b]
V.V.Yaxontov (1927) Buxoro vohasida quyidagi 9 ta tur sirfidlarni aniqlaydi
va ularni ta’riflaydi [61]:
1 . Syrphus corolla F.
2. Sphaerophoria scripta L.
3. Eristalis aeneus Scop.
14](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_14.png)
![4. Eristalis tenax L.
5. Eristalis arbustorum L.
6. Syritta vittatta Portsch.
7. Syritta pippiens L.
8. Cerioides sortorum Stirum.
9. Ichiodun scutellare F.
Uning 1929-yil chop etilgan ishida Eriosoma, Toxopetra, Aphis,
Hyalopterus, Brevicoryne, Brachycolus avlodlariga mansub shiralarda sirfidlardan
Syrphus (Eupeodes) corollae, Sphaerophoria scripta kabilar uchrashini qayd
etgan.
Taxminan bu davrda sovet dipterologiya maktabining asoschilaridan biri
A.A.Stackelberg o’z ishlarini boshlaydi. U O rta Osiyo va Qozog istondan ko plabʻ ʻ ʻ
turlarni tasvirlab bergan. Xususan, O‘zbekistondan Ceriana caesarea turlari
tasvirlangan [Stackelberg A.A. 1928 352–358b] .
Sirfid pashshalar va umuman ikkiqanotlilar turkumi sistematikasi va
faunistikasi bo’yicha ko’plab ishlar Shtakelberg tomonidan yozilgan [59]. Xususan
O’zbekiston xududiga yaqin bo’lgan Hisor tizmasining (Ushbu tizmaning bir qismi
O’zbekiston xududida) janubiy yonbag’ridagi Kondara soyligi haqidagi to’plamda
Shtakelberg ushbu hududda 36 tur sirfidlar uchrashini qayd etadi. Muallif
tomonidan ilk marta ushbu arealda, hamda Omon qo’tonda (1931 yilda
V.V.Gussakovskiy tomonidan tutilgan) qayd etilgan tur - Eumerus kondarensis
O’zbekistonda tez-tez uchrashi keyinchalik ma’lum bo’ldi.
V.P.Nevskiy O rta Osiyo g o za shirasini o rganar ekan, ularning
ʻ ʻ ʻ ʻ
entomofaglari sifatida Syrphus, Paragus, Sphaeroforia va Scaeva Ischiodon
avlodidan 6 turni ko rsatadi. [Nevskiy 1929. 425 b.]
ʻ
1935-yilda niderlandiyalik olimlar Qoraqum sahrosida o’tkazgan
ekspeditsiya davomida 7 turga oid sirfid pashshalarni aniqladilar. Ular birinchi
marta Pseudoptatychirus peteri turi va shu turkumga ta’rif berdilar. Aynan shu tur
L.V.Zimina tomonidan 1957-yilda Pomir tog’larining 4670 metr balandlikdagi
qismidan topilgan [63].
15](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_15.png)
![O zbekistonda bir qancha yangi turlarni N.A.Violovich ham aniqlagan. Ularʻ
orasida Chrysotoxum stackelbergi, Ceriana naja Violovitsh [Violovitsh 1953],
shuningdek, ayrim turlari (Ceriana brunetti, Xanthogramma kirgistanum )
O zbekiston faunasida birinchi marta u tomonidan ko rsatilgan [Violovich N.A.
ʻ ʻ
1974 y 81-88b].
N.A.Violovich 1956-yilda Rossiyaning Saxalin orolida tarqalgan 185 tur
sirfid haqida ma’lumot berib ularni bu orolning fiziko-geografik muhiti bilan
umumlashtirgan holda zoogeografik tahlil qiladi. O’z o’rnida bu turlarning 88 tasi
bu orol uchun 12 tasi esa Sobiq Sovet Ittifoqi uchun ilk bor aniqlanganligini
takidlab o’tish lozim [18].
L.V.Zimina 1955-1959 yillar davomida Kavkazorti hududlari shu jumladan
Armaniston va Naxichevanda tadqiqotlar o’tkazib, sirfid pashshalarning 98 turini
aniqlaydi. Bu turlardan 34 tasi Kavkazorti mintaqasi uchun birinchi marta
aniqlangan [37].
L.V.Pek kuzatishlarini asosiy qismi O rta Osiyo xususan, Qirg iziston
ʻ ʻ
sirfidlarini o rganishga bag ishlangan. U tasvirlagan yangi turning paratiplaridan
ʻ ʻ
biri Paragus asiaticus O zbekiston hududidan ekanligi malum bo’ladi. [Pek L.V.
ʻ
1979y 459-465b]
Bundan tashqari, u birinchi bo lib O zbekiston faunasi uchun sirfidlarning
ʻ ʻ
o ndan ortiq
ʻ yangi turlarini ko rsatgan [PekL.V. 1988 73-82-betlar]. ʻ
R.Bankovskaya ham Respublikamiz faunasi uchun bir qancha yangi turlarni
ham ko‘rsatadi. Sphaeroforia avlodini aniqlashga bag'ishlangan ishida ikki tur
Sph. turkmenica (Buxorodan) va Sph. menthastri ni ko’rsatib o’tadi[Bankowska
1964y 285-353b].
2000 yilda R. Bankovskaya 1930-1940 yillarda V. Gussakovskiy tomonidan
to‘plangan materiallar asosida, Tojikiston (Hisor tizmasining Kondara darasi) va
Toshkent yaqinidan yangi tur Paragus gussakovskiyni tasvirlab bergan
[Bankowska 2000. 55-58b].
Cho'lda yashovchi hasharotlar jamoasi boshqa hasharotlarga qaraganda
namgarchilik bilan kam ta’minlangan bo’ladi. Bu qoida g’ingpashshalar uchun
16](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_16.png)
![ham amal qiladi. Janubi-g'arbiy Qizilqumda sirfidning 16 turi qayd etilgan.
Ularning deyarli barchasi butun O‘zbekiston bo‘ylab keng tarqalgan. Respublikada
faqat bitta tur - Eristalinus quenquiliniatus kam uchraydi. Turlarning asosiy
qismini (9) afidofaglar - yirtqichlar, qolganlari saprofaglar ( Eristalis va Helophilus
avlodidan) va koprofaglar ( Syritta ) tashkil etadi. [Daminova 1989y.127-129b].
G’ingpashshalar (Diptera, Syrphidae) o'rmon va o'tli-buta ekotizimlarining
asosiy elementlari hisoblanadi. O rta Osiyodagi o rmonlarning asosiy turlaridanʻ ʻ
biri to qay hisoblanadi. To qaylar O rta Osiyo daryolari qirg oqlari, quruq
ʻ ʻ ʻ ʻ
kanallar, sho rlangan yerlar bo ylab saqlanib qolgan va ba zan sug orish tizimlari
ʻ ʻ ʼ ʻ
bo ylab paydo bo ladigan o ziga xos landshaftlardir. 20-asrda to qaylar faol
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rnashib ketdi va ularning maydoni keskin qisqardi. D.B. Daminova (2006)
ʻ
O zbekiston faunasining uchdan birining kamrog ini tashkil etuvchi O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
to qaylari uchun 35 tur pashshani ko rsatadi. Aniqlangan turlardan 22 turi
ʻ ʻ
saprofaglar, yana 13 turi tamarix, qizilmiya, shingil, tol va boshqa o simliklar
ʻ
shiralari bilan oziqlanadigan afidofaglardir [Daminova D.B. 2006. Toshkent. 61-
62 b.].
Karimov yangi o’zlashtirilayotgan yerlarda (Qamashi tumanida)
sirfidlarning 4 ta turi ( Scaeva albomaculata, Sc.pyrastri, Syrphus vitripennis va
Ischiodon scutellaris ) lichinkalarining g’oza, beda, akatsiya va boshqa madaniy
o’simliklardagi g’o’za shiralari bilan oziqlanishini qayd etgan . Sc.pyrastri
lichinkalarining beda va oqquraydagi shira koloniyalarida uchraydi. Syrphus
vitripennis va Ischiodon scutellaris oqquray, beda, sho’ra va oq akatsiyadagi beda
shiralari koloniyalarida uchraydi[43].
T.Salamov Buxoro vohasida ixnevmonidlar lichinkalarining trofik aloqalari
haqidagi maqolasida Eupeodes corolla ning 50 dona g’umbagidan 8 dona
Diplason (Bassus) laetatorius F. yaydoqchisi uchib chiqqanini qayd etadi. Xuddi
shunday natijalarni Yaxontov (1929) va Mangutova (1974) ham olgan[50].
Vaxidov olma shirasining entomofagi sifatida 10 turdagi sirfidlarni
keltiradi. Bular:
1.Paragus tibialis
17](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_17.png)
![2.P.aegyptius
3.Paragus sp
4.Scaeva albomaculata
5. Sc.pyrastri
6.Syrphus corolla
7.S.vitripennis
8.S.balteatus
9.Sphaerophoria scripta
10.Ischiodon scutellaris .
Bundan tashqari 10 turdagi parazitlar, masalan: Syrphophagus, Pachyneuron,
Tetrastichus a vlodlari va boshqalarning sirfidlar bilan bog’liq ekanligini qayd
etadi[14].
A.G. Davletshina qishloq xo’jaligi ekinlarining yirtqich afidofaglari haqidagi
maqolasida 12 turdagi sirfidlarni;
1.Paragus tibiali
2.P.aegyptius
3.Paragus sp
4.Scaeva albomaculata
5.Sc.pyrastri
6.Syrphus corolla
7.S.ribesii
8.S.vitripennis
9.S.interrumptus,
10.Sphaerophoria scripta
11.Ischiodon scutellaris
12.Melanostoma ambignum
g’o’zada uchraydigan afidofaglar sifatida ko’rsatadi.Muallifning qayd etishicha
afidofaglar ichida Paragus tibialis, Scaeva albomaculata va Syrphus
vitripennislarning lichinkalari bahorda shira koloniyalarida birinchi bo’lib paydo
bo’ladi. Sirfidlar sonining mavsumiy o’zgarishlari tahlil qilinib, umuman sirfid
18](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_18.png)
![lichinkalari miqdori bahor va yozda kuzga nisbatan ko’proq uchrashi qayd
etilgan[23].
Mangutova ham Qoraqalpoqg’iston mevali bog’larida bir qator shiralarni
qiradigan 5 tur sirfidlarni qayd etgan. Bular:
1.Paragus aegyptius
2.Scaeva albomaculat
3.Syrphus corolla
4.S.interrumpens
5. Ischiodon scutellaris lar bo’lib, bular ichida eng samarali yirtqich Syrphus
corollaedir. Bu pashshanig lichinkasi o’rik, olcha, olma, shaftoli va boshqa mevali
darxtlarda shiralar sonini qisqartiradi. Muallif sirfidlarning samaradorligini parazit
pardaqanotlilar bir qadar pasaytirishini, jumladan Scaeva albomaculata, Syrphus
corollae pashshalarining g’umbaklarida Diplason (Bassus) laetatorius F.
yaydoqchisi uchrashini yozadi[45].
Sirfidlarning entomofag sifatidagi ahamiyati donli ekin agrosenozlarida ham
o’rganilgan. Xususan Jizzax va Toshkent viloyatlari ekinzorlaridagi bug’doy, arpa,
suli, makkajo’xori, javdar va oqjo’xori agrosenozlarining barchasida sirfidlar
aniqlagan. Entomofaglar orasida ayniqsa Sphaerophoria scripta, S. rueppelli,
Eupeodes corollae kabi sirfidlar yetakchi o’rin egallaydi. Agrosenozlar atrofidagi
yovvoyi bug’oydoshlarda esa Paragus haemorrhous, P. compeditus, Melanostoma
mellinum, Eupeodes nuba va Syrphus rubesii kabi sirfidlar aniqlangan[25].
D.B.Daminova (1992) Toshkent viloyati karam dalalarida o'tkazgan
tadqiqotlari ko'rsatishicha, bu biotopda sirfid pashshalari ning 10 avlodga taalluqli
22 turi karam biti bilan oziqlanib, ertagi karamni yig'ishtirish arafasida sirfidlardan
Sphaerophoria scripta, S. rueppelli turlari dominantlik qiladi va ular barcha
uchraydigan turlaming 96,4% ni tashkil qiladi [28].
O'rta muddatlarda ekilgan karamda esa S. scripta 28%, S. nieppelli 21%,
Paragus quadrifasciatus 35% ga uchraydi. Kechki karamda sirfidlaming eng
yuqori soni sentyabr oxiri-oktyabr boshiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda dominant tur
sifatida Metasyrphus corollae (65,3%) qayd qilingan [27].
19](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_19.png)
![Yuqorida aytgan ma’lumotlarni yana bir bor qayd etadigan bo’lsak,
R.A.Olimjonov va S.G.Bronshteynlarning Zarafshon vodiysi umurtqasiz
hayvonlariga bag’ishlangan asarida ushbu hududda 41 tur sirfidlarning uchrashi
haqidagi ma’lumot keltirilgan. Ushbu 41 turdan 26 tasini ular o’z kuzatuvlari
natijasida aniqlashgan bo’lib, qolgan 15 tur sirfidlar faqat adabiyotlardagi
ma’lumotlar asosida keltirilgan. Aniqlangan 26 tur sirfidlarning 7 turi o’sha
paytgacha ham Zarafshon vodiysida uchrashi qayd etilgan edi. Lekin 19 tur sirfidni
ushbu mualliflar ilk bora qayd etildi deb hisoblaydilar.
Bu turlarning ba’zilari, masalan Syrphus pyrastri (hozirda : Scaeva pyrastri),
Eristalis tenax, E. arbustorum, Eristalinus aeneus kabilarning bizning
hududimizda uchrashi hech qanday shubha tug’ridmaydi. Biroq bu ro’yxatda
keltirilgan: Lampetia aberrans (hozirda Merodon aberrans), Eumerus
maculipennis, E. emarginatus, E. purpureus, Spilomiya manicata kabi turlarning
boshqa biror adabiyotlarda hatto O’rta Osiyo funasi ro’yxatlarida mavjud emasligi,
mualliflarning ushbu turlarni aniqlashda xatoliklarga yo’l qo’ygan bo’lishlari
mumkinligini ko’rsatadi.
Bundan tashqari yana bir qayd etilgan tur Syritta vittata O’zbekiston xududida
haqiqatdan uchraydi, biroq uning soni anchagina kam. Mualliflar ushbu avlodning
butun dunyo bo’ylab tarqalgan, kosmopolit turi Syritta pipiensni qayd etmaydilar.
Bu ikkala holat bizningcha, mualliflarning S.vittata turini uchratmaganliklari,
balki, S.pipiens turiga mansub hasharotlarni S.vittata sifatida noto’g’ri
aniqlaganliklari bilan izohlanadi[1].
Yuqoridagi aytilgan 41 tur pashshalar orasida yana adabiyotlarga asoslanib
keltirilgan Chrysogaster splendidae turi uchraydi, biroq biz bu turni O’rta Osiyoda
qayd etilganligi bo’yicha birorta adabiyot topa olmadi. Shularni hisobga olgan
holda yuqoridagi asarda keltirilgan sirfidlar ro’yxati 30-35 turdan oshmaydi deb
hisoblaymiz.
O’zbekiston sirfidlari faunasini, ularning ekologiyasini hamda zoogeografik
xususiyatlarini o’rganishda O’zFA Zoologiya instituti katta ilmiy xodimi biologiya
fanlari nomzodi D.B.Daminovaning xizmatlari katta. Olima o’z ishlarini boshlagan
20](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_20.png)
![o’tgan asrning 70-yillarida Respublikamiz sirfidofaunasi deyarli o’rganilmagan
bo’lib, 18-20 tur ma’lum edi xolos. Daminova Toshkent vohasi va Farg’ona
vodiysi sirfidlarini o’rganib, 27 turni aniqladi. Ushbu turlarning balandlik zonalari
bo’ylab tarqalishi tahlil qilinib, pasttog’liklar va tekisliklarda turlar xilma-
xilligining tog’oldi xududlarga nisbatan ortiqroq ekanligi aniqlangan[31].
2014-yilda Daminova O‘zbekiston tekisliklarida uchuvchi pashshalar ustida
olib borilgan ishlarni sarhisob qildi. Ushbu nashrda O zbekiston tekisliklari cho l,ʻ ʻ
to qay va past tog larga bo lingan. Yuqorida aytib o'tilganidek, sirfidlarning xilma-
ʻ ʻ ʻ
xilligi bo'yicha eng kambag'ali cho'llar bo'lib, ularda 12 tur qayd etilgan.
Turlarning xilma-xilligi bo'yicha sirfid to'qaylar cho'l va tog' oldi agrotsenozlari
o'rtasida oraliq o'rinni egallaydi va bu landshaftlar uchun tipik turlarni birlashtiradi.
Past tog'lar nisbiy turlarning boyligi (55 tur) bilan ajralib turadi va butun sirfid
faunasining yarmidan ko'pini (51%) tashkil etuvchi afidofaglarning ko'pligi (28
tur) bilan ajralib turadi. [Daminova 2014 y. 17-20b]
O zbekistonning muhofaza etiladigan hududlari ichida Nurota
ʻ
qo riqxonasining sirfid faunasi eng batafsil o rganilgan.
