logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O‘RGANISH

LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O‘RGANISH

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

1684 KB
Скачать
1 LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O ‘RGANISH MUNDARIJA I . KIRISH ……………………………………………………………………. 3 II . А DABIYOTLAR SHARHI 2 .1. Alkaloidlar tasnifi ………………………………………………….. 5 2.2. Lycium turkum i tarkibidagi alkaloidlarining asosiy guruhlari.....…. 9 2.3. Lycium turkumining kimyoviy tarkibi ……….………………….... 1 4 2.4. Lycium turkumi optik faol alkaloidlari ………… ……………. ……. 25 2. 5 . Lycium turkumi tarkibidan ajratilgan alkaloidlarning biologik faolligi va farmakologik xususiyatlari …………… ………..... …... 30 III . NATIJALAR MUHOKAMASI …………. ……………………………. 35 IV . TAJRIBAVIY QISM …………………………………………………… 38 V. XULOSA ………………………………………………………………… 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………... 41 2 I. KIRISH Ko‘plab dorivor o‘simliklar asosiy tarkibiy qismini alkaloidlar tashkil qiladi. Ular asos xarakteriga ega tarkibida azot saqlagan geterohalqali birikmalarning vakillaridir. Alkaloidlarga boy juda ko‘p o‘simlik oilalari o‘rganilgan. Lycium turkumi ham alkaloidlarga boy o‘simliklardan hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi va mohiyati. Hozirgi paytda tibbiyotda juda ko‘p alkaloidlar turli maqsadlarda ishlatilmoqda. Ayniqsa, dorivor vositalar sifatida. Ular asosan o‘simlik manbalaridan olingan yoki biror sintez asosida yaratilgan. Ammo, hamma vaqt insonlar uchun tabiiy, ekologik jihatdan toza va hech qanday zararli ta’sirlarga ega bo‘lmagan dorivor vositalarni izlash maqsadida tabiiy manbalarga murojaat etiladi. Bunday manbalar orasida floramiz biologik faol birikmalarga juda boydir. Bu esa kimyogarlar oldiga yangidan-yangi faol birikmalarni ochish va tinimsiz izlanishlarni amalga oshirish kabi muhim vazifani qo‘yadi. Tadqiqot obyekti sifatida o‘simliklar tanlangan hollarda bir necha bosqichli usullarda biologik material qayta ishlanadi. O‘simlik va birikmalar tabiatiga mos holda shart-sharoit larni o’rganish hamda mahsulotni toza holda ajratib olib spektral analiz va farmakologik tekshiruvlar uchun namunalar tayyorla nadi . Qattiq namuna ekstraksiyasi uchun ma’qbul usulni tanlash maqsadida jarayon 3 ta farqli sharoitlarda olib borildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida Lycium depressum o‘simligi quritilgan mevalari olingan. Tadqiqot predmeti meva tarkibidan ajratib olinadigan asos xossalari alkaloidlar bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ko‘plab adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki Lycium turkumi vakillarining asosan 7 turi keng tarqalgan va oziq-ovqat mahsuloti hamda dorivor xususiyatga ega vosita sifatida keng foydalaniladi. Amaliy ahamiyati yuqori bo‘lgan ushbu turkum vakillari birmuncha o‘rganilgan bo‘lsa-da, geografik jihatdan tor doirada tarqalgan L.depressum turi nisbatan kam o‘rganilgan. Uning kimyoviy tarkibi bo‘yicha adabiyot ma’lumotlari yetarli emas. Bizning bu ishimizda Respublikamiz janubiy hududlarida tabiiy holda o‘sadigan Lycium depressum ning 3 alkaloid tarkibi o‘rganilgan. Ajratish jarayonida suvli fraksiyada 6 ta farqli Rf qiymatiga ega dog‘ lar aniqlandi. Shulardan bi ttas i ajratib olindi va xossalari o‘rganildi . Tadqiqotning ilmiy ahamiyati. Lycium depressum yetilgan mevalari tarkibidan alkaloidlarni ajratib olish maqsadida uch xil sharoitda qattiq namuna ekstraksiyasi amalaga oshirildi. Olingan spirtli ekstrakt qutbliligi jihatdan farqli erituvchilarda fraksiyalarga ajratildi. Suvli va etilasetatli fraksiyalar tarkibida n mahsulot ajratildi va tozalandi . Bu esa olib borilgan sintezning ham nazari y , ham amaliy jihatdan muhimligini bildiradi. Ish Organik sintez va bioorganik kimyo kafedrasi ilmiy laboratoriyasida bajarilgan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi . Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, adabyoitlar sharhi, tajribaviy qismdan iborat, uch bobda rasmiylashtirilgan bo‘lib, 5 ta jadval, 69 ta nomdagi foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatida iborat 46 betda rasmiylashtirilgan. 4 II. ADABIYOTLAR SHARHI 2.1. Alkaloidlar tasnif i Hozirgi vaqtda 10000 ga yaqin alkaloidlar turi bo‘lib, ulardan 4000 tasining tuzilishi isbotlangan [1-3]. Bunday ko‘p miqdor alkaloidlarni turlicha sinflashga sabab bo‘lmoqda. Alkaloidlarni sinflashning bir qancha prinsiplari bo‘lib, ularning ayrimlari quyida keltirilgan. Alkaloidlarni farmakologik xossalariga ko‘ra klassifikatsiyalashda ularning organizmga ta’siri asos qilib olinadi: - narkotik alkaloidlar; - mahalliy og‘riqsizlantiruvchi alkaloidlar; - spazmalitik alkaloidlar; - kurarega o‘xshash (farmakologik ta’siri) ta’sirga ega alkaloidlar. Botanik klassifikatsiyalash asosida esa o‘simlik oilalari asos qilib olinib, ulardan ajratib olingan alkaloidlar birgalikda guruhlanadi: - tamakidoshlar alkaloidlari; - lolaguldoshlar alkaloidlari; - sporinlar alkaloidlari. Bu klassifikatsiyalar alkaloidlarning kimyoviy tuzilishini e’tiborga olmaydi. Angliyalik olim Xegnauer biogenetik klassifikatsiyani taklif qildi. Bu klassifikatsiyada alkaloidlarning biosintez yo‘liga e’tibor qaratiladi, ya’ni alkaloidlar hosil bo‘lishida ishtirok etayotgan aminokislotalar asosiy hisoblanadi. Shunga ko‘ra quyidagi alkaoidlar guruhlari ajratiladi: - triptofan alkaloidlari; - fenilalanin alkaloidlari. 