ʻ ʻ
1997 yilda Daminova D.B. ko'p yillik tadqiqotlar davomida 26 avlod va 44
turdan iborat sirfidlarning ro'yxati e'lon qilindi. Bu ro yxatga O rta Osiyoda ilgari
ʻ ʻ
qayd etilmagan Heringia senilis Sack, Mallota cimbiciformis Flln, Xylota segnis L.
kiritilgan (Diptera katalogida O zbekiston uchun ko rsatilgan). Bundan tashqari,
ʻ ʻ
Platycheirus fulviventris Mcq., Pipizella mesasiatica Stack., P. viduata L.,
Chrysogaster musatovi Stack., Eumerus rufipilus Peck. va E. turanicus Stack
turlari birinchi marta O zbekiston faunasi uchun qayd etilgan [Daminova 1997. B
ʻ
30-36].
Qo'riqxonaning sirfid faunasi muallifi tomonidan keyingi tadqiqotlar natijasida
yana 22 sirfid turi aniqladi. Ularning bir qancha turlari O‘zbekiston faunasi nuqtai
nazaridan qiziqish uyg‘otadi. Bular Chrysotoxum vernale (Loew 1841), Eumerus
amoenus (Loew 1848 ), E. bactrianus [Stackelberg1952,] E. strigatus [ Fallen 1817]
Bundan tashqari, O zbekiston uchun avval noma lum bo lgan turlar:
ʻ ʼ ʻ
Sphaeroforia philanthus, Eumerus pamirorum, E. ruschanicus va O zbekiston
ʻ
21](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_21.png)
![faunasi uchun yangi Neoascia avlodi uch turdan: N. dispar, N. aenea va N.
pavlovskii topildi [Daminova 2001y 45-51b]. Shunday qilib, hozirgi vaqtda Nurota
qo riqxonasida 66 turdagi sirfidlar qayd etilgan [Daminova 2011y 142-144b]. ʻ
Chotqol qo'riqxonasi Markaziy Osiyodagi eng qiziqarli va yirik
qo'riqxonalardan biridir. Daminova tomonidan 1998-2002 yillarda uning sirfid
faunasini o'rganish bo'yicha ishlar olib borilgan. Materiallar turli balandlik
zonalaridagi Boshqizilsoy uchastkasidan to'plangan [Daminova 2004. B 164-
173].
O’rganish natijalariga ko'ra, hisobotlar tuzildi, u 29 avloddan 81 turdagi
g’ingpashshalarni ko'rsatadi. Ularning 13 turi, D.B. Daminova tomonidan
O‘zbekistonda birinchi marta qayd etildi. Bular:
1 . Paragus cinctus Shiner
2. P. strigatus Mg
3. Platycheirus angustatus
4. P. clypeatus Mg
5. P. perpalidus Verr
6.Chrysotoxum caucasicum Sack
7.Ch. cautum Harr
8.Ch. flaveolum Viol
9.Xanthogramma citrofasciatum De
10.X. pedissequm Harr
11.Cheilosia heptopotamica Stack
12. Eumerus gussakovskii Stack
13. Merodon tarsatus Sack.
Eng xilma-xil avlodlar: Eumerus (10 tur), Paragus (9 tur) va Chrysotoxum (8
tur). [Vashetko E.V., Chebotarev S.O. 2007. B. 167-169].
Chotqol qo riqxonasida uchraydigan sirfid turlaridan D.B. Daminova
ʻ
Heringia senilis Sack va Chrysotoxum kozevnikovii Smirnovni qo'riqxonaning
muhofaza qilinadigan turlari sifatida belgilaydi [Daminova 2002. 85-88-betlar].
22](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_22.png)
![Garbiy Tyan-Shan tizmasining sirfidlarini o’rganishda L.V.Zimina, L.V.Pek
va D.B.Daminovalarning hissalari asosiy o’rin tutadi. Daminova G’arbiy
Tyanshanning Qorjantov, Qurama, Chotqol, Pskem va Ugom tizmalaridan 12 triba,
29 avlod va 81 turga mansub sirfidlarni aniqlagan bo’lib, ulardan 13 turi
O’zbekiston faunasi uchun ilk marta qayd etilgan. Muallif ushbu hududda
O’zbekiston hududiga xos bo’lgan sirfid turlarining 62,3%, turkumlarning 82,8%
uchrashini qayd etadi.
G’arbiy Tyanshan sirfidofaunasi uchun vertikal zonallik xos bo’lib, sirfidlar
tog’oldi, o’rta tog’ va baland tog’ mintaqalari bo’ylab bir tekis tarqalmaganligini.
Eng ko’p xilma-xillik o’rta tog’ mintaqasida uchraydi. Ba’zi turlar esa faqat
ma’lum balandlik zonasidagina, masalan Merodon tarsaturning faqat yuqori tog’
zonasida tarqalganligi qayd etilgan. Ushbu maqolada G’arbiy Tyan Shan
sirfidofaunasi zoogeografik tahlil qilingan. Aniqlanishicha hududda tarqalgan
sirfidlarning asosiy qismi Oriental zoogeografik viloyatga xos ekan. Aniqlangan
turlar orasida 18 tur O’rta Osiyo tog’larining endemik turlari ekanligi ham, ushbu
hudud sirfidofaunasining o’ziga xos kelib chiqqanligi ko’rsatadi[28].
Sirfidlarning mavsumiy xususiyatlari ham tahlil qilingan bo’lib, aprel
oyidayoq sifridlarning turli fazalardagi vakillari qayd etilgan. May oyida avj olib
o’sayotgan qushqo’nmas, karrak, yalpiz kabi yovvoyi o’simliklarda hamda olcha,
olma, shaftoli, o’rik kabi daraxtlarda sirfidlar soni maksimal qiymatga yetadi.
Yozda (iyulda) sirfidlar soni keskin tushadi. Kuzda sirfidlar soni yana oshadi,
ularni karam, ukrop kabi ekinlarda, gullayotgan atirgul va xrizantemalarda tez-tez
uchratish mumkin.
O zbekistonda uchuvchi g’ingpahshalarning bioekologik xususiyatlari vaʻ
ahamiyati asosan agrobiotsenozlarda o rganilgan. Har xil turdagi sirfidlarning
ʻ
mavsumiy dinamikasi farqlanadi. Shunday qilib, Daminovaning so'zlariga ko'ra
may oyining boshlarida g'o'zada sirfidlar paydo bo'ladi, eng ko'p soni esa may
oyining o'rtalarida kuzatiladi. Bog'larda sirfidlar soni biroz oldinroq, may oyining
boshlarida maksimal darajaga etadi, karamni agrotsenozi boshqa dalalardan keskin
23](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_23.png)
![farq qiladi, chunki sirfidning maksimal zichligi kuzgi davrda (sentyabr oxiri -
oktyabr boshi) kuzatiladi (Daminova 1984, 135-bet).
Imaginal davrda sirfidlarning rivojlanish tezligi va umr ko'rishi oziq-ovqat
va haroratga bog'liq. Buxoro viloyati sharoitida bir avlodning yoz oylarida
rivojlanishi bor-yo g i 16-19 kun,ʻ ʻ Imaginal davrda sirfid esa 4-5 kun yashaydi
[Saidov 1974y 47-49].
Urg'ochi pashshalarning serpushtliliki lichinkalik davrda imaginal davrda
ham ovqatlanishga bog'liq. Shunday qilib, A.X. Saidov (1969) eng ko p tuxumni
ʻ
lichinkalar Apis crassivora shirasi bilan oziqlanganda, voyaga yetgan sirfid esa
Lepidium latifolium L. gullari bilan qo shimcha oziqlanganda qo’yishini aytgan.
ʻ
[Saidov A.X. 1969 y 120-124b].
Insonning iqtisodiy faoliyati uchun eng muhimi sirfidlarning entomofaglar
sifatidagi ahamiyatidir. O'tgan asrning o'rtalaridan boshlab ko'plab mahalliy
mutaxassislarning ishlari ushbu mavzuga bag'ishlangan.
Zvirina R.M. Toshkent viloyati sharoitida shira yirtqichlari sifatida uchuvchi
g’ingpahshalarning 18 turi (jumladan 9 turi O zbekiston uchun birinchi)
ʻ
lichinkalarini ko rsatadi [Zvirina 1956. B. 101-106].
ʻ
Sirfid butun rivojlanish bosqichida 500 dan 2000 gacha shira yeydi.
R.M.Zvirinning so'zlariga ko'ra, ba'zi sirfidlar lichinkalarining ochko'zligi juda
sezilarli bo'lib, kuniga 50 ta shira yeyishi mumkin (Zvirina 1956y 101-106)
Ts.G.Bronshteyn boshchiligida Samarqand davlat universitetida g’ingpahsha
lichinkalarining ochko zligini aniqlash ishlari ham olib borildi. Ularning
ʻ
ma lumotlariga ko ra, Oqdaryo tumani paxta dalalarida erta bahordan kech
ʼ ʻ
kuzgacha uchib yuruvchi g’ingpashshalar uchraydi. Urg'ochilari hayoti davomida
paxta shira koloniyalari yonida 420 tagacha tuxum qo'yadi.
Laboratoriya sharoitida Syrphus corollae ning bitta lichinkasi 850 ga yaqin
shirani, Spherophoria va Syrphus ribesii lichinkalari 562 va 440 ta shirani yeydi.
Bundan tashqari, katta yoshli sirfidlar g'o'zaning changlanishiga hissa qo'shadi
[Tixonova S., Bronshtein Ts.G. 1972 y 16-17b].
24](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_24.png)
![20-asr davomida paxtachilik O zbekiston xalq xo jaligining eng muhimʻ ʻ
yo nalishi bo lganligi sababli g o za agrotsenozining zararkunandalari va ularning
ʻ ʻ ʻ ʻ
entomofaglariga alohida e tibor berildi. Shunday qilib, A.X. Saidov keltirilgan
ʼ
ma’lumotlarga qaraganda, sirfidning 4 turi Buxoro paxtachiligiga katta foyda
keltirmoqda.
Uning kuzatishlariga ko ra, birinchi avlod sirfidalari yovvoyi o tlarda
ʻ ʻ
(asosan dukkakli ekinlarda) tuxum qo yib, aprel oyining oxiri yoki may oyining
ʻ
boshida paxtaga o tadi. Urg’ochi
ʻ Syrphus corollae g'o'zaga boshqa turlarga
qaraganda ancha kech ko'chib o'tadi, lekin birinchi sovuqqa qadar ko'payadi.
Muallifning yozishicha, Buxoro viloyati sharoitida sirfidlar kamida 9 avlod beradi
[Saidov 1965 y 114-119b].
D.B. Daminova Farg‘ona vodiysidagi shira yirtqichlarining ro‘yxatini e’lon
qildi, unda sirfidning 11 turi ko‘rsatilgan. Bu ro'yxat Davletshina ro'yxatini
takrorladi, lekin Melanostoma ambiguum, Scaeva pyrastri yo'qligi va Syrphus
avlodidan noaniq tur mavjudligi bilan farq qildi [Daminova 1975y. 83-87b].
Muallifning fikriga ko'ra, ular orasida eng muhim entomofaglar Paragus
tibialis lichinkalari bo'lib, ular barcha sirfidlarning 35% ni tashkil qiladi. Birinchi
avlod chivinlari qishlagan g’umbakdan mart oyining oxiridan aprel oyining
boshigacha chiqadi. Maydan iyungacha raqamlarning katta o'sishi kuzatiladi.
Voyaga yetgan pashshalar qo shimcha ravishda olma, olcha, nok, olxo ri gullari
ʻ ʻ
(bog sharoitida), shuningdek, do lana, olxo ri (tog li hududlarda) gullari va
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa daraxt va butalar bilan oziqlanadi [Daminova 1975y 83-87b ].
Sifid lichinkalari turli agrotsenozlarda entomofaglar sifatida muhim
ahamiyatga ega. Masalan, E.A.Popova Samarqand viloyati sharoitida makkajo xori
ʻ
o simligining entomofag zararkunandalari sifatida 3 xil sirfidni ko rsatadi [Popova
ʻ ʻ
1978, 60-62-betlar].
1986 yil A.G. Davletshina va hammualliflar O zbekistonda mevali
ʻ
daraxtlarning shira entomofaglari bo yicha olib borilgan ishlarni umumlashtirib,
ʻ
shira yirtqichlarining 19 turini o z ichiga olgan shira yirtqichlari ro yxatini tuzdilar
ʻ ʻ
[Davletshina va boshqalar 1986y 31-41-betlar].
25](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_25.png)
![Eristalinae kenja turkumining ko'p turlarining lichinkalari detritofaglar va
saprofaglardir, xususan, ular go'ngda uchraydi. Shunday qilib, Eristalis tenax
lichinkalari periferma zoofil pashshalari sifatida qayd etilgan bo'lib, ular yangi
sigir go'ngida shuningdek, somon bilan aralashtirilgan go’ngda uchraydi va ular
suyuq sigir go'ngida ustunlik qiladi [Ro'zimuradov A, Azizov N. 1987 11-13-
betlar].
Voyaga yetgan pashshalarning gulli o'simliklar bilan oziq-ovqat
munosabatlari uzoq vaqt davomida o'rganilgan. Tuxumning yetilishi shuningdek,
uzoq umr ko'rish uchun imaginal davrda ovqatlanish muhim ahamiyatga ega.
Sirfidlar 100 dan ortiq o'simlik turlarining changlatuvchisi sifatida qayd
etilgan bo'lsa-da, ular ma'lum o’simlik turlarini afzal ko'rishadi.
D.B.Daminovaning ma lumotlariga ko ra, ʼ ʻ Lepidium latifolium L . sirfidlarni
qo shimcha oziqlanishi uchun eng jozibador hisoblanadi.Bu o simlikning
ʻ ʻ
to pgullariga tashrif buyuradigan hasharotlarning 50%i
ʻ Syrphidae oilasi
vakillaridir [Daminova 1975y 88-92b].
Yuqorida ta'kidlanganidek, yaqin atrofda gullaydigan o'simliklarning
mavjudligi agrotsenozlarda sirfidlar soniga foydali ta'sir ko'rsatadi. Toshkent
viloyati Qibray tumani bog larida entomofaglar uchun eng jozibadori urug lik
ʻ ʻ
piyoz va urug li sabzi bo lgan [Sagdullaev A.U. 2019 111-113-betlar].
ʻ ʻ
O‘zbekiston va Tojikiston sharoitida agrokimyoviy moddalarning
g’ingpashshalar soniga ta’siri o‘rganildi. Xususan, defoliant butifosning halokatli
ta'siri aniqlandi va bu moddani magniy xlorat bilan almashtirish taklif qilindi.
[Muxitdinov M. 1985, 79-81-betlar].
Sirfidlar biotsenozlarning muhim elementi sifatida turli trofik zanjirlarda
ishtirok etadi. Sirfidlar bilan trofik bog'liq bo'lgan ko'plab yirtqichlar va parazitlar
mavjud. Buxoro viloyatida T. Salamov Syrphus corolla g’umbagining paraziti
sifatida Diplason (Bassus) laetatorius F . arisini qayd etadi. [Salomov 1970. 65-
bet]. Sirfidlarda bir xil turdagi parazitlarni V.V. Yaxontov va S.A. Mangutov ham
aniqlagan.[Yaxontov 1929y 46 b, Mangutova 1974y 152-157 b.].
26](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_26.png)
![T.Vohidov sirfidlarda bir qancha parazit gimenopteralarni qayd etadi.
Masalan, Syrphus corollae da yuqoridagi turlardan tashqari Evpelmus, Etrastichus,
Pachineuron, Bothrtothorax, Syrphophagus avlodlari parazitlik qiladi. Muallif eng
keng tarqalgan 10 tur sirfidlarini parazitlaridan 11 turini ko'rsatadi [Vohidov 1974y
40].
O’zbekiston sirfidlarini o’rganish bo’yicha o’tkazilgan oxirgi tadqiqotlar
natijasida sirfidlarning bir qator ilgari fan uchun nomalum bo’lgan yangi turlari
ochilgan. Xususan Omon qo’tondan topilgan Eumerus kondarensis (1931 y
V.Gussakovskiy) va Kattaqo’rg’on yaqinidagi Kumak qishlog’idan topilgan
E.roborovski (1929 y. A.Zimin) turlari A.A.Shtakelberg tomonidan 1952 yilda
ta’riflanib nom bergan.
Shunday qilib, O'zbekistonda sirfidning tur tarkibini o'rganish bo'lakchadir.
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston sirfid faunasi haqidagi bilimlarning hozirgi holatiga
ko‘p jihatdan O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Zoologiya instituti katta ilmiy
xodimi, f.f.n. D.B.Daminovaning hissasi kata.
27](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_27.png)
![II BOB. TADQIQOT SHAROITI , MATERIALI VA USLUBLARI.
2.1.Tadqiqot sharoiti.