1910-yilda E.Vintershteyn va T.Trir alkaloidlar to‘g‘risidagi zamonaviy tushunchalarni izohlab, haqiqiy alkaloid bo‘lishi uchun quyidagi to‘rt shart bajarilishi kerak deb e’tirof etadilar. 1. Azot atomi geterosiklik halqa tarkibida bo‘lishi kerak; 2. Birikma murakkab molekulyar strukturaga ega bo‘lishi kerak; 5 3. Ular albatta farmakologik faol bo‘lishi kerak; 4. O‘simlik tarkibida bo‘lishi kerak . Lekin barcha alakaloidlar ham bu talablarga javob bera olmaydi. Kolxitsin, piperin kabi alkaloidlar asos xarakteriga ega emas. Kolxitsin meskalin va feniletilamin singarilar geterosiklik birikma hisoblanmaydi [4]. Professor V.S.Sokolov [5] alkaloidlar uchraydigan o‘simlik oilalarini hisobga olib, alkaloid saqlagan o‘simliklarni 3 guruhga ajratadi: 1 guruh oilalar – 20% dan kam bo‘lmagan alkaloid saqlagan o‘simliklar oilalari. Bu oilalarni Sokolov alkaloidlarga boy oilalar deb atadi. 2 guruh oilalar – 10% dan 20 % gacha alkaloid saqlagan o‘simliklar oilalari. Bu oilalar – o‘rtacha alkaloidli hisoblanadi. 3 guruh oilalar – 1% dan 10 % gacha alkaloid saqlagan o‘simliklar oilalari. Bunday oilalar –kam alkaloidli hisoblanadi. Hozirgi vaqtada molekulada azot atomining joylashishiga qarab alkaloidlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Haqiqiy alkaloidlar – azot atomi tutgan geterosiklik birikmalar va aminokislotalardan tashkil topgan birikmalar (giosiamin, kofein, platifillin). 2. Protoalkaloidlar – yon zanjirida azot saqlagan alifatik birikmalar va aminokislotalardan tashkil topgan birikmalar (efedrin, kapsaitsin). 3. Psevdoalkaloidlar – terpen va steroid tabiatli azot saqlagan birikmalar (sоlаsоdin). Ko‘pincha farmakognoziyada akad.A.P.Orexov taklif qilgan kimyoviy klassifikatsiyadan foydalaniladi. Bu klassifikatsiya asosida asosan azot saqlagan geterosiklik tuzilishli alkaloidning kimyoviy tuzilishi yotadi. 6 A.P.Orexov klassifikatsiyasida alkaloid molekulasi tarkibidagi geterosiklning tuzilishiga e’tibor qaratiladi. Bu klassifikatsiyaga asosan alkaloidlar quyidagi guruhlarga ajratiladi [ 4-6 ]: Jadval №1 1. Pirrolidin 2. Piperidin 3. Piridin 4. Pirrolizidin 5.Х inolizidin 6. Х inolin 7. Izoxinolin 8. Хinazolin 9. Indol 10.Тropan 11.Digidroindol 12. Imidazol 13. Аkridin 14. Purin 15. Steroidli alkaloidlar 16. Terpeniod alkaloidlari 17. Geterohalqasiz alkaloidlar 18.Tuzilishi aniqlanmagan alkaloidlar. Ko‘pchilik tabiiy birikmalarga nisbatan alkaloidlar turli-tuman tuzilishga ega birikmalar hisoblanadi. Shuning uchun ham alkaoidlarni tasniflashda aniq bir ustun klassifikatsiya mavjud emas. Hozirda alkaloidlarning zamonaviy klassifikatsiyasidan keng foydalaniladi. Bu klassifaksiyada alkaloidlar uglerod skletining tuzilishi yoki biogenetik kelib chiqishidagi asosiy birikmaga asoslaniladi. Quyida alkaloidlarni 28 xil strukturali turlarini keltirdik. Ularning ichida izoxinolin guruhiga tegishli 26 xil, xinolinga tegishli 4 xil, indolga tegishli 7 xil guruhchalar ham kiritilgan [1-4,7]. Alkaloidlar asosan quyidagi turlarga bo‘linadi: (jadval 2) Jadval №2 ALKALOIDLARNING ASOSIY SINFLARI 1. Pirrolidin hosilalari 11. Tiazol hosilalari 21. Putressin hosilalari (poliaminli alkaloidlar) 2. Tropan hosilalari 12. Xinazolin hosilalari 22. Spermidin hosilalari 7 3. Pirrolizidin hosilalari 13. Akridin hosilalari 23. Spermin hosilalari 4. Piperidin hosilalari 14. Indol hosilalari 24. 13 a’zoli siklik peptid alkaloidlari (siklopeptidlar) 5.Xinolizidin hosilalari 15. Imidazol hosilalari 25. 14 a’zoli siklik peptid alkaloidlari 6. Indolizidin hosilalari 16. Purin hosilalari 26. 15 a’zoli siklik pepti d alkaloidlar i 7. Peridin hosilalari. 17. β- feniletilamin hosilalari 27. Diterpenlar 8.Izoxinolin hosilalari 18. Kolxitsin alkaloidlari 28. Steroid alkaloidlari 8 9. Oksazol hosilalari. 19. М uskarinlar 10. Xinolin hosilalari 20. B е nzilaminlar I.Noizoprenoid indol alkaloidlari a. Oddiy indol hosilalari b. β-karbolin oddiy hosilalari c. Pirrolindol qatori alkaloidlari d. Ergoalkaloidlar (sporinlar) II.Monoterpenoid indol alkaloidlari 1. Korunante tipdagi alkaloidlar 2. Iboga tipdagi alkaloidlar 3. Aspidosperma tipdagi alkaloidlar 2.2. Lycium oilasi tarkibidagi alkaloidlarning asosiy guruhlari Lycium barbarum L. mevasini fitokimyoviy tekshirish natijasida to qqiztaʻ alkaloid, shu jumladan bitta yangi birikma, lisibarbarspermidin T va sakkizta ma lum ʼ birikmalar aniqlangan. Birikmalar tuzilishi spektroskopik tahlillar va kimyoviy usullar bilan aniq aniqlangan. Ma’lum bo‘lgan birikmalar orasida 6 va 9-sonli birikmalar birinchi marta L. barbarum dan olingan, holbuki 2-5 birikmalari ilgari faqat bu o‘simlikda topilgan. Barcha birikmalarning yallig‘lanishga qarshi ta’siri lipopolisaxarid (LPS) tomonidan qo'zg'atilgan RAW 264,7 hujayralarida NO ishlab chiqarishni o'lchash orqali baholangan. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, 1-3 va 5-9 9 birikmalar LPS tomonidan 30 mkM da qo'zg'atilgan RAW 264,7 hujayralarining NO chiqarilishini ingibirlashi mumkin [8]. 1000 dan ortiq vakillari o‘simliklardan ajratib olingan bo‘lib, shundan 250 ga yaqini dimer va trimer ko‘rinishdagilarga tegishli. Dimer alkaloidlari efir bog‘lari bilan bog‘langan bo‘lib, ularga glikoalkaloidlar ham kiradi. Gliko alkaloidlarda aglikon qismi aporfin yoki benzilizoxinolin hisoblanadi. Izoxinolin qatori alkaloidlarning ko‘p vakillari tabiiy biogenetik jarayonlarda hosil bo‘ladi. Misol tariqasida o‘simliklarda dofamin 3,4–digidroksifenilpirouzum kislotasi 1 (tirozindan hosil bo‘lgan) bilan kondensatsiyalanishidan 1-benzilizoxinolin 2 hosil bo‘ladi. Quyida izoxinolin qatori alkaloidlarining bir nechtasini struktura tuzilishlari bilan keltirdik [10,11]. 10 11 12 13 2. 3 . Lycium turkumining kimyoviy tarkibi Ko‘p sonli dori vositalarining 40% ga yaqini tabiiy birikmalar tarkibiga kiradi. Alkaloidlar (asosan izoxinolin alkaloidlari) esa dori moddalarning muhim sinfi sifatida juda keng farmakologik ta’sirga ega birikmalar hisoblanadi. Tabiiy birikmalarni kimyoviy modifikatsiyalash ularning spetsifik biologik faolligini oshirish bilan birga, yangi biologik xossali birikmalar sinteziga ham sharoit yaratadi. So‘nggi paytlarda bu jinsning kimyosiga qiziqishning ortishi 214 ta birikmani ajratib olish va aniqlashga olib keldi. Ular alkaloidlar, amidlar, peptidlar, flavonoidlar, kumarinlar, lignanlar, terpenoidlar, sterollar va steroidlar, organik kislotalar va ularning hosilalari, polisaxaridlar, karotinoidlar, ozuqa moddalari va efir moylarining turli sinflariga tegishli. Ularning tuzilmalari quyida ko ‘ rsatilgan va ularning nomlari va tegishli o‘simlik manbalari j advalda to‘plangan. T/r Birikma sinfi va nomi Manba O‘simlik qismi Adabiyot Nortrop alkaloidlar 1 Kalistegin A3 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 2 Kalistegin A5 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 3 Kalistegin A6 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 4 Kalistegin A7 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 5 Kalistegin B1 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 6 Kalistegin B2 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 7 Kalistegin B3 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 8 Kalistegin B4 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 9 Kalistegin B5 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 10 Kalistegin C1 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 11 Kalistegin C2 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 12 Kalistegin N1 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 13 N-metilkalistegin B2 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 14 N-metilKalistegin C1 L.chinense ildiz qobig‘i [3] 14 Tropan alkaloidlari 15 Atropin L.halimifolium barg, ildiz [4] 16 Skopolamin L.barbarum meva, ildiz [5], [6] 17 Giosiamin L.halimifolium barg, ildiz [4] Piperidin alkaloidlari 18 Fagomin L.chinense ildiz qobig‘i [3] 19 6-Deoksifagomin L.chinense ildiz qobig‘i [3] Pirrol hosilalari 20 4-[2-Formil-5- (gidroksimetil)1H-pirrol- 1-il] butan kislota L.chinense meva [7] 21 4-[2-Formil-5- (metoksimetil)1H-pirrol-1- il] butan kislota L.chinense meva [7] 22 Metil4-[2-formil-5- (metoksimetil)-1H-pirrol- 1-il] butanoat L.chinense meva [7] Pirrolidin alkaloidlari 23 Alkaloid I L.chinense ildiz qobig‘i [8] 24 Alkaloid II L.chinense ildiz qobig‘i [8] Spermin alkaloidlari 25 Kukoamin A L.chinense ildiz qobig‘i [9] 26 Kukoamin B L.chinense ildiz qobig‘i [10] Imidazol alkaloidlari 27 N α -[(Z)-Sinnamoil] gistamin L.cestroids bargi [11] 28 N α -[(E)-Sinnamoil] gistamin L.cestroids L.barbarum bargi [11] 29 (Z)-Kuazibisiklik L.cestroids bargi [11] 30 (E)-Kuazibisiklik L.cestroids bargi [11] 31 N α -[(Z)-Sinnamoil]-N 1 - metilgistamin L.cestroids bargi [11] 32 N α -[(E)-Sinnamoil]-N 1 - metilgistamin L.cestroids bargi [11] 15 Izoxinolin 4 va uning birikmalari alkaloidlarning alohida bir sinfi sifatida nazariy va amaliy jihatdan yaxshi o‘rganilgan. Sintetik usullar orasida 1893-yilda Bishler-Napiralskiy tomonidan asoslangan va Pikte, Perkin, Robinsonlar tomonidan takomillashtirilgan ikki reaksiya muhim hisoblanadi. Birinchisida feniletilamin va uning hosilalaridan turli suvni tortib oluvchi vositalar (P 2 O 5 , PCl 5 , POCl 3 va b.q.) ishtirokida suv ajratilib kislota amidlari olinadi. Bundan shu ko‘rinadiki, bu amidlar tautomer ko‘rinishda reaksiyaga kirishadi. 16 Agar formaldegiddan boshqa aldegid olinsa, birinchi uglerodi o‘rinbosarga ega bo‘lgan tetragidroizoxinolin hosilalari 10 olinadi [12]. Sintetik reaksiyalar natijalari reagentlar tabiatiga va tajriba sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Fiziologik faol tabiiy birikmalar modifikatsiyalarini izlash yuqori faollikka ega yangi preparatlar sintezi uchun keng yo‘l ochadi hamda fiziologik faollik va birikmaning kimyoviy tuzilishi orasidagi bog‘liqlikni o‘rnatishga imkon beradi. Yadroda elektronoakseptor o‘rinbosar bo‘lganda hatto juda qattiq sharoitlarda ham faqat quyidagi sikllanish mahsuloti hosil bo‘ladi: Yoki Bishler-Napiralskiy reaksiyasida dastlabki modda sifatida feniletilamin 6 olinib, ikkinchi modda sifatida kislota xlor angidridlari olinsa 1-almashingan izoxinolin hosilalari olinadi. Feniletilaminni atsillash va siklizasiyalanish reaksiyalari Luis kislotalari ishtirokida amalga oshadi va 3,4,-digidroizoxinolin hosilasi 21, 22 olinadi. Benzol halqasida elektronoakseptor guruh bo‘lganda bu reaksiya juda kam unum bilan boradi. Bishler–Napiralskiy reaksiyasidagi POCl 3 reaksiyani borishiga sharoit yaratadi va juda oson degidratlanishni ta’minlaydi. 