Tadqiqotlarimiz Samarqand shahri va uning atroflarida olib borildi. Uning
maydoni Samarqandning Cho’pon–Ota tepaliklaridan boshlanib Zarafshon
vodiysining markazini egallaydi. Shu tufayli uning fizik-geografik tavsifi
Zarafshon vodiysining o’rta qismiga mos keladi.
Zarafshon vodiysi Turkiston va Zarafshon tog’ tizmalarining o’rta qismida
joylashgan. Butun vodiyni Zarafshon daryosi va uning irmoqlari suv bilan
ta'minlab, O’zb е kistonda, qolav е rsa O’rta Osiyodagi eng katta suv irmoqlaridan
biri hisoblanadi. U sharqdan tortib to g’arbgacha 770 km masofani egallagan.
Tuproq va iqlimning har – xil bo’lishi bilan Zarafshon vodiysi o’ziga xos tabiatga
ega. Shuning uchun ham Zarafshon daryo havzasi uch qismga: yuqori, o’rta va
quyi Zarafshonga bo’linadi. Yuqori Zarafshon, tog’li cho’qqilardan boshlanib,
(uzunligi 300 km, kengligi 50 km), suv irmoqlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan.
U d е ngiz sathidan 750 – 2000 metr balandlikda joylashgan. O’rta qismi, Zarafshon
tizmasining sharqiy tomonida (uzunligi 200 km atrofida) joylashgan. U d е ngiz
sathidan 500 – 700 metr balandlikda joylashgan.
Zarafshon daryosining o’rta qismida Zarafshon davlat qo’riqxonasi
(maydoni qarib 2330 gektarga t е ng) joylashgan. quyi Zarafshon tog’larining
yo’qligi va past baland t е kisliklardan iboratligi bilan xarakt е rlanadi. Quyi
Zarafshonning oxirgi qismi qizilqum cho’llarida tugaydi (uzunligi 270 km
atrofida) U d е ngiz sathidan 150 – 450 m balandlikda joylashgan.
Iqlimi. Zarafshon vodiysining iqlimi k е skin kontin е ntaldir. Bir yildagi
havoning o’rtacha harorati +13,40°C ga t е ng.
Bahor oyi o’zining yog’in miqdori va issiq – sovuqligi bilan o’zgaruvchan.
Bu oy o’zining ko’p miqdorda yog’in yog’ishi bilan boshqa oylardan farqlanadi.
O’rtacha yog’in miqdori bahor oyi 115,3 – 158 mm ni tashkil etadi.
Bahor mavsumi Zarafshon vodiysining quyi qismida erta boshlanadi.
Yozlari issiq yog’ingarchilik bo’lib, u yilning Iyun, Iyul va Avgust oylarini o’z
ichiga oladi.
28](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_28.png)
![O’rtacha harorat +25,6°C – +26,90°C ni tashkil etadi. Ayrim yillari (1987 –
1989) yozning o’rtalarida qisqa muddatli yog’in kuzatilgan.
Yoz mavsumida tuproqning harorati 10°C gacha ko’tariladi. Ayniqsa quyi
Zarafshonda tuproqning harorati +60°C – +70°C gacha ko’tarilishi mumkin.
Zarafshon vodiysida bahorning erta k е lishi hamda kuzning k е ch k е lishi, bu yerda
o’suvchi o’simliklar v е g е tatsiya davrining ancha uzun bo’lishi va hasharotlar
faunasi turli – tuman bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu esa boshqa tumanlarda o’suvchi
o’simliklarning v е g е tatsiya davri va hasharotlarning xilma – xilligi bilan
farqlanishini b е lgilaydi.
Qishlari havo t е z o’zgaruvchan yog’in miqdori o’rtacha bo’lib, bu
mavsumda o’simliklarning v е g е tatsiyasi boshlanib k е tishini, hayvonlarning
diapauzadan chiqish hollarini ham ko’rish mumkin. Bu sovuq iqlimning, birdan
issiq iqlim bilan almashinishi tufayli yuz b е radi. Bir yil davomida o’rtacha yog’in
miqdori 265 – 385 mm ni tashkil etadi.
Yog’in miqdori vodiyda bir xil emas. Zarafshonning quyi qismida yog’in
miqdori kam bo’lib, o’rtacha 150 – 250 mm, yuqori Zarafshonda esa 800 – 1000
mm gacha bo’lishi mumkin.
Tuproqlari: Zarafshon vodiysining tuproqlari gidromorf tuproqlar guruhiga
kirib, yer osti sizot suvlari yaqin (0,3 dan 1 m gacha t е branib turadi) joylashgan.
Buning natijasida daryo qayirida turt xil tipdagi tuproqlar shakkillanishiga
sababchi bo’lgan. Bular buz – o’tloqli, allyuvial o’tloqli, o’tloqli – botqoq va
botqoq tuproqlar hisoblanadi.
B o’ z – o’tloqli tuproqlar daryo qayrining yuqoriroq qismida, kamgina
maydonni egallab, unumdorligining nisbatan pastligi bilan harakt е rlanadi. Chirindi
moddalar miqdori 1,5 – 2,5% gacha t е branib turadi va qumli shag’al yetqiziqlardan
hosil bo’ladi. Allyuvial – o’tloqli tuproqlar daryo qayrining quyi t е palalarida
tarqalib, sizot suvlari yaqin (0,5 – 0,1 m) joylashganligi bilan bo’z – o’tloqli
tuproqlardan farq qiladi. Daryo toshqini paytida sizot suvlari yer yuzasiga yanada
yaqin joylashishi mumkin. Bunday holat yil faslining bahor, qish va ba'zan kuz
oyining oxirlarida kuzatiladi.
29](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_29.png)
![O’tloqli – botqoq tuproqlar qayirning yanada quyi qismida tarqalib, sizot
suvlar 0,3 – 0,5 m joylashgan. Shu tufayli ko’p hollarda bu tuproqlar botqoqlangan
bo’ladi. Bu tuproqlar asosan shurlanmagan bo’lib, chirindi moddalar miqdori
jihatidan allyuvialutloqli tuproqlardan kam farq qiladi.
Botqoq, tuproq asosan daryo qirg’oqlariga, ya'ni tabiatning eng pastki
qismlarini egallab, sizot suvlari 0,3 m va undan kam bo’lgan holatda joylashgan.
Daryo suvi vaqti – vaqti bilan quyilib turishi hamda sizot suvlarining tuldirilib
turishi tufayli shakllanadi.
Bu tuproqlar daryo qirg’oqlarida mayda – mayda maydonchalar shaklida
uchraydi m е xaniq tarkibi jihatidan qumli tuproq va qumloqlardan iborat. Fosfor va
chirindi moddalar miqdori jihatidan esa o’tloqli – botqoq tuproqlarnikiga o’xshash
bo’ladi.
Gidrologiyasi (suv manbai). Zarafshon daryosi Matcha va Fan
daryolarining qushilishidan hosil bo’ladi. Bu qo’shilish Zarafshonning yuqori
qismida yuz b е radi.
Zarafshon daryosining o’rta qismida maxalliy xalq tomonidan daryo suvlari
qishloq xo’jalik ekinlariga ishlatiladi.
Samarqand shahrining yuqorigi Chuponota qismida, Zarafshon daryosi
ikkita irmoqga bo’linadi. Birinchi irmoq Oqdaryo, (131 km uzunlikda), ikkinchi
irmoq esa Qoradaryo d е b nomlanadi (127 km uzunlikda). Bu ikkita irmoq o’rtasida
joylashgan orolcha Miyonqal d е b nomlanadi. Ikkita irmoq Xatirchi tumanining
Yangirovot qishlog’iga k е lib yana qo’shiladi. Zarafshon daryosiga Qorat е paning
shimoliy qismidan va Nurotaning janubiy t е paligidan ko’pgina suv irmoqlari
(soylari) k е lib qo’shilgan. Bularga yana Omonqo’ton, Ohalik, Tusun va Oqt е ppa
kiradi. Butun Zarafshon daryosidan 95 ta har xil turdagi kanallar ajratilgan.
Bularning ichida eng kattasi Darg’om, Vobk е nt hamda Shoxrud kanalidir. Daryo
n е gizi asosida Kattaqo’rg’on va Quyimazor suv omborlari yaratilgan.
O’simliklar qoplami . Zarafshon vodiysida o’suvchi o’simliklar o’ziga xos
tarixiy rivojlanishga ega bo’lib, ular ekologik omillarning kompl е ks ta'siri
natijasida hosil bo’lgan. O’simliklarning o’sishiga, rivojlanishiga, hamda
30](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_30.png)
![ko’payishiga tuproqdagi suv r е jimi ta'sir ko’rsatadi. O’simliklar qoplami orasida
to’qayzorlar aloxida o’rinni egallaydi. To’qayzorlar har xil o’simliklar qavmidan
tuzilgan bo’lib, O’rta Osiyoning cho’l zonasidan tog’ mintaqasigacha bo’lgan
daryo bo’ylarida uchraydi. Bularga o’t buta va daraxt o’simliklar kiradi.
Zarafshon to’qayzorlarida o’t – o’simliklar juda ko’plab uchraydi. Ular
butun maydonning 60 foyizini tashkil etadi. Bularga ajriq, yantoq, andiz,
shirinmiya, k е ndir, ilonchup, grig е rok, tuzg’ok, qamish turkumlariga mansub turlar
kirib, ular bir qancha formatsiyalarni hosil qilgan.
Buta va daraxtsimon o’simliklar o’t – o’simliklarga nisbattan kam tarqalgan
bo’lib, butun qayirning 30 foizini tashkil qiladi. Zarafshon daryo qayirining tarixiy
rivojlanishini olib qarasak hamda mahalliy xalq tomonidan so’rab – surishtirganda
bizga ma'lum bo’ldiki, bundan bir n е cha yillar oldin Zarafshon qayirida o’sadigan
buta va daraxtlar o’t – o’simliklarga nisbatan ko’p taro’algan ekan. Ularning
kamayib k е tishiga sabab esa daryo atrofida maxalliy xalq tomonidan k е sib
yoqilg’i sifatida ishlatgan.
Hozirgi kunda f е rm е r va davlat xo’jaliklari tomonidan to’qayzorlar
o’zlashtirilmoqda. Bu esa buta va daraxtsimon o’simliklarning kamayib o’t –
o’simliklarning hukumronligiga olib k е lgan.
Zarafshon to’qayzorlarida 22 ta formatsiya ma'lum va ular 93 assotsiotsiyaga
ajratiladi. Cho’l hamda adir mintaqasi uchun jiydalar formatsiyasini ko’rsatib,
ularni miya – jiydalar, har xil o’t savagich jiydalar, qamish – tol jiydalar, chakanda
– qamish jiydalar assotsiotsiyasini farqlaydilar. Turtala assotsiotsiyada ham sharq
jiyda turi ma'lum d е b S е dov (1959) fikr yuritadi. U qolgan jiyda turlarini
ko’rsatmaganligining sababi, bitta turga oid jiydalar tarqalgan d е b faraz qilingan.
D е mak jiyda o’simligi Zarafshon daryosi qayirining d е yarli hamma
assotsiotsiyasida uchraydi va biots е nozlarda salmoqli o’rinni egallaydi.
Hasharotlar. Zarafshon vodiysida hayvonlar guruhini ko’pchiligini
hasharotlar tashkil etadi. Turli ekologik sharoitlarga moslanishi tufayli t е rmofil,
kriofil, gigrofil, fitofil, g е ofillar va boshqalarga bo’linadi.
31](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_31.png)
![2. 2 . Tadqiqot materiali .
Tadqiqot materiallari muallifning 2022-2023 yillar mobaynida Samarqand
shahri va uning atroflaridan yiqqan hasharotlari hamda SamDU entomologik
kolleksiyasida saqlanayotgan M.Rahimov tomonidan 2019-2022 yillar mobaynida
yig’ilgan hasharotlardan iborat.
2 . 3 . Tadqiqot uslublari .
Tadqiqotlarimiz ikki bosqichda amalga oshirildi:
1) Dala kuzatuvlari va material yig’ish
2) Laboratoriya tajribalari va kuzatuvlar.
Tadqiqotlarimiz uchun materiallar Samarqand shahri va uning atrofidagi
hududlardan yig’ildi. Dala kuzatuvlari asosan pashshalarning imagolarini
entomologik matrab yordamida tutishdan iborat bo’ldi. Bunda A.A.
Shtakelbergning 1948-yildagi tavsiyalari asosida hasharotlarni tutish va dastlabki
qayta ishlash amalga oshiriladi. Bundan tashqari pashshalarning faoliyatini
kuzatish, sonini aniqlash bo’yicha ishlar amalga oshirildi.
Pashsha imagosi sonini aniqlash Skufin shkalasi asosida bajarildi. Buning
uchun tadqiqot materialidagi turlar uchrash foiziga qarab guruhlarga ajratildi.
Turga mansub individlar umumiy individlar sonining 10% dan ortig’ini tashkil etsa
bunday turlarga dominant, 4-10% oralig’ida bo’lsa subdominant, 1-4 % oralig’ida
bo’lsa odatdagi va 1% dan kam uchraydigan turlarni kam uchraydigan turlar
sifatida baholandi.
Bundan tashqari tabiiy sharoitda sirfidlarga ekologik jihatdan bog’liq
bo’lgan hasharotlar fenologiyasi doimiy ravishda kuzatib borildi.
Laborotoriya sharoitida asosan sirfid pashshalarning turlarini aniqlash va
ularning turli ekologik omillarga munosabatini o’rganish amalga oshirildi.
Yig’ilgan sirfidlar imaginal fazalarining barchasi entomologik kolleksiyada
saqlab qo’yildi.
32](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_32.png)
![1-rasm . Tadqiqot jarayonida namunalar olish
33](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_33.png)
![2-rasm . Tadqiqot jarayonidan namunalar: Syritta pipiens (2023-yil original)
3-rasm . Tadqiqot jarayonidan namunalar: Syrphus vitripennis (2023-yil original)
34](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_34.png)
![4-rasm. Tadqiqot jarayonidan namunalar: Eristalis tenax (2023-yil original)
5-rasm . Tadqiqot jarayonidan namunalar: Episyrphus balteatus (2023-yil
original)
35](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_35.png)
![III BOB. SAMARQAND SHAHRIDA TARQALGAN SIRFIDLARNING
BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
3.1. Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning tur tarkibi.
Samarqand shahri hududida tarqalgan sirfid pashshalar faunasining tur
tarkibi xilma-xil bo’lib, ularni 2 kenja oila, 8 triba va 17 avlodga mansub 30 turdan
iborat ekanligi aniqlandi. Quyidagi sistematik ro’yxatda ushbu turlar barchasining
nomi, O’zbekistonda uchratilganligi haqida yozilgan adabiyotlar, ayrim ekologik
xususiyatlari va tarqalishi haqidagi ma’lumotlar keltiriladi:
Syrphidae oilasi
Kenja oila Syrphinae
Triba Paragini
Paragus Latreille, 1804
1. Paragus abrogans Goeldlin, 1971
Material: Universitet xiyoboni – 6 ♂♂ ,4 ♀♀ 12.05.2021.
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat xiyobonlarda uchraydi.
Uchish muddati: Mayning oxiri avgustning boshi.
O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo
viloyatlari. G’arbiy va Markaziy Osiyo.
2. Paragus bicolor (Fabricius, 1794)
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Daminova, 1992: 17; 1997: 32.
Material: Shaxsiy tomorqa – 1 ♂ ,2 ♀♀ , 10.10.2019; Samarqand tumani
Jomiy ko ’ chasi – 2 ♂♂ ,3 ♀♀ , 14.04.2019; Universitet xiyoboni – 1 ♂ ,2 ♀♀
12.05.2021;.
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi.
Uchish muddati: Maydan sentyabrgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. G’arbiy va Markaziy
Palearktika.
3. Paragus compeditus Wiedemann, 1830
36](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_36.png)
![Daminova, 1987: 29; 1992: 17; 1997: 17; Peck, 1988:81; Sorokina 2009:
357.
Material: Shaxsiy tomorqa – 2 ♂♂ ,1 ♀ , 14.04.2020; Universitet xiyoboni ––
2 ♂♂ , 12.05.2022;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Tomorqalar va xiyobonlarda uchraydi.
Uchish muddati: aprel-may O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand,
Buxoro va Surxondaryo viloyatlari. G’arbiy va Markaziy Palearktika.
4. Paragus haemorrhous Meigen, 1822
Daminova 1987: 29; 1992: 17; (Paragus haemorrhoidalis) – 1997:31
Material shaxsiy tomorqa – 3 ♂♂ ,1 ♀ , 10.10.2023; 1 ♂ ,1 ♀ , 16.04.2020;
1 ♂ ,1 ♀ , 01.05.2020; 1 ♀ , 02.06.2020; 2 ♂♂ ,1 ♀ , 21.07.2020; Universitet xiyoboni –
1 ♂ ,4 ♀♀ , 28.05.2020 Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – ; 3 ♂♂ ,2 ♀♀ , 12.05.2016;
2 ♂♂ ,2 ♀♀ , 23.06.2017;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: apreldan oktyabrgacha. O’zbekistonda tarqalishi:
Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika va
Nearktika.