17 Katalizator sifatida SnCl 4 dan foydalanilganda, aromatik yadroda benzol halaqsini passivlashtiruvchi galogen atomi bo‘lsa ham sikllanish amalga oshadi [13]. Bunda SnCl 4 Luis kislotasi vazifasini bajaradi va π–aromatik sistemani faollashtiradi. Sikllanish usulining yana bir ko‘rinishi Ritter reaksiyasi hisoblanadi. Bu reaksiya izoxinolin halqasi sikllashda avvaldan ma’lum bo‘lsada, faqatgina keyingi yillarda keng ishlatila boshlandi [14-20]. Bu usul qator qulayliklarga ega bo‘lsada, Bishler- Napiralsiy reaksiyasi sharoitida qiyin amalga oshiriladi. Ayrim hollarda 3,3-dialkil va 3-spiroannel izoxinolinlarni olishda ishlatiladi [14,21]. Bu usulda benzol [ f ] izoxinolinlar ham sintez qilingan [18,22]. Mualliflar [23] Ritter reaksiyasi bo‘yicha izoxinolin halqasi sikllanishini amalga oshirishda nitrilli birikma sifatida sianid kislotadan foydalanishgan [24]: Ritter reaksiyasi bo‘yicha sikllanish reaksiyasi mexanizmini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, reaksiyada kam sonli intermediatlardan foydalanish imkoniyati mavjud. Mualliflar [25] shunday xossalarni izlash natijasi sifatida o‘rnatgan korrelyatsiyasida reaksiya nitril tuzlari orqali borishi ta’kidlandi. Mualliflarning [26] ko‘rsatishicha, sikllanishda nafaqat karbinollar, balki, ketonlar masalan, 3,4-dimetoksifenilaseton reaksiya intermediati sifatida (nitril ioni ham) ham ishtirok etishi mumkin. 3,4- digidroizoxinolinlar sintezining boshqa usullarida o‘rinbosarsiz benzol halqasi birinchi holatiga birikishi keltirilgan. Ko‘pincha ushbu reaksiya 2- galogenetilbenzaldegidning 23 ammiak bilan ta’siri holida ham beriladi [27,28]. 18 Aynan shunday reaksiya natijasida 20 o C da yuqori unum bilan 24 mahsulot hosil bo‘ladi: Ichki molekulyar sikllanishda reaksiya aldegid guruhi hisobiga oson boradi (metilen xlorid bilan qizdirish orqali) [ 29 ]. Bishler-Napiralskiy va Ritterning elektrofil almashinish mexanizmi bilan boruvchi reaksiyalarida 7,8-dialkoksiizoxinolinlarni olib bo‘lmaydi, chunki benzol halqasidagi yo‘naltirish sikllanishga imkon bermaydi. Mualliflar [30] metillangan β– feniletilamindan yangi regioselektiv usulda izoxinolin olishni ishlab chiqdilar. Bunda boshlang‘ich mahsulot gomoveratrilamindagi azot atomi trimetilxlor silan bilan himoyalanadi. So‘ngra n- butillitiy bilan ishlanib, litiy organik intermediat 25 ga aylantiriladi. Hosil bo‘lgan mahsulot DMFA bilan ta’sirlashib 26 mahsulotni hosil qiladi. Bishler-Napiralskiy bo‘yicha sintezlarda aromatik yadrodagi akseptor o‘rinbosar hisobiga uning faolligi kamayadi va boshqa elektrofil reaksiyalar bormaydi. [ 31 ] ishda 3,4-digidroizoxinolin hosilasini olishda 7 holatda triftor metil qoldig‘i saqlagan birikmadan foydalaniladi. 27 birikma FeCl 3 va oksasilxlorid ishtirokida qayta ishlab, kondensatsiyalashdan oksazolidin-4,5-dion 28 olinadi. Uni qizdirib, destruksiyalab imin 29 hosil qilinadi: 19 Izoxinolin hosilalari sintezida Pikte-Shplenger usuli katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Pikte-Shplenger reaksiyasida sikllanish Bishler-Napiralskiy usuliga o‘xshash bo‘lib, dastlab iminlar hosil bo‘ladi. Iminlar aldegidlarning β -o‘rinbosarlar bilan reaksiyasidan hosil bo‘ladi. Sikllanish reaksiyasi juda oson, ba’zan fiziologik sharoitlarda ham (pH muhiti, temperatura, reagentlar konsentratsiyasi) borib, gidrogenlangan izoxinolin hosilasi 32 yuqori unumda hosil bo‘ladi. Odatda bu reaksiyalar suvli eritmada 100 o C atrofida xlorid kislota ishtirokida olib boriladi (juda kam hollarda sulfat, sirka va chumoli kislotalar ishlatiladi). Bu reaksiyalarda qoidaga asosan formaldegid, sirka aldegidi va almashingan benzaldegidlar va 2-fenil asetaldegidlardan (ko‘pchilik hollarda boshlang‘ich aldegid beqaror bo‘lsa, uning o‘rniga asetal yoki enol efirlar ishlatiladi) foydalaniladi. Aminli komponent sifatida esa 2-geteril yoki 2-feniletilaminlar, almashinmagan yoki halqada alkoksi va gidroksiguruhlarga ega bo’lgan vakillari ishlatiladi. Alkoksi guruhning bo‘lishi siklizasiyani osonlashtiradi, ya’ni, para holatda faollashgan guruhga yuboriladi. Halqada gidroksil guruhning bo‘lishi ya’ni, fenol gidroksilining bo‘lishi, benzol halqasini yanada faollashtiradi. Bunda reaksiya 25-40 o C da рН = 4-8 gacha bo‘lgan hollarda faqat aldegidlar bilan emas, ketonlar bilan, -oksikislotalar bilan ham juda oson orto- va para- holatlarda (gidroksil guruhiga nisbatan) amalga oshadi[32]. 20 Bu reaksiyalarda oraliq mahsulot sifatida hosil bo‘ladigan Shiff asoslari reaksion aralashmadan ajratib olinmasdan kondensatlovchi reagent kiritiladi. Benzil tetragidroizoxinolin sintezi uchun ko‘proq o‘simliklardagi biogenetik o‘zgarishlar hisobga olinib (ya’ni o’simlikdagi sharoitga yaqin temperatura 20 o C, kislotalik muhiti pH=5-6) reaksiya 70% unum bilan 3 kun davomida olib boriladi. Bunda gomopeperonolaldegid 37 β –(3,4–dioksofenil) digidroksifeniletilamin 36 bilan kondensatsiyalanish natijasida 1–peperonil–6,7–metilendioksi–1,2,3,4– tetragidro izoxinolin 38 sintez qilib olindi. Yuqoridagi reaksiyaning modifikasiyasi sifatida kislotali katalizatorlar ishtirokida boradigan N-sulfonilfeniletilaminlarning tetragidroizoxinolin skeletiga siklizasiya reaksiyasi orqali o‘tishini misol qilishimiz mumkin. Pikte-Shplenger reaksiyasining bir ko‘rinishi hisoblangan Mannix reaksiyasi ichkimolekulyar reaksiya hisoblanadi va aromatik halqadagi elektrofil almashinish reaksiyasi mexanizmi bo‘yicha boradi. Bunda feniletilamindan karbonilli komponent Shiff asoslari hosil bo‘ladi. Ba’zan sikllanishdan keyin elektronodonor o‘rinbosarning protonlashishi tetragidroizoxinolin hos il bo‘lishini osonlashtiradi: 21 Mannix reaksiya si birlamchi yoki ikkilamchi aminning xlorgidrat ko‘rinishidagi tuzlari bilan formaldegidning kondensasiyalanishi hisoblanadi. Bunda 20%-40% formalin yoki kamida bitta harakatchan vodorod atomiga ega bo‘lgan vakillari olinadi. Aldegidlar bilan (aminometillash) kondensatsiya reaksiyalari suvning ajralishi hamda aminometil guruh harakatchan vodorod bilan almashinish hisobiga sodir bo‘ladi. Bu tipdagi reaksiyalarga aldegidlar, ketonlar, nitroalkanlar, kislotalar, α -asetilenlar va boshqa harakatchan vodorod atomiga ega bo‘lgan birikmalar kirishadi. Agar ishlatilayotgan amin nukleofilligi kattaroq bo‘lsa, u ikkinchi reagent ya’ni, harakatchan vodorodga ega bo‘lgan yoki C-H guruhga ega bo‘lgan birikmaga nisbatan amalga oshadi. Ayrim holda reaksiya aldol kondensatsiyasiga o‘xshab qoladi. Mannix reaksiyasi asosan kislotali sharoitda olib boriladi. Mannix reaksiyasi amin 47 va formaldegid 7 dan aminometanol 48 hosil bo‘lish bosqichi orqali amalga oshadi. Hosil bo‘lgan aminometanol 48 harakatchan vodorodi bor bo‘lgan birikma bilan reaksiyaga kirishib suvni ajratib chiqaradi. Aromatik aldegidlar aminoasetal lar bilan kondensatsiya reaksiyasiga kirishadi. Kondensatsiya mahsulotining kislotalar ta’sirida sikllanishidan Shiff asoslari, ulardan esa izoxinolinlar olinadi. Siklning tutashishi odatda, benzol halqasidagi o‘rinbosarga nisbatan para- holatda amalga oshadi, lekin ko‘pincha olingan aralashmada 5 va 7 22 almashingan izoxinolinlar bo‘ladi. Aldegidlar o‘rinbosarga nisbatan orto- va para- holatda, ketonlar esa juda kam unum bilan izoxinolinlar hosil qiladi yoki umuman reaksiyaga kirishmaydi. Izoxinolin skletini sintez qilib olishda asetofenonni α-aminoasetasetal bilan kondensatsiyalanishdan ham foydalanilgan. Keyingi bosqichda olingan Shiff asoslari 58 kislotali sharoitda siklizatsiya reaksiyasiga kirishadi [33-35]. Bu reaksiyalar ketonlar bilan qiyinroq, aldegidlar bilan osonroq boradi. Aromatik aldegid va ketonlar bilan jarayon ancha yengil kechadi. Aromatik aldegidlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri aminoasitallar bilan kondensatsiyalandi, hosil bo‘lgan Shiff asoslari kislotali katalizator ishtirokida sikllanadi. 23 Yuqorida ko‘rsatilgan usuldagi aldegid o‘rniga keton olinganda reaksiya oson va qulay amalga oshadi, sikllanish esa elektrofil xarakterga ega. Bu sikllanish elektrofil xarakterga ega. Izoxinolin va uning hosilalarini olishning muhim usuli Bishler-Napiralskiy hisoblanadi. Bundan tashqari, izoxinolin va uning hosilalari sintezida Pomerans- Frich usuli (asetofenon bilan α -aminoasetasetallarning kondensatsiyasi) va Pikte- Shplenger usullaridan ham foydalaniladi. 24 2. 4 . Lycium turkumi o ptik faol alkaloidlari Optik faol izoxinolin hosilalarini olishda С4-С4α bog‘ning tutashishi asosiy usul hisoblanib, bu juda xilma-xil sterioselektiv sintez usullarini o‘z ichiga oladi. Rozvadovskiy [55] iminga 99 metillitiyning birikishi xiral oksazolin 100 ishtirokidagi tipik Pomeran-Frich reaksiyasidan foydalanadi. Reaksiya natijasida 57%(46% ее) unum bilan (–)-salsolidin 101 , 79% (36% ее) unum bilan (–)- karnegin 103 oladi. Xi ral ligand sifatida oksazolin 104 dan foydalanilgan. Umumiy formulasi: Ispan olimlari [56] (3S, 4S)-6,7-dimetoksi-4-gidroksi-3- fenil-TIQ 101 sintezi uchun optik faol imin 105 veratriviy аldegid (S)–fenilglitsin kondensatsiyasidan foydalanishgan. Bu holatda imin E- konfiguratsiyaga ega. NaBH 4 bilan qaytarish natijasida 106 hosil bo‘ladi, uni HCHO qayta ishlash natijasida oksozolidin 106' hosil bo‘ladi. Halqaning ochilishi bilan 107 hosil bo‘ladi, 25 u oksidlanib 107' , mahsulot aldegidgacha oksidlanib, kislotali sharoitda qayta ishlanganda asosiy mahsulot 108 hosil bo‘ladi. [57] mualliflar ancha qiziqarli tadqiqot o‘tkazishdi. Ular С4-С4α bog‘larni tutashtirib, (-)-(R)-N-3,4-dimetoksibenzilxalostosinni 111 fenil halqasi bo‘yicha Cr(CO) 3 kompleksiga bog‘lab (R,S)-hosila va xalostosindan olishdi. Toza birikma 4- fenil-N-metil-TIQ 1 11 foydalanib, 20 o С da 14% va -20 o С da 54% unum bilan optik faol TIQ 1 12 olinadi. Mualliflar kuzatilayotgan diasteroselektivlikni tushuntirish uchun quyidagi mexanizmi taklif etdilar: 26 Reaksiya mahsulotining steriokimyoviy jihatdan tozaligi R-o‘rinbosarning konfiguratsiyasi va uning hajmi bilan aniqlanadi. С1-С8α bog‘larning tutashishi Bishler-Napiralskiy va Pikte-Shplenger reaksiyalari uchun xosdir. ( R )-( – )-lаudozin 125 sintezida Bishler-Napiralskiy reaksiyasidan foydalanilgan. Bu sintezning (R)-( – )-glautsin 12 6 hosil qilish bosqichi juda muhimdir [53]. 