5. Paragus tibialis (Fallén, 1871)
Becker 1921:4; Voxidov, 1974: 27; Davletshina 1974: 87; Daminova 1992:
17; 1997:31.
Material: –– Universitet xiyoboni 1 ♂ , 12.05.2022; 1 ♂ , 23.06.2020;
4 ♂♂ ,4 ♀♀ , 03.05.2023; 5 ♂♂ ,1 ♀ , 09.05.2023; shaxsiy tomorqa – 1 ♂ , 23.03.2020;
1 ♂ , 16.04.2020; 1 ♂ , 01.05.2020; Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
14.04.2023;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi.
Uchish muddati: martdan oktyabrgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika.
6. Paragus quadrifasciatus Meigen, 1822
Daminova 1987: 29; 1992: 17; Peck, 1988: 82.
37](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_37.png)
![Material: Universitet xiyoboni – 8 ♂ , 01.07.2020; shaxsiy tomorqa – 1 ♂ ,
10.10.2023; 1 ♂ , 01.05.2020; Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi 1 ♂ , 21.07.2020;
1 ♀ , 07.05.2020; 1 ♂ , 13.06.2022;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: maydan oktyabrgacha O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika.
Triba Bacchini (Melanostomatini)
Melanostoma Schiner, 1860
7. Melanostoma mellinum Linnaeus, 1758
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Daminova 1997:31; 2011: 142;
Material: Samarqand tumani Jomiy ko’chasi –– 1 ♀ , 12.05.2022; 1 ♀ ,
23.06.2020; 1 ♂ , 14.03.2020; shaxsiy tomorqa – 3 ♂♂ ,1 ♀♀ , 01.05.2022; 1 ♀ ,
02.06.2020; Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 28.05.2023;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: martdan oktyabrgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika va
Nearktika.
Triba Syrphini (Chrysotoxini)
Chrysotoxum Meigen, 1803
8. Chrysotoxum bactrianum Violovitsh, 1973
Violovitsh, 1973: 601; Peck, 1988:57; Daminova 1992: 17; 2011: 142;
Material: Universitet xiyoboni – 1 ♂ , 06.05.2021; 2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 02.04.2023;
1 ♂ , 03.05.2019; 1 ♀ , 07.04.2019; 1 ♂ ,2 ♀♀ , 13.04.2023shaxsiy tomorqa – 1 ♂ ,1 ♀♀ ,
06.08.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 10.11.2022;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Tomorqalar va xiyobonlarda uchraydi. Uchish
muddati: martning boshidan noyabrning oxirigacha. O’zbekistonda tarqalishi:
Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. O’rta Osiyoning
markaziy va Janubiy qismi.
9. Chrysotoxum kirghizorum Peck, 1974
38](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_38.png)
![Material: shaxsiy tomorqa – 1 ♂♂ ,2 ♀♀ , 06.08.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 10.11.2023;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 04.05.2022;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat tomorqalarda uchraydi. Uchish
muddati: fevralning oxiridan noyabrning oxirigacha. O’zbekistonda tarqalishi:
Samarqand viloyati. O’rta Osiyo.
10. Chrysotoxum vernale Loew, 1841
Daminova 1998:142; 2011: 142.
Material: Universitet xiyoboni –1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat xiyobonlarda uchraydi. Uchish
muddati: apreldan iyungacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand va
Qashqadaryo viloyatlari. Butun Palearktika.
Episyrphus Matsumura et Adachi, 1917
11. Episyrphus balteatus (De Geer, 1776)
Voxidov, 1974: 27 (Syrphus balteatus); Daminova 1987:29; 2011: 142
Material: shaxsiy tomorqa – 2 ♂♂ , 06.05.2021; 1 ♂ , 23.06.2020; 2 ♂♂ ,
01.07.2020; 2 ♀♀ , 03.05.2023; 1 ♂ ,1 ♀ , 09.05.2019; 2 ♂♂ ,2 ♀♀ , 07.04.2019; 2 ♂♂ ,
13.04.2019; 3 ♂♂ ,2 ♀♀ , 11.05.2023; 2 ♀♀ , 26.04.2019; 2 ♂ ,1 ♀ , 07.05.2023; 1 ♀ ,
14.04.2020; 2 ♂♂ ,5 ♀♀ , 01.03.2020; 1 ♀ , 09.03.2021; 2 ♂♂ , 2 ♀♀ , 06.08.2019;
2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 10.11.2019; 1 ♂ ,1 ♀ , 11.04.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 12.07.2020; 3 ♀♀ ,
24.08.2022; Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 28.05.2020; 1 ♀ , 30.04.2023;
2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.05.2016; Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀ , 14.04.2019;
1 ♂♂ ,3 ♀♀ , 20.05.2020; 1 ♂ 1 ♀ , 16.03.2019; 1 ♂ , 02.04.2019; 2 ♂♂ , 16.03.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: martning boshidan noyabrning oxirigacha.
O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo
viloyatlari. Butun Palearktika.
Eupeodes Osten Sacken, 1877
12. Eupeodes corollae (Fabricius, 1794)
39](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_39.png)
![Yaxontov 1929: 32; Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Saidov 1965: 116;
Davletshina 1974: 87 Syrphus corollae); Daminova 1997:32; 2011: 142
(Metasyrphus corollae).
Material: shaxsiy tomorqa 2 ♂♂ , 13.04.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 11.05.2019; 1 ♀♀ ,
14.04.2020; 2 ♀♀ , 26.04.2023; 1 ♂ ,1 ♀ , 07.05.2019; 1 ♂♂ , 01.03.2020; 1 ♂♂ ,
17.03.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 09.02.2021; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 26.05.2019; – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
06.08.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 10.11.2019; 1 ♀♀ , 11.04.2020; Universitet xiyoboni –
1 ♂♂ ,1 ♀ , 28.05.2020; 1 ♀ , 30.04.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ; 02.05.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
12.05.2016; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 23.06.2017; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 18.05.2018; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
24.05.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 07.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.06.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
30.05.2021; 1 ♂♂ ,02.06.2022; Samarqand tumani Jomiy ko’chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
14.04.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀ ; 05.06.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 26.04.2021;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.04.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: martdan noyabrgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika.
Ischiodon Sack, 1913
13. Ischiodon scutellaris (Fabricius, 1805)
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Voxidov, 1974: 27; Davletshina 1974:
87; Peck, 1988:23; Daminova 1997:32
Material: Shaxsiy tomorqa – 1 ♂♂ ,12.07.2020; 1 ♂♂ ,3 ♀♀ ,
02.05.2021;Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀ , 20.05.2020; 1 ♀♀ ,
03.06.2021; 1 ♂ ,1 ♀ , 12.06.2021;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar va tomorqalarda uchraydi. Uchish
muddati: apreldan iyulgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand,
Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Palearktikaning Osiyo qismi.
Scaeva Fabricius, 1805
14. Scaeva albomaculata (Macquart, 1842)
40](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_40.png)
![Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324 (Lasiophthicus albomaculata); Saidov
1965: 116; Voxidov, 1974: 27; Davletshina 1974: 87; Daminova 1997:32; 2011:
142
Material: shaxsiy tomorqa 1 ♂ , 06.05.2021; 1 ♂ , 03.05.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
09.05.2019; Universitet xiyoboni – 1 ♂ , 28.05.2020; 1 ♀ , 30.04.2019; 1 ♂ ,1 ♀ ,
12.05.2016; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 23.06.2017;Samarqand tumani Jomiy ko’chasi – 1 ♂ ,1 ♀ ,
14.04.2023; 1 ♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: apreldan iyulgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Palearktikaning temperal-
subtropik mintaqalari.
15. Scaeva dignota (Rondani 1857)
Material: Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ ,1 ♀ , 01.03.2020; Samarqand tumani
Jomiy ko ’ chasi – 1 ♀ , 20.05.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar va xiyobonlarda uchraydi. Uchish
muddati: martdan iyulgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand,
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Janubi-g’arbiy va Markaziy Palearktika.
16. Scaeva pyrastri (Linnaeus, 1758)
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324 (Syrphus pyrastri); Voxidov, 1974: 27;
Davletshina 1974: 87; Daminova 1997:32; 2011: 143
Material: Universitet xiyoboni –– 1 ♂ , 12.05.2022; 1 ♀♀ , 06.05.2021; 1 ♀♀ ,
26.04.2023;shaxsiy tomorqa – 1 ♂♂ , 22.05.2019; 1 ♀ , 17.04.2022; 1 ♀ , 05.06.2022;
Samarqand tumani Jomiy ko’chasi – 1 ♂ , 05.05.2022; 1 ♀ , 02.05.2022; 1 ♂ ,
01.05.2021;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: apreldan iyungacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika va
shimoliy Nearktika.
17. Scaeva selenitica (Meigen, 1822)
Daminova, 1992:21
41](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_41.png)
![Material: Universitet xiyoboni – 2 ♀♀ , 01.03.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat xiyobonlarda uchraydi. Uchish
muddati: fevraldan iyulgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax va Samarqand
viloyati. Butun Palearktika.
Spaerophoria Le Peletier et Serville, 1828
18. Sphaerophoria rueppellii (Wiedemann, 1830)
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Daminova 1997:32
Material: shaxsiy tomorqa – 2 ♂♂ ,1 ♀ , 12.07.2020; Universitet xiyoboni –
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 28.05.2020; 1 ♂ ,1 ♀ , 30.04.2023; 1 ♂ ,1 ♀ , 12.05.2022; 2 ♂♂ ,2 ♀♀ ,
23.06.2017; 2 ♂♂ ,1 ♀ , 18.05.2018; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 24.05.2023; 1 ♂ , 07.05.2020;
Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – 1 ♀ , 14.06.2021; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 02.06.2019;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 22.05.2023;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. O’zbekistonda tarqalishi: Samarqand va Qashqadaryo viloyatlari. Butun
Palearktika.
19. Spaerophoria scripta (Linnaeus, 1758)
Yaxontov 1929: 32; Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Saidov 1965: 116;
Voxidov, 1974: 27; Davletshina 1974: 87; Peck, 1988: 45.
Material: shaxsiy tomorqa – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 06.08.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
10.11.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 11.04.2020; 1 ♂ ,1 ♀♀ , 12.07.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 13.04.2021;
Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ ,1 ♀ , 28.05.2020; 1 ♂ ,2 ♀♀ , 30.04.2023; 1 ♂ ,
14.06.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 07.05.2020; Samarqand tumani
Jomiy ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2019; ♂ 1 ♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2020; 1 ♀ , 05.06.2022;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 02.06.2023; 1 ♀ , 22.09.2020; 1 ♀♀ , 16.03.2019;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlari. G’arbiy va Markaziy Palearktika, Nearktika.
Syrphus Fabricius, 1775
20. Syrphus vitripennis Meigen, 1822
Voxidov, 1974: 27; Davletshina 1974: 87; Daminova 1997:32; 2011: 142
42](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_42.png)
![Material: shaxsiy tomorqa 1 ♂ , 23.06.2020; 1 ♂ , 01.07.2020; 1 ♀♀ ,
13.04.2019; 1 ♂♂ , 22.03.2021; 1 ♀ , 14.04.2020; Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ ,1 ♀ ,
28.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 12.05.2016; 1 ♀♀ , 23.06.2017; Samarqand tumani Jomiy
ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2023; 1 ♂ ,1 ♀ , 20.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 09.05.2022;
1 ♂♂ , 16.03.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: martdan iyungacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax,
Samarqand va Qashqadaryo viloyatlari. Butun Golarktika.
Kenja oila Eristalinae
Triba Brachiopini
Lejogaster Rondani, 1857
21. Lejogaster tarsata Meigen, 1822
Daminova 1987: 29; 2011: 143; 2014: 19 (Lejogaster splendida)
Material: Shaxsiy tomorqa– 1 ♂ , 07.04.2023;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat tomorqalarda uchraydi. Uchish
muddati: apreldan maygacha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand va
Qashqadaryo viloyatlari. Shimoliy qismdan tashqari butun Palearktika.
Triba Eristalini
Eristalinus Rondani, 1845
22. Eristalinus aeneus (Scopoli, 1763)
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Peck, 1968: 119; Daminova, 1992: 24;
Material: shaxsiy tomorqa –1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.05.2022; 1 ♂ , 11.05.2023;
1 ♂♂ ,1 ♀ , 17.03.2023;Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ , 06.08.2019; 1 ♂ ,1 ♀♀ ,
09.08.2020; 1 ♀♀ , 24.08.2022; 1 ♂ , 02.04.2019; Samarqand tumani Jomiy
ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.05.2022; 1 ♂ , 11.05.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 17.03.2019;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika, Nearktika va Avstraliya.
23. Eristalinus (Eristalinus) sepulchralis (Linnaeus, 1758)
43](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_43.png)
![Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Daminova, 1987: 29; 1992: 24; 2014:
18.
Material: Samarqand tumani Jomiy ko’chasi 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 06.08.2019; 1 ♀ ,
28-29.04.2022.
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat xonadonlarda uchraydi. Uchish
muddati: apreldan sentabracha. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand va
Surxondaryo viloyatlari. Shimoliy qismdan tashqari butun Palearktika va
Hindiston.
Eristalis Latreille, 1804
24. Eristalis arbustorum (Linnaeus, 1758)
Olimjonov, Bronshteyn, 1956: 324; Daminova, 1987: 29; 1992: 17;
Material: shaxsiy tomorqa – 1 ♀ , 23.06.2020; 1 ♀ , 03.05.2023; 1 ♂ ,
07.07.2019; 1 ♂ ,1 ♀♀ , 01.07.2020; 1 ♂ , 14.03.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2020;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 17.03.2023;Universitet xiyoboni – 1 ♂♂ ,1 ♀ , 28.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
14.06.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 02.05.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.05.2016; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
23.06.2017; Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2023;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀ , 05.06.2022; 1 ♂♂ , 22.09.2020;,1 ♀♀ ,
23.06.2019; 1 ♂♂ ,2 ♀♀ , 13.05.2022; 4 ♂♂ ,3 ♀♀ , 12.05.2022;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlari. Butun Palearktika va qisman Nearktika.
25. Eristalis tenax (Linnaeus,1758)
Smirnov, 1924: 292; Daminova, 1987: 29; 1992: 17;
Material: shaxsiy tomorqa – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 13.05.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
12.05.2022; 1 ♂ ,2 ♀♀ , 23.06.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 06.05.2021; 1 ♂ ,1 ♀ , 07.07.2023;
1 ♂ , 01.07.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.04.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2022; 1 ♂ ,1 ♀♀ ,
03.05.2023; 1 ♂ ,1 ♀ , 09.05.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 07.04.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 11.05.2019;
1 ♀♀ , 14.04.2020; Universitet xiyoboni – 1 ♀ , 28.05.2020; 1 ♂♂ ,2 ♀♀ , 12.08.2021;
2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.06.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 02.05.2019; 4 ♂♂ ,1 ♀♀ ,12.05.2016;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 23.06.2017; 1 ♂♂ ,1 ♀ ,18.05.2018; 4 ♂♂ ,1 ♀♀ , 24.05.2023; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
44](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_44.png)
![07.05.2020; Samarqand tumani Jomiy ko’chasi – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2019;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 05.06.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 26.04.2021;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.04.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 24.05.2021; 2 ♂♂ ,1 ♀ , 22.09.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀ ,
04.07.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 24.05.2021; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 23.06.2019;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: fevraldan noyabrgacha. O’zbekistonda tarqalishi:
Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari.
Antarktidadan boshqa butun dunyoda.
Helophilus Meigen, 1822
26. Helophilus turanicus Smirnov 1923
Smirnov, 1923: 85; Peck, 1988: 197
Material: shaxsiy tomorqa – 1 ♂ , 06.08.2019;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat tomorqalarda uchraydi. Uchish
muddati: apreldan avgustgacha. O’zbekistonda tarqalishi: Samarqand viloyati.
O’rta Osiyo.
Myathropa Rondani, 1845
27. Myathropa semenovi (Smirnov, 1925)
Smirnov, 1924: 293; Peck, 1988: 204; Daminova, 1997: 33.
Material: Universitet xiyoboni – 1 ♀ , 28.05.2020; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.08.2021;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.06.2022; shaxsiy tomorqa – 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 06.08.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
04.05.2020; 1 ♀ , 12.05.2022; Samarqand tumani Jomiy ko ’ chasi – 1 ♂ , 14.04.2019;
2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.04.2020; 2 ♂ ,22.09.2020;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. Uchish muddati: martning oxiridan sentyabrgacha. O’zbekistonda
tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. G’arbiy
Sibir va O’rta Osiyo.
Triba Milesini
Syritta Le Peletier et Serville, 1828
28. Syritta pipiens (Linnaeus, 1758)
Smirnov, 1924: 292; Daminova 1987: 30.