27 S а lsolinol- 1- karbon kislotaaning 1 31 o‘ziga xos enentioselektiv sintezi [54] da ifodalangan . Pirouzum kislotaning (+)-(1S,3S,4R)-mеntil efirining 128 dofamin 127 bilan reaksiyasidan 85% unum bilan diastereoizomerlar aralashmasi 129 56:44 nisbatda hosil bo‘ladi. Bu aralashmadan bitta izomerni 130 (de > 99%) ikki yoki uch marta suvsiz metanolda (ИПС- MeOH) qayta kristallab olinadi. АсОН-kons.HCl (1:1) gidrolizidan (-)-(R)- salsolinol-1 karbon kislota 1 31 olinadi. (-)-sаlsolidin 101 alkaloidi sintezi Meyers tomonidan taklif etilgan [55]. U 2- asetilgomoveratril kislotaning 132 (S)-fenilglitsinol bilan sintezidan kerakli konfiguratsiyadagi bisiklik geterosikl 134 hosil qildi. So‘ngra olingan mahsulotni 28 parchalab, qaytarib va himoya guruhlari ajratib bitta mahsulot (-)-salsolidin 101 olinadi. Yuqorida taklif qilingan sxema(+)-kriptostilin II 140 ning olinishi uchun ham qulay bo‘lib, u 2-(3’,4’-dimetoksibenzoil)-gоmоveratril kislota 137 dan olinadi. Bisiklik mahsulot 138 ning hosil bo‘lishi 134 ga nisbatan juda kam unum bilan borsada, uning 138 ga aylanishi qiyinchilik bilan amalgam oshadi. (+)-kriptostilin 140 ning umumiy hosil bo‘lish unumi 39% ni tashkil qiladi. Bromsirka efiriga ( n - BuLi / HMPA ) alkillangan 4-metilhosila 1 40' ta’siridan ikkita mahsulot 1 41 va 1 42 olinadi. 29 Krinin alkaloidi 146 ga o‘tish N-almashingan spirt 144 ning 3-ketoguruhi va murakkab efir guruhni qaytarish, himoya guruhini ajratish bilan 145 ichki molekulyar alkillash bilan 146 olinadi. 2.5. Lycium oilasi tarkibidan ajratilgan alkaloidlarining biologik faolligi va farmakologik xususiyatlari Dorivor vosita sifatida ishlatiladigan preparatlarning 40% dan ko‘prog‘i tabiiy manbalardan olingan bo‘lib, ularning farmakologik ta’siri juda keng hisoblanadi. Alkaloidlar turli tuman murakkab tuzilishli bo ‘ lib, ko ‘ pchiligi biologik faol moddalardir. Ular ichida izoxinolin qatori alkaloidlari alohida ahamiyatga ega. 30 O‘simliklardan ajratib olingan alkaloidlarning soni 1500 yaqin [1,7,12]. Papaver, Corydalis, Fumaria kabi o ‘ simlik oilalari izoxinolin qatori alkaloidlariga boy. Tibbiyotda oddiy izoxinolin, fenilizoxinolin, benzilizoxinolin, diizoxinolin, aporfin va boshqa guruhlarga tegishli alkaloidlar juda keng ishlatilmoqda. Misol tariqasida ulardan morfin, kodein, papaverin, aporfin, glausin, sangvinarin, xeleritrin, α - β - bikukulin, α - β -gidrastin va boshqalar [61,62]. Retikulin trombositlar agregatsiyasida kuchli ingibitor hisoblanadi. Berberin va talifendin alkaloidlarining to‘rtlamchi tuzlari mikroorganizm va parazitlarga qarshi (antiplazmotik va antiameb agent sifatida) kuchli antibiotik modda hisoblanadi. 31 Berberinning analogi besh a’zoli to‘rtlamchi alkaloidlar xeleritrin va fagaridin kuchli sitostatiklar hisoblanadi. Bu moddalar ko‘krak hamda prostata bezlari rakini davolashda ishlatiladi. Kokkulin alkaloidi gipotenziv va ganglioblokator xossalarga ega. Noskanin esa yo‘talga qarshi va balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi [63]. Ikkita izoxinolin fragmentiga ega bo‘lgan alkaloid dauritsin antiaritmik, antigipotenziv va yallig‘lanishga qarshi kurashuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Dimer alkaloidlarining asosini 1-benzilizoxinolin yoki aporfin alkalodlari gidro yoki degidro formalarida uchraydi. Meditsina nuqtai nazaridan bunday alkaloidlar og‘riqni 32 qoldiruvchi, shamollashga qarshi, gipotenziv va sudirgiga qarshi kurashuvchi vositalar sifatida ishlatiladi. Tetrandrin Talikarpin Tetrandrin va talikarpin rakga qarshi aktivlikga ega bundan tashqari, ular har xil tuberkulyoz bakteriya shtammlariga nisbatan tuberkulostatik ta’sirga ham ega hisoblanadi [61,64]. O‘simliklarda izoxinolin alkaloidlari fenilalanin va tirozin asosida hosil bo’ladi [5]. Izoxinolin qatori alkaloidlari ayrim guruhchalariga tegishli alkaloidlari bilan mashhurdir. Bеrbеrin bu sariq rangli alkaloid, oddiy barbaris tomirida, kanada sariq tomirida (Hidrostis candehbis, po’stlog‘ida Xantoxylumolova heralis)da topilgan. Bеrbеrin kuchsiz, optik faol bo‘lmagan moddadir. U suvda va spirtda eriydi, tuzlari sariq rangga bo‘yalgan. Emetin ipekakunani (Cephaelis ipecacuanha yoki Chephallis acuminata) asosiy alkaloidi, P.Peltye va F.Majanda tomonidan 1817-yilda ajratilgan. U amyoba dizenteriyasida, alveolyar pioreidada va boshqa amyoba kasalliklarida ishlatiladi. Emetin qayt qildiradigan va balg‘am ko‘chiruvchi vositadir. 33 Biologik faollik spеktri izoxinolin alkaloidlarida juda kеngdir: ular mikrobga qarshi, spazmolitik, gipotеnziv, o‘t haydovchi, yallig‘lanishga qarshi vositalar sifatida hamda tetrandrin va talikarpin singari dimer alkaloidlar xavfli o‘simtalarga qarshi kurashuvchi vositalar sifatida ishlatilmoqda. 34 III. NATIJALAR MUHOKAMASI Lycium turkumi (Solanaceae oilasi) asosan Janubiy Amerikada, Janubiy Afrikada, ozroq qismi esa mo ’tadil Yevropa va Osiyoda tarqalgan taxminan 80 turniʻ o‘z ichiga oladi. Xitoyda ettita tur va uchta nav mavjud bo'lib, ular asosan Xitoyning shimoli-g‘arbiy va shimolida tarqalgan. Lycium (L. barbarum) mevasi, xitoycha goji deb ataladi. Lycium rezavor mevasi va ildizi Xitoyda hamda ko‘plab mamlakatlar an’anaviy tibbiyotida keng qo‘llaniladi. Fructus Lycii va Cortex Lycii Xitoy farmakopeyasida (CP) qayd etilgan. Fructus Lycii jigar va buyraklar uchun foydali bo'lgan, hayotiy mohiyatini to'ldirish va ko'rishni yaxshilash uchun oziq-ovqat va an’anaviy xitoy tibbiyotida ishlatiladi. Cortex Lycii antipiretik sifatida va pnevmoniya, tungi terlash, yo'tal, gematemez, yallig'lanish va qandli diabetni davolash uchun ishlatilishi mumkin. Alkaloidlar dorivorlik xususiyati bilan boshqa sinfi vakillaridan farq qiladi. Biz alkaloidlarni ajratish maqsadida biologik materialni quyidagi 3 xil sharoitda ekstraksiya qildik: Geksan bilan alkaloidlarni ekstraksiya qilish usuli (Bobby va boshq., 2012) bo‘yicha olib borildi, bu yerda 10 g maydalangan o‘simlik qismi filtr qog‘ozdan tayyorlangan maxsus qopchada Sokslet ekstraktoriga joylashtirildi. Namuna 24 soat davomida 100 ml geksan yordamida qaynatildi va filtrlandi. Olingan ekstrakt quritish uchun Petri idishida xona haroratida qoldiriladi. Alkaloidlarni ajratib olish uchun ekstraksiya jarayoni Sokslet ekstraktori yordamida 250 ml 95% metil spirti va 10% sirka kislota qo‘shib 2 soat davomida takrorlandi va eritma 10 ml qolguncha rotorli bug‘latgichda konsentrlandi. Harorat 0 o C gacha sovutilgan holda pH 9 ga teng bo'lguncha konsentrlangan ammoniy gidroksid eritmasi tomchilab qo'shildi, so'ngra eritma filtrlanadi va filtrat ajratuvchi voronkaga joylashtiriladi. 100 ml xloroform qo'shiladi va u bir necha marta chayqatiladi, keyin cho'ktirish uchun qoldiriladi va ikki qatlamga ajratiladi. Pastki qatlam olinadi va havoda quritiladi va keyin 4°C haroratda saqlanadi va o'simlik ekstraktining yetarli miqdorini olish uchun jarayon bir necha marta takrorlanadi. 35 Biz olib borayotgan sintezlarimizda eng yaxshi unum va osonroq, qulay sharoit tanlashga harakat qildik. Olingan birikma larning IQ-spektrida 1644-1659 va 3058-3108 sm -1 intensiv yutilish chiziqlari bo‘lib, ular CO va NH guruhlariga tegishli. 2936 – 2997 sm -1 dagi intensiv yutilish chiziqlari Ar-CH ga tegishli. Bu moddalarning PMR-spektri ham muhim va barcha fragmentlarga tegishli signallarni o‘z ichiga olgan. Ayniqsa, aromatik halqadagi 2,5,6-uglerodlardagi protonlar kuchli aromatik sohada 6,56-6,71 m.u. larda bir protonli dublet ko‘rinishdagi signallarga ega. α va β-holatdagi metilen guruhi signallari ikki protonli multipletlar ko‘rinishida 2,59-3,37 m.u. da kuzatildi. Imidazol qoldig‘idagi 4',5',6'-ugleroddagi protonlar bitta protonli kengaytirilgan singlet ko‘rinishida 6,87-7,50 m.u. sohada kuzatildi. 2',3' ga tegishli protonlar esa 1,46-2,48 m.u. sohada dublet va triplet ko‘rinishdagi signallarga ega. Amidlarning metanolda yaxshi erishi aniqlandi. Ularni tozalashda qayta kristallash uchun asetondan foydalanildi. Birikmaning 1 H YaMR- spektr ida α - holatdagi metilen gu ruh ning (-CH 2 -) proton lari 2,63 m.u. da ikkita protonli triplet ko‘rinishida (J=7,2), 3,37 m.u. da β - holatdagi protonlar ikkita protonli kvartet ko‘rinishida (J=7,1) kuzatiladi. Qolgan metilen guruhlarining protonlari 2,48 m.u. da ikkita protonli triplet (2 ' ga tegishli) va 4,18 m.u. da ikkita protonli triplet (3 ' ga tegishli) (J=6,5) ko‘rinishidagi signallarga ega. Aromatik halqadagi – O – CH 3 guruhlar (C 3 va C 4 ) 3 ta protonli singlet ko‘rinishida 3,75 m.u. va 3,76 m.u. kuzatiladi. Aromatik halqadagi protonlar H-2, H-5 va H-6 ga tegishli quyidagi sohada kuzatiladi. 6,60 m.u. bitta protonli dublet J=2 H-2; 6,69 m.u. bitta protonli dublet J=8,0 H-5; 6,57 m.u. bitta protonli dublet J=2,0; 8,0 H-6; 6,91 m.u. bitta protonli triplet J=5,1 = NH guruhga tegishli; 7,24 m.u. bitta protonli singlet H - 6' ga tegishli. 4,18 m.u.da 3' – (CH 2 ) ga tegishli 2 ta protonli triplet J=6,5 m.u. kuzatiladi. 6,83m.u. va 6,86 m.u. larda bitta protonli 36 singletlar bo ‘ lib, u H – 4' va H-5' ga tegishli. 6,91 m.u. dagi bitta protonli triplet J=5,1 NH guruhga tegishli. 7,21 m.u. da bitta protonli singlet H-6' ga tegishli. Birikma Brutto formula Rf t.suy, o C 1 C 16 H 21 N 3 O 2 0,61 192-194; 194-195 [42] 2 0,66 3 0,7 4 0,73 5 0,77 6 0,84 37 IV.TAJRIBAVIY QISM Ajratish va tozalash uchun kerakli toza (absolyutlashtirilgan) erituvchilar olindi: etanol, metanol, xloroform. Sintez qilib olingan moddalarning fizik – kimyoviy va spektral kattaliklari tahlil qilindi. Asosan suyuqlanish temperaturasi, turli erituvchilar sistemasida olingan yupqa qatlamli xromatogramma natijalari ya’ni R f qiymatlari aniqlandi. Etanol va metanolni absolyutlashtirish qoidaga binoan amalga oshirildi. Olib borilayotgan sintez va sintez mahsulotlari yupqa qatlamli xromatogrammada nazorat qilib turildi. Erituvchilar sistemasi sifatida xloroform – metanolni har xil nisbatlarda olindi. Adsorbent sifatida silikogelning L5/40 markasini (13% li gips) suvda tayyorlab shisha plastinkalarda maxsus qurilma yordamida yotqizib chiqildi. Erituvchilar sistemasi sifatida quyidagilar olindi: 1sistema (xloroform-metanol 3:1), 2 sistema (xloroform-metanol 4:1). Reaksiya mahsulotlarini xromatogrammada aniqlash uchun ochuvchi reagent sifatida UB lampa, yodli kamera va Dragendorf eritmasidan foydalanildi. [79] Ajratib olingan birikmalarining PMR spektrlari ham olindi. 1 H YaMR spektrlar 400 М Hz , м.д., J/ Hz da va erituvchilar sifatida deytroxloroform, deytrometan, triftor sirka kislotasi ishlatildi. Ichki standart sifatida geksametildisiloksan olindi. Natijalar muhokamasi qismida ularning PMR spektrlari o‘rganildi. Bunda barcha tozalash, qayta kristallashlardan keyin qolgan reaksiya mahsuloti induvidual bo’lgani uchun spektral tahlil uchun ishlatildi. O‘simlik materialini tayyorlash. To liq pishgan goji mevalari (ʻ Lycium depressum ) 2022-yil sentabr oyida Surxondaryo viloyatida joylashgan dala hududidan yig‘ib olingan. O simlik botanik olima N.Nurillayeva tomonidan ʻ yig‘ilgan, quritilgan va sinov namunasi laboratoriyada saqlashga topshirilgan. Olingan mevalar 48 soat davomida 40°C da termostatda quritish uchun qoldiriladi. Olingan quruq material elektr blender yordamida maydalandi va keyingi tajriba jarayonlari uchun 10 g miqdorda o‘lchab olindi. 