45](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_45.png)
![Material: Universitet xiyoboni –– 2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 12.05.2022; 1 ♀ , 23.06.2020;
1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 03.05.2019; 2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 09.05.2019; 1 ♀♀ , 01.07.2020; shaxsiy
tomorqa – 1 ♂ ,2 ♀♀ , 06.08.2019; 1 ♂ ,1 ♀♀ , 16.04.2020; 2 ♂ , 12.07.2020; 1 ♂ ,
01.05.2020; 1 ♂♂ , 04.05.2020; 1 ♂ , 17.04.2022; Samarqand tumani Jomiy ko’chasi
– 2 ♂♂ ,1 ♀♀ , 14.04.2019; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.05.2020; 1 ♂ ,1 ♀ ; 05.06.2022; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ ,
26.04.2021; 1 ♂♂ ,1 ♀♀ , 20.04.2020; 1 ♂ , 02.06.2022;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Xonadonlar, tomorqalar va xiyobonlarda
uchraydi. O’zbekistonda tarqalishi: Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlari. Palearktika va Xabashiston.
Triba Cheilosini (Rhingini)
Cheilosia Meigen, 1822
29. Cheilosia grossa (Fallen, 1817)
Peck, 1988: 104
Material: Universitet xiyoboni – 1 ♀ , 10.03.2019;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat xiyobonlarda uchraydi. Faqat erta
bahorda uchratish mumkin. O’zbekistonda tarqalishi: Samarqand va Qashqadaryo.
G’arbiy va Markaziy Palearktika.
Triba Volucellini
Volucella Geoffroy, 1762
30. Volucella bella Barkalov, 2003
Peck, 1988:131 (Volucella zonaria);
Material: Universitet xiyoboni – 1 ♀ , 23.06.2021;
Ekologiyasi bo’yicha qaydlar. Faqat xiyobonlarda uchraydi. O’zbekistonda
tarqalishi: Jizzax, Samarqand va Qashqadaryo viloyati. Butun O’rta Osiyo [130; c.
1133-1137] va Afg’oniston [86; c. 39-42].
Shunday qilib, Samarqand shahri hududida 30 turga mansub sirfidlar
uchraydi. Ularning alohida biotoplar bo’yicha tarqalishi va miqdori bir tekis emas.
Ushbu ma’lumotlar quyidagi jadvalda keltiriladi:
3.1-jadval
46](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_46.png)
![Samarqand shahri hududida tarqalgan sirfid pashshalarning tur tarkibi va
dominantlik darajasi.
47TurlarTom
orqalar
X
iyobonlar
X
onadonlar
N
isbiy
m
iqdori
m
iqdori
%
1. Paragus abrogans
** ** 10 1 ,9
2. Paragus bicolor
* * *** ** ** 11 2,1
3. Paragus compeditus ** * * 5 0,9
4. Paragus haemorrhous *** *** ** *** 26 5
5. Paragus tibialis ** *** ** *** 21 4
6. Paragus quadrifasciatus * *** ** ** 13 2,5
7. Melanostoma mellinum * * * ** 10 1,9
8. Chrysotoxum bactrianum ** ** ** 13 2,5
9. Chrysotoxum kirghizorum ** * * 7 1,3
10. Chrysotoxum vernale * * 2 0,3
11. Episyrphus balteatus *** *** *** *** * 63 12,1
12. Eupeodes corollae *** *** *** *** 50 9,6
13. Ischiodon scutelllaris * * ** 10 1,9
14. Scaeva albomaculata ** ** * ** 14 2,7
15. Scaeva dignota * * * 3 0,5
16. Scaeva pyrastri * ** * ** 9 1,7
17. Scaeva selenitica * * 2 0,3
18. Sphaerophoria rueppellii ** * ** *** *** 24 4,6
19. Sphaerophoria scripta *** *** *** *** 29 5,5
20. Syrphus vitripennis ** *** ** ** 17 3,2
21. Lejogaster tarsata * * 1 0,19
22. Eristalinus aeneus ** *** ** ** 15 2,8
23. Eristalinus sepulc h ralis * * 3 0,5
24. Eristalis arbustorum *** *** *** *** 38 7,3
25. Eristalis tenax ** * *** *** *** * 71 13,7
26. Helophilus turanicus * * 1 0,19
27. Myathropa semenovi ** *** ** ** 16 3,1
28. Syritta pipiens *** *** *** *** 32 6,1
29. Cheilosia grossa * * 1 0,19
30. Volucella bella * * 1 0,19
Turlar soni 23 25 2 0 - 518 100](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_47.png)
![Ushb
u 30 tur Ichida Skufin shkalasi bo ’ yicha dominantlar : Eristalis tenax va
Episyrphus balteatus turlari , subdominantlar Paragus haemorrhous , Paragus
tibialis , Eupeodes corollae , Sphaerophoria rueppellii , Sphaerophoria scripta
Eristalis arbustorum va Syritta pipiens turlari ekanligi ma ’ lum bo ’ ldi . Qolgan 21
turdan 12 tasi umuniy individlarning 1-4 % ni tashkil etadi. Yana 5 ta tur bir nechta
dona topilgan bo’lsa Lejogaster tarsata, Helophilus turanicus, Cheilosia grossa va
Volucella bella bor yo’g’i bir donadan topilgan.
Samarqand shahri sirfidofaunasi tarkibining avlodlar bo’yicha taqsimlanishini
tahlil etganimizda avlodlar orasida o’zining xilma-xilligi bilan Paragus , Scaeva va
Chrysotoxum avlodlari ajralib turadilar. Ushbu avlodlarga mos ravishda 6, 4 va 3
tur mansub. Qolgan barcha 14 ta avlodga 1-2 tadan turlar mansub.
Paragus
20%
Melanostoma
3%
Chrysotoxum
10%
Episyrphus
3%
Eupeodes
3%
Ischiodon
3%Scaeva
13%Sphaerophoria
7%Syrphus
3%Lejogaster
3%Eristalinus
7%Eristalis
7%Helophilus
3% Myathropa
3% Syritta
3% Cheilosia
3% Volucella
3%
6-rasm. Samarqand shahri sirfidofaunasining avlodlar bo’yicha
taqsimlanishi.
3.2. Samarqand shahri sirfidlar faunasining xorologik tarkibi
Samarqand shaxrida tarqalgan sirfid pashshalari faunasining xorologik tarkibi
umuman olganda O’zbekiston faunasining xorologik tarkibini takrorlaydi. Biroq
shaharning yirikligi, unda tabiiy landshaftlarning qisqarib borishi, kosmopolit va
sinantrop turlar sonining oshishi va ayrim endemik turlar soning qisqarib borishiga
48](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_48.png)
![sabab bo’lgan. Umuman olganda fauna tarkibidagi turlarni quyidagicha areal
tiplariga taqsimlash mumkin.
Kosmopolit turlarning areali butun dunyoni qamrab oladi. Ular Evroosiyo,
Shimoliy va Janubiy Amerika, Afrika va Avstraliyda tarqalgan . Samarqand
shahrida bunday sirfidlardan faqat bittasi – Eristalis tenax (Linnaeus, 1758)
uchraydi. Voyaga yetgan vakillari evritrop polinofaglar bo’lsa, lichinkalari
saprofaglar hisoblanadi.
Multiregional turlar ikki va undan ortiq biogeografik viloyatlarda tarqalgan
bo’lib, Samarqand shahrida asosan, Palearktika, Neoarktika, Hind-Malay va
Xabashiston vioyatlariga xos turlar uchraydi. Ushbu guruhni yana kichik
guruhlarga bo’lish mumkin: masalan Melanostoma mellinum , Paragus
haemorrhous , Paragus tibialis , Sphaerophoria scripta , Syrphus vitripennis va
Syritta pipiens Palearktika, Nearktika, Neotropika, Hind-Malay va Avstraliya
viloyatlarida, Episyrphus balteatus, Eupeodes corollae va Ischiodon scutelllaris
Palearktika, Hind-Malay va Avstraliya viloyatlarida, Eristalinus a е neus va
Eristalinus sepulchralis Palearktika, Neoarktika, Hind-Malay viloyatlarida
tarqalgan.
Golarktik turlar ham Palearktika ham Neoarktikada tarqalgan bo’lib, tropik
mintaqalarda uchramaydi. Samarqand shahrida bunday turlarda ikkitasi uchraydi.
Bulardan Eristalis arbustorum va Scaeva pyrastri sirkumpolizonal turlar bo’lib,
Palearktika va Neoarktikaning turli iqlim zonalarida tarqalgan. Paragus bicolor esa
sirkumtemperant-subtropik tur hisoblanadi, ya’ni u Palearktika va Neoarktikaning
temperant mintaqasida subrtopik mintaqasigacha bo’lgan zonada uchraydi.
Transpalearktik turlarning areali G’arbiy Evropadan Tinch okeanigacha
bo’lgan Palearktik viloyatda uchraydi. Bu guruhga kiruvchi Chrysotoxum vernale ,
Lejogaster tarsata lar arealini aniqroq qilib Transevroosiyo temperant-subtropik
deb atash mumkin. Chunki ular G’arbiy Evropadan Tinch okeanigacha bo’lgan
temperant va qisman subtropik mintaqada tarqalgan. Paragus quadrifasciatus ,
Sphaerophoria rueppellii, Scaeva albomaculata va Scaeva selenitica areallari esa
49](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_49.png)
![Transpalearktik temperant-subtropik deyiladi chunki ular Evroosiyodan tashqari
Shimoliy Afrikada ham tarqalgan.
G’arbiy-markaziy palearktik turlar areali Evropa, Ural, Sibir, Kavkaz,
Markaziy va Kichik Osiyoni o’z ichiga oladi . Bulardan Cheilosia grossa va
Paragus compeditus lar arealini G’arbiy-markaziy palearktik temperant-subtropik,
Paragus abrogans arealini Evropa-Markaziy Osiyo temperant-subtropik, Scaeva
dignota arealini Evropa-Markaziy Osiyo temperant deb atash mumkin.
Markaziy palearktik turlar areali Sharqiy Evropa, Kavkaz, Ural, Sibir va
O’rta Osiyoni o’z ichiga oladi. Samarqand shaxrida bunday turlardan Myatropa
semenovi uchraydi. Ushbu turning arealini aniqroq qilib Sibir-O’rta Osiyo
temperant-subtropik deya ta’riflash mumkin.
O’rta-Osiyo arealga ega turlar faqatgina ushbu hududda tarqalgan bo’lib,
o’ziga xos endemiklardir. Bulardan birgina Chrysotoxum avlodining ikki turi
Samarqand shahrida uchraydi. Chrysotoxum bactrianum O’rta Osiyo Janubida
uchrasa, Chrysotoxum kirghizorum ko’proq O’rta Osiyoning Sharqiy qismida
tarqalgan. Helophilus turanicus esa ko’proq tekslik hududlarning suv havzalari
yaqinida tarqalgan.
Eron-Turon arealiga ega turlar O’rta-Osiyo, Afg’oniston, Shimoliy Pokiston
va Eronda tarqalgan hisoblanadi. Ushbu xorologik guruh turlaridan faqatgina
Volucella bella Samarqand shahrida uchraydi.
3.2-jadval
Samarqand shahri hududida tarqalgan sirfid pashshalarning areal tiplari
bo’yicha taqsimlanishi.
Kenglik-balandlik bo’yicha
Uzoqlik bo’yichaboreo-m
ontan
tem
perant
tem
perant-
subtropik
subtropik
polizonal Jami
Kosmopolit - - - - 1 1
Multiregional - - - - 1 1 1 1
Golarktik - - 1 - 2 3
Transpalearktik
6 - 6
50](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_50.png)
![G’arbiy-markaziy palearktik 1 3 - 4
Markaziy palearktik 1 - 1
O’rta-Osiyo - - - 3 3
Eron-Turon - - - 1 1
Jami - 1 11 4 14 30
3.3. Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning mavsumiy xususiyatlari
Samarqand shahri sharoitida sirfidlarning uchib chiqishi fevral oyining
oxirida boshlanib, to noyabrning oxirigacha davom etadi. Ammo yanvar oyi iliq
kelgan yillari birinchi sirfidlarning juda erta kuzatish mumkin. Masalan 2021-yilda
Eupeodes corollae, Scaeva dignota , Scaeva selenitica, Spaerophoria scripta,
Syrphus vitripennis va Eristalis tenax 9-fevral kuniyoq SamDU Biologiya fakulteti
hovlisida kuzatilgan. O’sha yili Samarqand shahrida qish juda iliq kelgan, yanvar
oyida 17 kun davomida harorat +10° dan baland bo’lib, bu harorat sirfidlarning
rivojlanishi uchun yetarli hisoblanadi. Sirfidlarning faol uchishlari mart oyining
boshidan kuzatiladi. Odatda mart oyida yuqorida qayd etilgan turlardan tashqari
Episyrphus balteatus, Sphaerophoria rueppellii, Chrysotoxum bactrianum va
Chrysotoxum kirghizorum kabi turlar yoppasida uchib chiqadi. Samarqand
shahrida atigi bir dona qayd etilgan Cheilosia grossa ham shu paytda kuzatilgan.
Bu paytda ularga oziqa manbai bo’lib past bo’yli gullagan o’tlar masalan
veronika va qoqio’t kabilar xizmat qiladi. Bundan tashqari biz bu paytda
sirfidlarning archa changlari bilan oziqlanganini bir necha bor qayd etdik.
Martning ikkinchi yarmiga kelib shaharda mevali daraxtlar gullay boshlaydi va
ular ham sirfidlar uchun muhim oziqa manbai bo’ladi. Ko’pgina monovoltin turlar
aynan bahorda odatda aprel-may oylarida uchib chiqadi, polivoltin turlar esa
birinchi avlodlari erta bahorda uchib chiqsa oxirgi avlodlari oktaybrda
g’umbaklardan chiqadi va noyabrning oxirigacha faol bo’ladi. Ayrim turlar,
masalan Syrphus vitripennis, Eupeodes corollae, Eristalis tenax, Episyrphus
balteatus, Chrysotoxum bactrianum va Chrysotoxum kirghizorum larni yaxshi
havo bo’lgan kuni qishda ham uchratish mumkin. Oxirgi sirfid namunasi ( Syrphus
51](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_51.png)
![virtipennis) 2018-yilning 26-dekabr kuni SamDU Biologiya fakulteti hovlisida
kuzatilgan. Umuman Samarqand shahrida sirfidlarning faolligi 8-9 oy yoki 250-
280 kun davom etadi.
fevral mart aprel may iyun iyul avgust sentabr oktabr noyabr01020304050607080
soni individ/hisob turlar soni
harorat °С namlik %
7-rasm. Samarqand shahrida sirfidlarning ko’p yillik (2017-2023)
mavsumiy dinamikasi
Samarqand shahrida Sirfidlar mavsumiy dinamikasining eng yuqori
ko’rsatkichlari ham miqdoriy ham xilma-xillik jihatdan may oyiga to’g’ri keladi.
Bu payta sirfidlarning 28 turi qayd etilgan bo’lib o’rtacha bir kuzatuv kunida 60
dona sirfid pashshasi tutilgan. Iyun oyidayoq haroratning yuqori bo’lishi va havo
namligining tushib ketishi hisobiga sirfidlar soni va turlar xilma-xilligi pasaya
boshlaydi.
Uchish davomiyligi va uning ma’lum mavsumga moslashganligiga qarab
Samarqand shahri sirfidlarini 6 fenologik guruhga ajratish mumkin:
1. Mavsum tanlamaydigan guruh. Ushbu turlar erta bahordan to kech
kuzgacha faol bo’ladi, umumiy faollik 7 oydan uzoqroq davom etadi. Bularning
ko’chiligi lichinkalari entomofag yirtqichlar ( Paragus bicolor, Paragus
haemorrhous, Paragus quadrifasciatus, Eupeodes corollae, Episyrphus balteatus,
52](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_52.png)
![Sphaerophoria rueppelli, Sph. scripta, Syrphus vitripennis, Melanostoma
mellinum, Chrysotoxum bactrianum, Chrysotoxum kirghizorum ) , bo’lsada,
detritofaglar ( Eristalis arbustorum, E. tenax, Myathropa semenovi ) va koprofaglar
( Syritta pipiens ) ham uchraydi. Bular bir mavsum davomida bir nechta avlod berib
rivojlanadi, ayrim turlarining rivojlanishi optimal haroratlarda juda qisqa davom
etishi mumkin. Masalan Sphaerophoria scripta lichinkalari 8-10 kunda, Syrphus
vitripennis lichinkalari esa 6-7 kundayoq rivojlanishini tugatadi.
2. Erta bahorgi guruh. Ushbu guruhga mansub turlar fevraldayoq uchishni
boshlab bahorning o’rtalarida tugatadilar. Bu guruhga Samarqand shahrida kam
uchraydigan Scaeva selenitica va ayniqsa Cheilosia grossa xos.
3. Butunyozgi guruh. Bu guruh vakillari aprelning boshida paydo bo’lib,
yozning oxirigacha faol bo’ladi. Bulardan Samarqand shahrida Paragus tibialis,
Scaeva dignota, Eristalinus aeneus, va Helophilus turanicus uchraydi.
4. Bahorgi guruh. Bularning imagolarini asosan aprel-may oylarida
uchratish mumkin. Bulardan Samarqand shahrida faqat Paragus compeditus va
Lejogaster tarsata uchraydi .
5. Bahorgi-yozgi guruh. Bularning uchishi maydan iyulning oxirigacha
kuztiladi. Samarqand shahrida uchraydigan Paragus abrogans, Chrysotoxum
vernale, Ischiodon scutelllaris, Scaeva albomaculata, Scaeva pyrastri kabi turlar
ushbu guruhga mansub .
6. Yozgi-kuzgi guruh. Samarqand shahrida iyuldan sentyabrgacha
uchraydigan Volucella bella va Eristalinus sepulc h ralis turlari ushbu guruhga
mansub.
53](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_53.png)
![8-rasm. Samarqand shahri sirfidlarining asosiy fenologik guruhlari.
3.4 Samarqand shahrida uchraydigan ayrim sirfidlarning o’zgaruvchanligi.
Ko’p miqdorda uchraydigan hasharotlarda turli omillar ta’sirida morfologik
o’zgarishlarni tog’ridan-tog’ri kuzatish mumkin. Ko’pchilik Syrphinae kenja oilasi
vakillarida bu qorin qismidagi dog’ va chiziqlarning shakli va qora chiziqlarning
intensivigi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Masalan Samarqand shahrida keng
tarqalgan turlardan biri Episyrphus balteatus qorin qismida qo’shimcha
chiziqlarning uzunligi hamda tananing umumiy rang och sariqdan to’q sariq
ranggacha o’zgarib turadi. Rang intensivligini baholashning qulay usuli
bo’lmaganligi bois biz qo’shimcha chiziqlar uzunligining o’zgaruchanligiga baho
berishga qaror qildik. Ma’lum bo’lishicha ushbu chiziqlar qorin chetiga yetib
borgandan to yo’qolib ketish darajasigacha o’zgarib turar ekan. Uning uzunligi
MBS-9 stereoskopik mikroskopining mikrometri yordamida hisoblandi. Olingan
natijalar quyidagi jadvalda berilmoqda.
3.3-jadval
Episyphus balteatus ning qornidagi chiziqlar uzunligining rivojlanish
haroratiga bog’liqligi
№ Tutilgan joy Tutilgan
vaqt O’rtach
a
harorat Qorin
qismining
kengligi Qo’shimcha
chiziqlarning
uzunligi (B) B/A
54](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_54.png)
![(A) (mm) (mm)
1.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 2 ,2 2,2 1
2.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 2,1 2,1 1
3.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 2,2 2,1 0,95
4.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 1,9 1,7 0,89
5.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 1,8 1,7 0,94
6.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 2,0 2,0 1
7.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 2,1 2,0 0,95
8.
Shaxsiy tomorqa 01.03.2023 12,5 1,9 1,5 0,79
9.
Xonadon 15.03.2023 16,3 2,1 2,0 0,95
10.
Xonadon 15.03.2023 16,3 2,2 2,2 1
11.
Shaxsiy tomorqa 07.04.2023 15,4 2,0 2,0 1
12.
Shaxsiy tomorqa 07.04.2023 15,4 2,3 2,2 0,96
13.
Shaxsiy tomorqa 07.04.2023 15,4 2,1 2,0 0,95
14.
Shaxsiy tomorqa 07.04.2023 15,4 2,1 2,1 1
15.
Shaxsiy tomorqa 11.04.2023 16,3 2,1 1,9 0,9
16.
Shaxsiy tomorqa 11.04.2023 16,3 1,7 1,3 0,76
17.
Shaxsiy tomorqa 19.04.2023 15,7 2,4 2,2 0,92
18. Shaxsiy tomorqa 19.04.2023 15,7 1,8 1,6 0,89
55](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_55.png)
![19. Universitet
xiyoboni 30.04.202 3 16,2 1,9 1,5 0,79
20.
Xonadon 14.04.2022 19,8 1,9 1,3 0,68
21.
Xonadon 14.04.2022 19,8 2,1 1,7 0,81
22.
Xonadon 02.04.2022 15,8 2,0 1,3 0,65
23.
Shaxsiy tomorqa 06.05.2023 19,2 1,9 1,2 0,63
24.
Shaxsiy tomorqa 06.05.2023 19,2 2,0 1,0 0,5
25.
Shaxsiy tomorqa 07.05.2023 21,7 2,1 0,9 0 ,43
26.
Shaxsiy tomorqa 07.05.2023 21,7 2,2 0,9 0,41
27.
Shaxsiy tomorqa 09.05.2023 24,0 2,1 0,9 0 ,43
28.
Shaxsiy tomorqa 09.05.2023 24,0 2,2 0,7 0,32
29.
Shaxsiy tomorqa 28.05.2023 27,9 2,0 0,5 0,25
30.
Shaxsiy tomorqa 28.05.2023 27,9 2,2 0,4 0,18
31.
Shaxsiy tomorqa 23.06.2022 30,1 2,1 0,5 0,24
32.
Shaxsiy tomorqa 01.07.2022 25,1 2,0 0,3 0,15
33.
Shaxsiy tomorqa 01.07.2022 25,1 1,8 0,4 0,22
34.
Shaxsiy tomorqa 12.07.2022 24,8 1,9 0,3 0,16
35.
Shaxsiy tomorqa 12.07.2022 24,8 1,7 0,3 0,18
36. Shaxsiy tomorqa 06.08.2022 29,9 1,9 0 0
56](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_56.png)
![37.
Shaxsiy tomorqa 06.08.2022 29,9 2,1 0 0
38.
Shaxsiy tomorqa 06.08.2022 29,9 2,2 0,3 0,14
39.
Shaxsiy tomorqa 06.08.2022 29,9 2,1 0 0
40.
Shaxsiy tomorqa 24.08.2022 23,8 1,9 0,2 0,11
Yuqoridagi jadvaldan ma ’ lum bo ’ lmoqdaki , ushbu turning qornidagi
qo ’ shimcha chiziqlar uzunligi ( B ) pashshaning qorni kengligiga ( A ) kuchli bog ’ liq
emas . O ’ tkazilgan korrelyatsion tahlil bu bog ’ liqlikni 0,278395154 koefitsientda
baholadi . Boshqa tarafdan qo ’ shimcha chiziqlar uzunligining qorin kengligiga
nisbati ( B / A ) hisoblanib olingan natija pashsha tutilgan vaqtdagi o ’ rtacha harorat
bilan solishtirilganda ushbu miqdorlar o ’ zaro teskari proporsional bog ’ liq ekanligi
aniqlandi . Yani harorat qanchalik yuqori bo ’ lar ekan qorindagi chiziqlar
shunchalik qisqa bo ’ lib boraveradi . Bunda korrelyatsiya koefitsienti - 0,94209 ni
tashkil etdi .
10 15 20 25 30 3500.20.40.60.8 11.2
O'rtacha sutkalik haroratB/A
9-rasm. Episyphus balteatus ning qornidagi chiziqlar uzunligining qorin
kengligiga nisbatining rivojlanish haroratiga bog’liqligi.
Yuqoridagi diagrammadan ko’rinib turibdiki chiziq uzunligi ko’p jihatdan
pashsha rivojlangan muhit haroratiga teskari chiziqli korrelyatsiga ega ekan. Ushbu
57](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_57.png)
![natija hasharot tanasidagi to’q ranglar miqdorining harorat oshishi bilan kamayishi
qonuniyatiga to’la mos keladi.
Xulosa
1. Samarqand shahri va uning atrofida sirfidlari faunasi 2 kenja oila, 8 triba va
17 avlodga mansub 30 turdan iborat.
2. Samarqand shahri sirfidofaunasida miqdoriga ko’ra Eristalis tenax va
Episyrphus balteatus dominant turlar hisoblanadi.
3. Samarqand shahri sirfidofaunasi xorologik tarkibi 8 ta areal tipiga bo’linadi
va ularning ichida multiregional turlar eng ko’p uchraydi.
4. Samardand shahri sirfidofausi tarkibidagi turlarni 6 ta fenologik guruhga
ajratish mumkin. Bularning ichida butun mavsum davomida uchraydigan
turlar asosiy o’rinni egallaydi.
5. Samarqand shahri sharoitida sirfidofaunaning xilma-xilligi va nisbiy miqdori
may oyida o’zining maksimal miqdorini ko’rsatadi.
58](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_58.png)
![6. Sirfidlarning tana rangi haroratga mos ravishda o’zgarib turadi, bu o’zgarish
harorat oshishi bilan qora rangli chiziqlarning kamayishi yoki qisqarishi
ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Amaliy tavsiyalar
1. Shira bitlariga qarshi sirfid pashshalaridan foydalanish maqsadida ularni
laborotoriya sharoitida ko’paytirish usullarini ishlab chiqish tavsiya etiladi.
2. Sirfidlardan S.ribesii ning bioekologiyasini mukammalroq o’rganish tavsiya
etiladi.
59](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_59.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Алимджанов Р.А., Бронштейн Ц.Г. Беспозвоночные животные
Заравшанской долины, Ташкент – Самарканд, 1956 С. 322-326
2. Бабушкин Л.Н., Когай H.A. Физико-географическое районирование
Узбекской ССР // Науч. тр. ТашГУ.- 1964.- Нов. серия.-Вып. 231,- Географ,
науки, кн. 27.- С. 59 – 170
3. Багачанова А.К. К фауне мух–журчалок Центральной Якутии // Бюлл.
науч.–техн. информ., Якутск, 1976. С. 17–19.
4. Багачанова А.К. Новые виды мух–журчалок (Diptera, Syrphidae) на
Центральной Якутии // Энтомол. обзор., 1980. Т. 69 Вып. 2. С. 421–427.
5. Багачанова А.К. Трофические связи сирфид (Diptera: Syrphidae) Якутии
/ В кн.: Двукрылые насекомые: сист., морфол., экология. – Л.: 1987. – С.5–8
60](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_60.png)
![6. Багачанова А.К. Фауна и экология мух – журчалок (Diptera, Syrphidae)
Якутии. – Якутск: Якутский научный центр СО АН СССР, 1990.– 164 с.
7. Баркалов А.В. 2002. Подродовая классификация рода Cheilosia Meigen,
1822 (Diptera, Syrphidae). Энтомологическое обозрение. Т. 81. № 1. С. 218-
234 .
8. Баркалов А.В. 2003. Описание нового палеарктического вида Volucella
bella ( Diptera , Syrphidae ) из группы zonaria . Зоологический журнал. Т. 82. №
9. С. 1133-1137 .
9. Баркалов А.В. 2004. Возможные пути становления фауны мух-
журчалок рода Cheilosia (Diptera, Syrphidae) Старого Света. Зоологический
журнал. Т. 83. № 6. С. 708-714 .
10. Баркалов А.В. 2005. Новые виды мух-журчалок рода Cheilosia Mg.
(Diptera, Syrphidae) из Средней Азии. Энтомологическое обозрение. Т. 84. №
3. С. 669-675 .
11. Баркалов А.В. 2008. Мухи-журчалки рода Cheilosia Mg. (Diptera,
Syrphidae) Казахстана. Евразиатский энтомологический журнал. Т. 7. № 2. С.
150-160.
12. Баркалов А.В. 2009а. Определитель мух-журчалок рода Cheilosia Mg.
(Diptera, Syrphidae) Казахстана. Энтомологическое обозрение. Т. 88. № 4. С.
881-905 .
13. Баркалов А.В. 2009б. Мух и-журчалки рода Melanostoma, близкие к
Melanostoma dubium (Diptera, Syrphidae). Зоологический журнал. Т. 88. № 10.
С. 1271-1275 .
14. Баркалов А.В. 2011. Мухи-журчалки высокогорий Алтая //
Евразиатский энтомологический журнал.Т.11, вып. 1. С. 91-94 .
15. Баркалов А.В. 2020. Новый вид рода Eumerus Mg. (Diptera, Syrphidae)
из высокогорий Таджикистана. Зоологический журнал. Т. 99. № 2. С. 229-
233 . DOI: 10.31857/S004451342002004X
16. Баркалов А.В., Зинченко В.К. К фауне мух-журчалок ( Diptera ,
Syrphidae ) Маркакольского заповедника. Труды Маркакольского
61](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_61.png)
![государственного заповедника. Усть-Каменогорск. 2009. Том 1. Часть 1. С.
208-211 .
17. Баркалов А.В., Мутин В. А . Список видов мух-журчалок ( Diptera ,
Syrphidae ) России . Евразиатский Энтомологический журнал 17 (6): 466-510 .
18. Баркалов А.В., Пэк Л.В. Мухи-журчалки рода Cheilosia ( Diptera ,
Syrphidae ) Средней Азии. 1. Новые виды, синонимия. Зоологический журнал.
1997 a . Т. 76. № 10. С. 1168.
19. Баркалов А.В., Пэк Л.В. Мухи-журчалки рода Cheilosia ( Diptera ,
Syrphidae ) Средней Азии. 2. Определитель. Зоологический журнал. 1997 b . Т.
7 b . № 12. С. 1370.
20. Барсукова П . С . Мухи - журчалки (Díptera, Syrphidae) в антофильных
комплексах калужницы перепончатой ( Caltha membranacea ) и осоки
пузыреватой ( Сагех vesicata ) Болоньского заповедника / П . С . Барсу - кова //
Чтения памяти Алексея Ивановича Куренцова . – Владивосток : Дальнаука ,
2011. – Вып . 22. – С . 247-254.
21. Барсукова П.С. Хорологическая структура фауны мух журчалок
(Diptera, Syrphidae) Болоньского заповедника // Вестник научного общества
студентов, аспирантов и молодых ученых: материалы 52-й научно-
практической конференции студентов, аспирантов и молодых ученых. Вып.
1. Комсомольск-н/А: Издательство АмГПГУ, 20116. С. 51-57.
22. Бронштейн Ц.Г. К вопросу о пищевых связях энтомофагов с
культурной цветущей растительностью. Материалы ХХ научной
конференции профессорско-преподавательского состава СамГУ.
Естественные науки Самарканд 1963 г. С 24-25
23. Бронштейн Ц.Г. Обзор фауны энтомофагов хлопковых и люцерновых
полей. Материалы ХХ научной конференции профессорско-
преподавательского состава СамГУ. Естественные науки Самарканд 1963 г.
С 26-28
24. Васильченко И. Т., Васильева Л. И. 1985. Эндемичные и редкие
растения Западного Гиссара. Растения Средней Азии. Л., с. 42-121.
62](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_62.png)
![25. Вахидов Т. Энтомофаги яблоневых тлей Ферганской долины // Экол. и
биол. энтомофагов вредителей с.-х. культур Узбекистана. Ташкент: Фан.
1974. С. 26-40 .
26. Вашетко Э.В., Чеботарев С.О. Предварительный обзор видов
беспозвоночных Чаткальского государственного биосферного заповедника //
Труды заповедников Узбекистана. Выпуск 6 // Ташкент. 2007. С 167-169
27. Виолович H.A. (1953) Описание нового вида рода Chrysotoxum Mg .
(Diptera, Syrphidae) из Средней Азии // Энтомол. обозр., т. 33. С. 358–359 .
28. Виолович H.A. (1974 а ) Ревизия палеарктических видов мух–журчалок
рода Scaeva Fabricius, 1805 (Diptera, Syrphidae) // Энтомол. обозр., т. 54, вып.
1. С. 176–179.
29. Виолович H.A. (1974 б ) Краткий обзор Палеарктических видов рода
Ceriana Rafinesque, 1815 (Diptera, Syrphidae) Изв. Сиб. отд-ния АН СССР.
Сер. биол. наук. № 5, вып. 1. С. 81-88 .
30. Виолович H.A. (1974 в ) Обзор палеарктических видов мух журчалок
рода Chrysotoxum Mg. (Diptera, Syrphidae) II. Энтомологическое обозрение.
Т. 53, вып. 1. С. 196-217 .
31. Виолович H.A. (1975) Новые виды мух-журчалок (Díptera, Syrphidae)
фауны Палеарктики. Таксономия и экология животных Сибири.
Новосибирск. С 74-75 .
32. Виолович H.A. (1978) Новые виды мух-журчалок (Díptera, Syrphidae)
фауны Палеарктики. Таксономия и экология членистоногих Сибири.
Новосибирск. С 172-174 .
33. Виолович H.A. (1982) Новые виды сирфид (Díptera, Syrphidae) фауны
Палеарктики. Сообщение 41 // Гельминты, клещи и насекомые. -
Новосибирск: Наука,.- С. 54-64 .
34. Виолович H.A. (1983) Сирфиды Сибири (Díptera, Syrphidae).
Определитель. — Новосибирск: Наука. - 242 с.
63](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_63.png)
![35. Виолович H.A. (1984) Обзор палеарктических видов мух журчалок
рода Rohdendorfia Smirnov , 1924. (Diptera, Syrphidae) II. Членистоногие и
гелминты. Новосибирск. Наука. С. 88-93.
36. Виолович H.A. (1985 а ) Новые виды сирфид (Díptera, Syrphidae)
палеарктической фауны // Систематика и биология членистоногих и
гельминтов. — Новосибирск: Наука - С. 80-96 .
37. Виолович H.A. (1985 б ) Новые виды рода Pipiza Flln. (Díptera, Syrphidae)
палеарктической фауны // Членистоногие Сибири и Дальнего Востока. —
Новосибирск: Наука С. 199-207.
38. Виолович H.A. (1988) Краткий обзор палеарктических видов рода
Pipiza Fallen (Díptera, Syrphidae) // Таксономия животных Сибири. -
Новосибирск: Наука. С. 108-126 .
39. Гогузоков Т.Х. Баркалов А. В. Мухи-журчалки (Diptera, Syфhidae),
Кабардино-Балкарии. / Вестник КБГУ. Сер. биологические науки, Нальчик,
2000.-С. 61-62 .
40. Давлетшина А.Г. Хищные афидофаги хлопчатника и других
сельскохозяйственных культур Узбекистана // Экол. и биол. энтомофагов
вредителей с.-х. культур Узбекистана. Ташкент: Фан. 1974. С. 84-90 .
41. Давлетшина А.Г., Вахидов Т., Муратов Х.Н., Мангутова С.А.
Афидофаги плодовых культур Узбекистана // Вредители хлопчатника и их
энтомофаги в Узбекистане. Ташкент. 1986. С. 31-41.
42. Даминова Д. 1975. К биологии хищных мух - Paragus tibialis Flln. //
Экол. и биол. животных Узбекистана. Ч. I. Ташкент: Фан. С. 88-92 .
43. Даминова Д.Б. 1975. К видовому составу хищников тлей Ферганской
долины//Экол. и биол. животных Узбекистана. Ч. I. Ташкент: Фан. С. 83-87.
44. Даминова Д.Б. 1978. К познанию фауны мух сирфид
Узбекистана//Экология беспозвоночных и позвоночных животных
Узбекистана. Ч. I. Ташкент: Фан. С. 88-91.)
64](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_64.png)
![45. Даминова Д.Б. 1984 г. Хищные сирфиды в агроценозах Узбекистана //
IX съезд Всес. энтомол. о-ва. Киев, окт. Тез. докл. Ч. 1. Киев: Наукова думка.
С. 135.
46. Даминова Д.Б. 1987 г. К видовому составу мух сирфид Узбекистана.
Двукрылые насекомые: систематика, морфология, экология. Сб. науч. тр. /
АН СССР, Зоол. ин-т; Под ред. Э. П. Нарчук. Ленинград. 28-30
47. Даминова Д.Б. 1989. Мухи сирфиды Юго-Западных Кызылкумов //
Всес. совещ. по проблеме кадастра и учета животного мира. Тез. докл. Ч. IV.
Уфа: Башкирск. кн. изд-во. С. 127-129.
48. Даминова Д.Б. 1997. Мухи-сирфиды (Diptera, Syrphidae) Нуратинского
заповедника // Труды заповедников Узбекистана. Выпуск 2 // Ташкент. С 30-
36
49. Даминова Д.Б. 2001. Редкие и эндемичные виды мух-сирфид (Diptera,
Syrphidae) в Нуратинском заповеднике // Труды заповедников Узбекистана.
Выпуск 3 // Ташкент. Chinor ENK С 45-51
50. Даминова Д.Б. 2002. Перспективы исследований энтомофауны
Чаткальского заповедника Биоразнообразие Западного Тянь-Шаня: охрана и
рациональное использование // Ташкент. Chinor ENK С 85-88
51. Даминова Д.Б. 2004. Мухи семейства Syrphidae (Diptera) Западного
Тянь-Шаня // Труды Чаткальского биосферного государственного
заповедника. Выпуск 5 // Ташкент. С 164-173
52. Даминова Д.Б. 2006. Сирфиды (Diptera, Syrphidae) тугаев Узбекистана.
«Проблемы сохранения биологического разнообразия» Сборник тезисов
научной конференции. Ташкент. 61-62 б.
53. Даминова Д.Б. 2011. Энтомофауна Нуратинского заповедника // Труды
заповедников Узбекистана. Выпуск 7 // Ташкент. С 142-144
54. Даминова Д.Б. 2014. Фауна мух сем. Syrphidae (Diptera) равнинных
территорий Узбекистана // Вестник Каракалпакского Государственного
университета им. Бердаха // № 4 (25) С. 17-20.
65](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_65.png)
![55. Журакулов Х.Ж. Высотно-пространственная дифференциация
ландшафтов Зарафшанских гор и прилегающих равнин: В пределах
Узбекистана: диссертация кандидата географических наук: 11.00.01. -
Самарканд, 1991. - 178 с.
56. Журакулов Х.Ж., Журакулова Д.Х., Мирзаев Ф. Пути рационального
использования природных ландшафтов Зарафшанских гор и прилегающих
равнин. Экономика и социум. 2021. № 6-1 (85). С. 615-627.
57. Закиров К.З. Флора и растительность бассейна реки Зеравшан. Ч. 1.
Растительность. Ташкент, 1955. С. 42-47.
58. Звирина P.M. 1956. К видовому составу и биологии мух-журчалок (сем.
Syrphidae), хищничающих на тлях в Ташкентской области // Тр. Института
зоологии и паразитологии АН УзССР. № 7. С. 101-106 .
59. Зимина Л.В. 1958. Новый для фауны СССР род сирфид (Diptera,
Syrphidae) с Восточного Памира. Энтомологическое обозрение. Т. 37. № 1. С.
206-207.
60. Зимина Л.В. 1970. К фауне сирфид (Diptera, Syrphidae) Киргизии //
Энтомол. исслед. в Киргизии. Фрунзе: Илим. С. 46-50.
61. Златанов Б.В. 2014. Новый вид рода Eumerus Mg. (Diptera, Syrphidae) из
Юго-Восточного Казахстана. Selevinia, T 22. C. 37-40
62. Златанов Б.В. 2014. Вариация Volucella pellucens ( Linnaeus , 1758)
( Diptera , Syrphidae ) из Юго-Восточного Казахстана. Selevinia, T 22. C. 188-
189
63. Златанов Б.В. 2016. Новый подвид Chrysotoxum bicinctum ( Linnaeus ,
1758) ( Diptera , Syrphidae ) из Джунгарского Алатау (Казахстан)// Selevinia .
(2017). Т. 24. С. 26-27 .
64. Златанов Б.В. 2017 Новый вид рода Chrysotoxum Meigen, 1803 (Diptera,
Syrphidae) из Юго-Восточного Казахстана. Selevinia, T 25. C. 31-33
65. Златанов Б.В. 2017. Стациально-пищевые предпочтения имаго мух-
журчалок ( Diptera , Syrphidae ) в горах Уч-Каинды (Джунгарский
66](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_66.png)
![Алатау)//Труды Мордовского государственного природного заповедника
имени П.Г. Смидовича. №18. С. 144-150 .
66. Златанов Б.В. 2018 Новый вид рода Chrysotoxum Meigen, 1803 (Diptera,
Syrphidae) Из Джунгарского Алатау (Юго-Восточный Казахстан). Труды
Мордовского государственного природного заповедника имени П. Г.
Смидовича. Вып. 21. c. 264-268
67. Златанов Б.В. 2018 Новый вид рода Macropelecocera Stackelberg, 1952
(Diptera, Syrphidae) из Юго-Восточного Казахстана. Труды Мордовского
государственного природного заповедника имени П. Г. Смидовича. Вып. 21.
c. 269-273
68. Златанов Б.В. 2018. К фауне мух-журчалок (Diptera, Syrphidae) Жонгар-
Алатауского государственного национального природного парка (Юго-
Восточный Казахстан). Труды Мордовского государственного природного
заповедника им. П.Г. Смидовича. № 21. С. 205-222 .
69. Златанов Б.В., Айтжанова М.О. 2009. К вопросу о таксономическом
статусе алматинской популяции Eristalis aff . tenax ( Linnaeus , 1758) ( Diptera ,
Syrphidae ) (Юго-Восточный Казахстан). Selevinia, T 17. C. 213
70. Златанов Б.В., Айтжанова М.О. 2010. Дополнение к статье Н.А.
Виоловича «Краткий обзор палеарктических видов рода Ceriana Rafinesque,
1815 (Diptera, Syrphidae). Selevinia, T 17. C. 170-172
71. Златанов Б.В., Айтжанова М.О. 2014. Антофильные мухи города
Чардара и его окрестностей (Южный Казахстан). Selevinia, T 22. C. 104-108
72. Златанов Б.В., Айтжанова М.О. 2016. Находки Platycheirus barkalovi
Mutin , 1999 ( Diptera , Syrphidae ) на юго-востоке Казахстана. Selevinia, T 24. C.
161
73. Златанов Б.В., Айтжанова М.О. 2017. Антофильные двукрылые (Insecta,
Diptera) на цветках спиреи зверобоелистной и вишни тянь-шанской в
Джунгарском Алатау (Юго-Восточный Казахстан). Selevinia, T 25. C. 120-123
67](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_67.png)
![74. Златанов Б.В., Айтжанова М.О., Бектемесов Т.А., Мансурова М.Н.
Мухи-журчалки ( Diptera , Syrphidae ) на гребенщике в пойме р. Чарын (Юго-
Восточный Казахстан). Selevinia, 2009 T 17. C. 212
75. Златанов Б.В., Барлыкбаев Е.А., Мусин Т.О. Мухи-журчалки ( Diptera ,
Syrphidae ) Лепсинского филиала Жонгар-Алатауского национального
парка//Труды Мордовского государственного природного заповедника имени
П.Г. Смидовича. 2016. Вып. 16. С. 365-370 .
76. Златанов Б.В., Бектемесов Т.А., Мансурова М.Н. Двукрылые
насекомые на цветах в пойме реки Чарын (Юго-Восточный Казахстан).
Selevinia, 2012 T 20. C. 141-149.
77. Златанов Б.В., Есенбекова П.А., Айтжанова М.О. Мухи-журчалки
( Diptera , Syrphidae ) в окрестностях г. Шардара (Южный Казахстан).
Материалы Международной научной конференции «Животный мир
Казахстана и сопредельных территорий» Алматы 2012. С. 102-103
78. Златанов Б.В., Сихымбаев А.Е. К фауне антофильных двукрылых
( Diptera ) Сайрам-Угамского ГНПП (Южный Казахстан). Труды Мордовского
государственного природного заповедника им. П.Г. Смидовича. 2017. № 19.
С. 153-160 .
79. Златанов Б.В., Сихымбаев А.Е., Айтжанова М.О. Мухи-журчалки
( Diptera , Syrphidae ) ущелья реки Каскасу (Западный Тянь-Шань, Угамский
хребет). Selevinia, 2015 T 23. C. 117-120
80. Камелин Р.В. 1973. Флорогенетический анализ естественной флоры
горной Средней Азии. Л. 356 с.
81. Каримов Н. Энтомофаги тлей – вредителей всходов хлопчатника на
вновь освоенных землях // Вредители сельскохозяйственных культур
Узбекистана и их энтомофаги. Ташкент. «Фан» 1970. с 68-70
82. Красная книга Республики Узбекистан. Комитет охраны природы. Под
ред Ж.А. Азимова. Ташкент. Чинор. 2009. Т. 2. С. 214.
68](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_68.png)
![83. Кривошеина Н.П. 2004. Обзор видов рода Brachyopa (Diptera,
Syrphidae) России с описанием новых видов из Таджикистана. Зоологический
журнал. Т. 83. № 5. С. 597-603 .
84. Кривошеина Н.П. 2012а. К биологии почвообитающих личинок
двукрылых насекомых (Diptera) пустынной зоны. Известия РАН. Серия
Биологическая, № 3, с. 303–311
85. Кривошеина Н.П. 2012б. Об определении понятия «синантропность» на
примере двукрылых (Diptera). Эверсманния. Энтомологические исследования
в России и соседних регионах. Вып. 31-32. 10.XII: 108–112.
86. Кузнецов С.Ю. 1985. Мухи–журчалки рода Scaeva Fabricius (Diptera,
Syrphidae) фауны Палеарктики // Энтомол. обозр. – Т. 64. – Вып. 2. – С. 398–
418.
87. Кузякин А. П., Мазин Л. Н. Маршрутный учёт имаго булавоусых
чешуекрылых методом вылова за единицу времени // Влияние
антропогенных факторов на структуру и функционирование экосистем и их
отдельные компоненты. – М.: МПУ, 1993. – С. 61-66
88. Кустов С.Ю. Зоогеографический анализ фауны мух-сирфид (Diptera,
Syrphidae) Северо-Западного Кавказа. Энтомологическое обозрение. 2006. Т.
85. № 1. С. 64-74 .
89. Мангутова С.А. Афидофаги плодовых культур Каракалпакии// Экол. и
биол. энтомофагов вредителей с.-х. культур Узбекистана. Ташкент: Фан.
1974. С. 152-157 .
90. Мутин В.А., Баркалов А.В. Сем. Syrphidae - Журчалки // Определитель
насекомых Дальнего Востока России. Том 6, часть 1. Владивосток:
Дальнаука, 1999. С. 342-500 .
91. Мухитдинов М. Влияние дефолиации на численность личинок мух-
сирфид в хлопковом агробиоценозе. Известия АН ТаджССР. Отделение
биологических наук. 1985, № 2, с 79-81
92. Невский В.Л., Тли Средней Азия. Ташкент - 1929. 425 с.
69](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_69.png)
![93. Пестов С.В. Обзор сапроксильных журчалок ( Diptera , Syrphidae )
европейского Северо-Востока России. Труды Коми научного центра УрО
Российской АН . 2007 № 183 . С. 2 36 - 255 .
94. Пестов С.В. Виды рода Eristalis Latr. (Diptera: Syrphidae) Республики
Коми. Вестник института биологии Коми научного центра Уральского
отделения РАН. 2010. № 3 (149). С. 2-6.
95. Пестов С.В., Филиппов Н.И. Антофильные насекомые борщевика
сосновского. В сборнике: Актуальные проблемы биологии и экологии.
Материалы докладов XXI Всероссийской молодежной научная конференции,
посвященной 70-летию А.И. Таскаева. 2014. С. 131-134.
96. Попова Е.А. Вредная и полезная фауна кукурузы (по материалам
Самаркандской области) Тезисы республиканского совещания по
«Биологичесеским методам борьбы с паразитными и ядовитыми сорняками и
некоторыми вредительями сельскохозяйственных культур Самарканд 1978 г.
С 60-62
97. Порчинский И.А. Материалы для истории фауны России и Кавказа.
Шмелеобразные двукрылые. Труды русского энтомологического общества. Т
Х. Санкт-Петербург 1877. С 102-198
98. Пэк Л.В. 1962. Биоценологические комплексы насекомых, связанных с
опийным маком в Иссык-Кульской котловине // Вопр. экологии. Т. 7. М.:
Высш. школа. С. 149-150.
99. Пэк Л.В. 1966. Новые и малоизвестные виды мух-журчалок (Diptera,
Syrphidae) из Киргизии // Энтомол. обозр. Т. 45, вып. 1. С. 188-196.
100. Пэк Л.В. 1968. Материалы по фауне мух-сирфид (Diptera, Syrphidae)
Киргизии // Энтомол. исслед. в Киргизии. Фрунзе: Илим. С. 94-127 .
101. Пэк Л.В. 1969. Новые виды мух-журчалок (Diptera, Syrphidae) с Тянь-
Шаня // Энтомол. обозр. Т. 48, вып. 1. С. 201-210.
102. Пэк Л.В. 1970. Малоизвестные виды мух-журчалок (Diptera, Syrphidae)
из Киргизии // Энтомол. исслед. в Киргизии. Вып. 6. Фрунзе: Илим. С. 43-45 .
70](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_70.png)
![103. Пэк Л.В. 1971. Журчалки (Diptera, Syrphidae) - хищники тлей на
плодовых деревьях в Киргизии // Мат-лы по членистоногим энтомофагам
Киргизии (АП КиргССР. Кирг. отд. Весе, энтомол. о-ва). Фрунзе: Илим. С.
69-74.
104. Пэк Л.В. 1971. Описание новых и малоизвестных видов мух-журчалок
родов Cheilosia, Eristalis и Eumerus (Diptera, Syrphidae) из Киргизии//
Энтомол. обозр. Т. 50, вып. 3. С. 695-705 .
105. Пэк Л.В. 1972. Новые и малоизвестные виды мух-журчалок (Diptera,
Syrphidae) из Средней Азии// Энтомол. обозр. Т. 51, вып. 3. С. 646-653 .
106. Пэк Л.В. 1974. Новые виды мух-журчалок (Diptera, Syrphidae)
палеарктической фауны // Энтомол. обозр. Т. 53, вып. 4. С. 903-915.
107. Пэк Л.В. 1974. Новые данные по фауне Syrphidae (Diptera) Киргизии //
Энтомологические исследования в Киргизии. Фрунзе 1974а, вып. 9. С. 7-13 .
108. Пэк Л.В. 1979. К фауне Syrphidae (Diptera) высокогорий Тянь-Шаня и
Памира // Фауна и экология насекомых Киргизии. (Энтомол. исслед. в
Киргизии. Вып. 13.) Фрунзе: Илим. С. 24-30 .
109. Пэк Л.В. 1979 . Новые виды мух-журчалок (Diptera, Syrphidae) из
Монголии и СССР // Насекомые Монголии. Вып. 6. Л. С. 459-465 .
110. Пэк Л.В. 1979. Новый вид рода Eumerus Mg. (Diptera, Syrphidae) из
Средней Азии//Труды ВЭО. Т. 61. С. 191-194.
111. Пэк Л.В. 1979. Перепончатокрылые - паразиты журчалок (Diptera,
Syrphidae), питающихся тлями // Фауна и экология насекомых Киргизии.
(Энтомол. исслед. в Киргизии. Вып. 13.) Фрунзе: Илим. С. 18-23.
112. Пэк Л.В. 1988. Таксономический анализ фауны сирфид (Diptera,
Syrphidae) Средней Азии // Энтомолог. исследования в Киргизии., вып XIX,
С.73-82 .
113. Пэк Л.В., Чарыкулиев Д.М. Материалы по фауне Syrphidae (Diptera)
Туркмении // Известия АН ТССР, серия биол. науки 1977, №5, С.60-68 .
114. Сагдуллаев А.У., Аликперова А.А., Ахмедова С.М., Ташпулатов У.
Использование природных популяций энтомофагов в борьбе с вредителями
71](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_71.png)
![сельскохозяйственных культур // Труды Ставропольского отделения
Русского Энтомологического Общества. Выпуск 15 Ставрополь 2019 с 111-
113
115. Саидов А.Х. 1965. К биологии мух сирфид, истребляющих тлей на
хлопчатнике в Бухарской области. Вопросы экологии и физиологии вредных
и полезных животных Узбекистана. Ташкент, С 114-119
116. Саидов А.Х. 1969. Влияние личиночного и имагинального питания на
плодовитость мух сирфид (Syrphidae) Экология и биология животных
Узбекистана. Ташкент, С 120-124
117. Саидов А.Х. 1974. Влияние различных факторов на рост и развитие
личинок сирфид. Узбекский биологический журнал. № 1 с. 47-49
118. Саидов Н.Ш., Лэндис Д.А., Назиров В.К. Оценка Привлекательности
Энтомофагов Цветковыми растениями. Известия академии наук Республики
Таджикистан Отделение Биологических И Медицинских Наук №4 (165), 2008
Г С 19-27
119. Саламов Т. Трофические связи личинок некоторых ихневмонид
Бухарского оазиса // Вредители сельскохозяйственных культур Узбекистана
и их энтомофаги. Ташкент. «Фан» 1970. с 65
120. Скуфьин К.В. Материалы по фауне мух сирфид (Diptera, Syrphidae)
Кавказкого государственного заповедника. Тр. Воронеж. гос. Запов., 15.
1967. – С. 50 – 63 .
121. Сорокина B.C. 2003. Кормовые преференции имаго мух-журчалок
(Diptera, Syrphidae) в условиях Южного Зауралья. Евразиатский
энтомологический журнал. Т. 2. № 3. С. 197-214.
122. Сорокина В.С. 2005. Пространственно-временная структура и
организация сирфидокомплексов Южного Зауралья. Сибирский
экологический журнал. Т. 12. № 3. С. 401-415 .
123. Сорокина В.С. 2006. Широтное распространение сирфид (Diptera,
Syrphidae) на территории Южного Зауралья. Евразиатский энтомологический
журнал. Т. 5. № 1. С. 69-76 .
72](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_72.png)
![124. Сорокина В.С. 2009. Мухи-журчалки рода Paragus Latr. (Diptera,
Syrphidae) России и сопредельных стран. Энтомологическое обозрение. Т. 88.
№ 2. С. 466-487 .
125. Тихонова С., Бронштейн Ц.Г. Сирфиды хлопкового агробиоценоза и
его окружения. Тезисы докладов на ХХХI научной студенческой
конференции биологического факультета СамГУ. Самарканд 1972 г. С 16-17
126. Хайитов Э.И., Даминова Д.Б., Пулатов З.А. Энтомофаги злаковых тлей
в Узбекистане // Защита и карантин растений 2008 Номер: 4 Страницы: 54-55
127. Ҳасанов И.А., Ғуломов П.Н. Ўзбекистон табиий географияси. 1-қисм. –
Т.:Ўқитувчи, 2007. – 162 б.97.
128. Ҳасанов И . А ., Ғуломов П . Н ., Қаюмов А . А . Ўзбекистон табиий
географияси . 2-қисм. – Т.: Университет, 2010. – 100 б
129. Штакельберг А . А . 1948 . IV. Насекомые - Insccta. 1. Двукрылые -
Diptera. а) Общий обзор // Животный мир СССР: Зона пустынь. Т. 2. М.-Л.:
АП СССР. С. 162-178 .
130. Штакельберг А.А. 1949. Новые данные по роду Eumerus Mg. (Diptera,
Syrphidae) палеарктической фауны. – Энтомол. Обозр., т. 30, вып. 3–4, с. 426–
439 .
131. Штакельберг А.А. 1950. Краткий обзор видов рода Mallota Mg. (Diptera,
Syrphidae) // Энтомолог. обозр. ХХХI. (1-2), С 285-296 .
132. Штакельберг А.А. 1951. Двукрылые//Ущелье Кондара. М.-Л.: АП
СССР. С. 129-157.
133. Штакельберг А.А. 1952. Новые Syrphidae (Diptera) Палеарктической
фауны – Тр. Зоол. ин-та АН СССР. Т. 12. С. 350-404 .
134. Штакельберг А.А. 1956. Синантропные мухи фауны СССР //
Определители по фауне СССР, издаваемые ЗИП АН СССР. Т. 60. М.-Л.: АН
СССР. 164 с.
135. Штакельберг А.А. 1961. Краткий обзор палеарктических видов рода
Eumerus Mg. (Diptera, Syrphidae) // Труды Всесоюзного энтомологического
общества. М.–Л.: Издательство Академии наук. Т. 48. С. 181–229 .
73](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_73.png)
![136. Штакельберг А.А. 1965. Новые данные по систематике
палеарктических мух-журчалок (Diptera, Syrphidae) // Энтомолог. обозр.
Т.158, Вып.4, С. 907-926.
137. Яхонтов В. В. Список вредителей хозяйственных растений Бухарского
округа и зарегистрированных на них хищников и паразитов // Труды
Ширабудинской опытной сельскохозяйственной станции, Ташкент, 1929
Вып. 2, 46 с
138. Яхонтов В.В. Мухи журчалки (Diptera, Syrphidae) Бухарского оазиса.
Доклады АН УзССР 1943 № 8 С 30-32
74](/data/documents/6f91c798-fed4-4b59-b01c-887dc52c4e43/page_74.png)
Samarqand shahri sirfidlari xilma-xilligi, o’zgaruvchanligi hamda ahamiyati Mundarija Kirish ......................................................................... ... ...... ................. .. ............. 3 I BOB. Adabiyotlar tahlili ………………………….......................................... 1.1. Sirfid pashshalarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlarning umumiy sharhi ............................. ............................................................................. 1.2. O’zbekistonda sirfid pashshalarining o‘rganilish holati …………… 6 6 14 II BOB. Tadqiqot sharoiti , materiali va uslublari……………………............... 2.1. Tadqiqot sharoitlari………………………………………………... 2. 2 . Tadqiqot materiali . ............................................... ....... ....... .............. 2 . 3 . Tadqiqot uslublar i. .............................................................. ........ 29 29 33 33 III BOB. Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning bioekologik xususiyatlari............................................................................................... 3.1. Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning tur tarkibi…………….. 3 . 2 . Samarqand shahri sirfidlar faunasining xorologik tarkibi…………. 3 . 3 . Samarqand shahrida tarqalgan sirfidlarning mavsumiy xususiyatlari 3 . 4 . Samarqand shahrida uchraydigan ayrim sirfidlarning o’zgaruvchanligi. 37 37 49 52 55 Xulosalar ................................................. Amaliy tavsiyalar ......................................... ...... ... . 59 60 Foydalanilgan adabiyotlar ................................................ ... ....... .............. 61 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Urbanizatsiya – shaharlashish jarayoni so’ngi yillarda dutun dunyoda kuchayib bormoqda. Buning natijasida ushbu hududdagi fauna tarkibi ham o’zgarishga uchrab boradi. Urbanizatsiya darajasiga mos ravishda birinchi navbatda biologik xilma-xillik darajasi va uning tarkibi o’zgaradi. Organizmlarning urbanizatsiyaga moslanish jarayonlarini o’rganish ham nazariy (moslanish mexanizmlari va ekologik munosabatlarning shakllanishini aniqlash) ham amaliy (antropogen ta’sirni baholash) ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayonlarni baholashda taksonomik va ekologik xilma-xilligi yuqori bo’lgan ozganizmlar guruhlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Sirfidlar (Diptera, Syrphidae) oilasi vakillari ana shunday hasharotlardan hisoblanadi. Sirfidlar kaltamo’ylovli ikkiqanotlilar kenja turkumining eng yirik oilalridan hisoblanib, hozirgacha 6000 dan ziyod turlari ma’lum. Shulardan O’rta Osiyoda 350 ga yaqin tur, O’zbekistonda esa 128 tur qayd etilgan. Sirfidologik tadqiqotlar Zarafshon vodiysida ham olib borilmoqda, hozirgacha vodiyning chap qirg’og’i va Zarafshon tizmasida 91 tur sirfid aniqlaqlangan. Sirfidlar yirik va nisbatan yaxshi o’rganilgan guruh bo’lishiga qaramasdan Respublikamiz shaxarlari xususan Samarqand shahrida bunday tadqiqotlar olib borilmagan. Shularni hisobga olgan holda SamDU Zoologiya kafedrasi tomonidan Samarqand shahri entomofaunasini o’rganish bo’yicha dastur amalga oshirilmoqda. Bunda shahar entomofaunasi ekologik va sistematik guruhlarga ajratilib alohida tadqiqotchi-talabalar tomonidan o’rganish ko’zda tutilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ish ham yuqoridagi dastur tarkibiga kirib, Samarqand shahrida uchraydigan Syrphidae oilalariga mansub ikkiqanotli hashorotlarni o’rganishga bag’ishlanadi . Bu oila vakillarining ko’pchiligi yirtqich entomofaglar hisoblanadi. Ular bog’lar, g’alla, g’o’za va sabzavot ekinlarining asosiy zararkunandalaridan hisoblangan tunlamlar va shiralarni qirib foyda keltiradi. Lekin shahardagi urbanizatsion jarayonlar davomida ular uchun mos mikrostatsiyalar qisqarib 2
bormoqda. Bundan tashqari xiyobonlar, uy xo’jaliklari va shaxsiy tomorqalarda uzoq muddat qo’llanilgan kimyoviy moddalar ta’sirida ularning soni va tur tarkibi keskin qisqarib ketgan. Bunga teskari ravishda shahar xududida oqova suvlar, chiqindixonalar va boshqa antropogen organik moddaga boy mikrostatsiyalarning paydo bo’lishi ushbu sharoitlarda rivojlanadigan Eristalinae kenja oilasi turlarining ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Umuman sirfidlarning tur tarkibi, biologik va ekologik xususiyatlari, zararkunandalar sonini cheklashdagi ahamiyatini hamda ayrim kasalliklarning tarqalishidagi rolini o’rganish, shahar ekosistemalarini optimallashtirish uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqot maqsadi: Samarqand shahri va uning atrofida tarqalgan sirfid pashshalari faunasining tur tarkibini o‘rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: 1. Samarqand aglomeratsiyasi tarkibiga kiruvchi hududlardagi bog ’ va xiyobonlarda , xususiy uylarda va tomorqa maydonlarida tarqalgan Syrphidae oilasiga mansub pashshalardan namunalar yig ’ ish ; 2. Yig’ilgan namunalar tur tarkibini aniqlash; 3. Samarqand shahri sirfid pashshalar faunasining sistematik ro’yxatini shakllantirish; 4. Fauna tarkibidagi turlarning miqdoriy ko’rsatkichlarini o’rganish; 5. Fauna tarkibidagi turlarning xorologik xususiyatlarini tahlil qilish; 6. Fauna tarkibidagi turlarning fenologik xususiyatlarini tahlil qilish; 7. Sirfidlar ayrim belgilarining Samarqand shahri sharoitidagi o’zgaruvchanligini tahlil qilish; Mavzuning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili. Sirfid pashshalar ikkiqanotli hasharotlar orasida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan guruhdir. Bu pashshalar gulli o’simliklarning asosiy changlatuvchilari sifatida faoliyat ko’rsatib, ekosistemalarda o’simlik qoplamining barqaror saqlanishida va qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, ularning lichinkalari yirtqich hayot tarziga ega va qishloq xo’jaligi zararkunandalari sonini tabiiy boshqarib turadigan asosiy entomofaglar qatoriga 3
kiradi. Shundan kelib chiqib, mavzu dolzarb muammoga bag’ishlangan deyish mumkin. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti qilib bo’g’imoyoqlilar(Arthropoda) tipi, hasharotlar (Insecta) sinfi, ikkiqqanotlilar (Diptera) turkumi, kaltamo’ylovlilar yoki pashshalar (Brachycera) kenja turkumi, sirfidlar yoki g’ingpashshalar (Syrphidae) oilasiga mansub hasharotlar tanlandi. Ushbu hasharotlarning ekologo-faunistik xususiyatlari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqot usullari. Tadqiqotlar davomida qabul qilingan entomologik uslublardan foydalaniladi. Asosan marshrutli usulda, entomologik matrab yordamida pashshalar yig’ib boriladi. Yig’ilgan hasharotlardan kolleksiyalar tuziladi. Ularning tur tarkibi aniqlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishining natijalari entomologiya sohasidagi bilimlarni yanada k е ngaytirishda, sirfid pashshalarining faunasi va ekologik xususiyatlariga oid ma’lumotlarni yanada boyitadi. Yirtqich pashshalarning Samarqand shahridagi ekologik xususiyatlariga oid ma’lumotlar, shaxar xududidagi o’simlik zararkunandalariga qarshi kurashda ularning samaradorligini oshirish yuzasidan ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish imkonini b е radi. Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xulosalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, 7 4 bet hajmda yozilgan. Ishda 3ta jadval va 9 ta rasm keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 138 ta ilmiy manbani o’z ichiga olgan . 4
I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Sirfid pashshalarning bioekologiyasini o‘rganishga bag’ishlangan tadqiqotlarning umumiy sharhi Sirfidlar (Diptera, Syrphidae) ikkiqanotlilar turkumi ichida eng yaxshi o’rganilgan guruh bo’lishiga qaramasdan, har yili yana o’nlab turi, uchrash nuqtalari aniqlanadi, tarqalgan areali haqida yangi ma’lumotlar olinadi.Bundan tashqari ushbu oila vakillarining biologiyasi faol ravishda o‘rganilib ularning entomofaglar va gulli o‘simliklarning changlatuvchilari sifatidagi amaliy ahamiyati asoslanib bormoqda. XVIII asr oxiri XX asr boshlarida sirfidlar I.X.Fabritsius, K.Rondani, K.Videmann, K.F.Fallen, I.Settershtedt, P.Latrey, P.Makvart, G.Leovom, T.Bekker tomonidan o'rganilgan.Oilaga ilmiy nomni fransuz entomologi Pyer Andre Latrey 1802-yilda bergan. XX asrda sirfidologiyaga A.A.Shtakelberg, L.V.Pek, Matsumura, J.Dushek, P.Laska, J.R.Vokerot kabi olimlar katta hissa qo’shdilar. Hozirgi paytda dunyo bo’yicha F.K.Tomson, M.Speyt, A.Vujich, G.Stals, A.Barkalov, V.Mutin, T.Nilson, X.Mengual kabi olimlar samarali faoliyat olib bormoqdalar. Sirfid pashshalar oilasini o'rganishga qaratilgan tadqiqotlarni bir necha yo'nalishga bo'lish mumkin: yangi turlarning tavsifi, nasllarning taksonomiyasi, ayrim hududlarning faunasi, sirfidlar-afidofaglar va ularning samaradorligi, sirfidlar yordamida changlatish kabi bir necha yo‘nalishga bo‘lish mumkin. Internet tarmog’ida sirfidlarni o’rganishga qaratilgan maxsus sayt www.syrphidae.com faoliyat yuritmoqda. Bir necha yillar davomida Germaniyada sirfidologik tadqiqotlar natijalari e’lon qilinadigan ilmiy jurnal “Volucella” faoliyat ko'rsatgan. Sirfidlarning morfologiyasi va anatomiyasi bo'yicha tadqiqotlar unchalik katta emas. Sirfid lichinkalari shakli va oziqlanish usuli jihatdan xilma-xildir. Ularning ba‘zilari afidofag sifatida ma’lum, ba‘zilari fitifaglar va yana boshqalari jamoaviy hasharotlarning uyalarida yashab ularning lichinkalari bilan oziqlanadi. 5