38 4.1. 1- (2-imidazol-1-il-etil)-6,7-dimetoksi-1,2,3,4-tetragidroizoxinolin , C 16 H 21 N 3 O 2 10 g boshlang‘ich xom-ashyodan 0.6 g suvli qavatda mahsulot qoldi. 0.6 g alkaloidli fraksiyadan olingan namuna yupqa qatlamli xromatogrammasida 6 ta farqli Rf gga ega dog‘ mavjudligi kuzatildi. Aralashma ustunli xromatografiya usulida adsorbent sifatida silikageldan foydalanildi. Erituvchilar xloroform, xloroform- metanol 200:1, 100:1 va xloroform-etilasetat 100:1 sistemasida xona haroratida ajratildi. Olingan elyuentlarda erituvchi qavati haydaldi va quritildi. Reaksiya mahsuloti asetonda kristall tushirildi va filtrlab olindi. Unumi 60% (0,40 g), t.suy. xlorgidrat 192-194  C (aseton), R f 0,61 (sistema 1). 1-(2-imidazol-1-il-etil)-6,7-dimetoksi-1,2,3,4-tetragidroizoxinolinning 1 H YaMR spektri protonlarning signallari V. XULOSALAR 39 1. Lycium turkumi o‘simliklari alkaloidlar tarkibi o‘rganildi. 2. Lycium depressum turi mevasi 80% etanolning suvli eritmasida 3 xil sharoitda ekstraksiya qilindi. 3. Alkaloidlar fraksiyasini ajratish maqsadida bosqichli (xloroform, geksan, n - butanol, etilasetat) ekstraksiya qilindi. 4. Ajratib olingan mahsulotni R f qiymati, suyuqlanish harorati hamda UB, IQ- va PMR H 1 spektrlari asosida struktura tuzilishi o’rganildi. 5. Toza holdagi alkaloid – 1-(2-imidazol-1-il-etil)-6,7-dimetoksi-1,2,3,4- tetragidroizoxinolin ning fizik-kimyoviy xossalari o‘rganildi . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 40 1. Алкалоиды: растения, структура, свойства (Справочник). – Ташкент: Фан, 1996. – 1036 с. 2. Юнусов С.Ю. Алкалоиды. – Ташкент: Фан, 1981. – 417 с. 3. Википедния c вободная энциклопедия 2008 ( http :// ru . wikipedia . org / wiki /) 4. Соколов С. Я., Замотаев И.П. Справочник по лекарственным растениям (Фитотерапия).- Москва: Медицина, 1988. - 458 с. 5. Беликов В.Г. Синтетические и природные лекарственные средства. М.: Высшая школа, 2001. - C. 550-556. 6. Manfred Hesse. Alkaloids. Nature’s Curse or Blessing. Wiley-VCH.- 2002. - P. 11,37,38,41,46,50,51,52,53,54,56. 7. Исраилов.Э.И « Изохинолиновые алкалоиды » . В кн . Итоги исселдова - ния алкалоидоносних растений. Тошкент «Фан» 1993 г стр 132-160. 2. 8. Гeнслeр В., Гeтeроцикличeские соединeния, под рeд. Эльдeрфильда Р., ИЛ, М., 1975 г т. 4, гл. 2. 9. В.Л.Крeтович., Биохимия растeний. Москва «Высшая школа» 1986г стр 351-357. 10. Chen D. et al. Chemical constituents from Lycium barbarum (Solanaceae) and their chemophenetic significance //Biochemical Systematics and Ecology. – 2021. – Т. 97. – P . 104292 . 11. В . И . Виноградова , М . С . Юнусов . Ж . Режепов , Ф . С . Садритдинов , Хим - фармцевт . Журн .,44, (1983). 12. Юнусов.М.С.,Акрамов С.Т., Юнусов С.Ю. ДАН, Yunusov УзССР,1966г №5. стр.38. 13. K. Takacs, E. M. Puskas, T. Marmarosi, А . Simay, K. J. Ajzert, М . Pap, N. P. Literati, L. Toth, Hung. Pat. 25548; Chem Abstn, 100, 51462 (1984). 14. В.С. Шкляев, Б . Б. Александров, Г. И. Леготкина, M. И. Вакрин, М. С. Гаврилов, А. Г. Mихайловский, ХГС , N9 11, 1560 (1983). 15. Б . Б. Александров, М. C. Гаврилов, М. И. Вахрин, В . C. Шкляен, ХГС , № 6,794 (1985). 41 16. М. Ю. Дормидонтов, Б. Я.Сыропятов, P. 3. Даутова, Б . Б. Александров B. С. Шкляев,М. И. Baxpu н , А. Г. Михайловский, Хим . - фарм . журн ., № 12,22 (1990). 17. Е. C. Боронеинова , Б. Я. Сыропятов, А. А. Горбунов, B. С. Шкляев, Ю. В. Шкляев, Хим .- фарм . журн ., № 8, 18 (1994). 18. Б. Б. Александров, В . C. Шкляев, Ю. В. Шкляев, ХГС , № 3 , 375 (1992). 19. А. Г. Михайловский, B. С. Iцкляев , Г. А. Вейхман, М. И. Вахрин, ХГС , № 10, 1374 (1993). 20. Б. Б. Александров , М. Ю. Дормидонтов , B. C. IlIкляев, Ю. В. Шкляев, ХГС , N4 7, 995 (1990) . 21. B. C. Шкляев , Б. Б. Александров , А. Г. Миxайловский, M И. Вахрин, ХГС , № 9, 1239 (1989) . 22. А. Г. Михайловский, Б.Я. Сыропятов, B. С. Шкляев, Ю. П.Тимофеева, А. B. Долженко, Хим .- ф a рм . хсурх , № 8, 21 (1998). 23. H. Wollweber, R. Hiltmann, Angew. Chem., 72, 1001 (1960). 24. А. Г. Михайловский, Б. Б. Александров, М. И. Вахрин, ХГС , № 8, 1144 (1992). 25. G. Födor, S. Nagubandi, Tetrahedron, 36, 1279 (1980). 26. В . Г. Бровченко,Н. B. Шибаева, А. И. Пыщев, Е. B. Кузнецов, ХГС , №3, 363 (1992). 27. Е . Schmitz, Cher п Ber., 91 , 1133 (1958). 28. R. W. Gray, А . S. Dreiding, Helv. chim acta., 63 , 315 (1980). 29. M. Schlosser, G. Simig, Tetrah. Lett, 32 , 1965 (1991). 30. C. Lamas, L. Castedo, D. Dominguez, Tetrah_ Lett., 29 , 3865 (1988). 31. R. C. Beniotas, G. Adams, T. R. Nieduzak, Synth. Со mmun, 26, 3471 (1996). 32. Иргашев Т . Исраилов , И . А ., Абдуллаев , Н . Д ., Юнусов , М . С ., & Юнусов , С . Ю . Горчакоин - новый алкалоид из corydal 1 s горцчаковии //химия природных соединений. – 1984. С . 127. 42 33. А.Ш.Саидов, М.Г Левкович, В.И Виноградова. Синтез 1- алкилтетрагидроизохинолинов // Химия природ. соедин.- Ташкент , 2013.- № 5.- С . 771-774. 34. Menachery M.D., Lavamer G.L., Wetherly M.L., Guinaudeau H., Shamma M., J. Natur. Prod. 1986. V.49. P.745. 35. Amman H.L., Prasad S.M., Barnhart D.M.,Syal V.K., El-Sayed K.,Wassel G.M. Acta Cryst. Sect. C. Cryst. Commun. 1987. V.43. P.567; C.A. 1988. V.108. 94819. 36. Watson T. J. N. Alternative synthesis of septic shock candidate 3, 4-dihydro-3, 3-dimethylisoquinoline N-oxide (MDL 101002) utilizing an improved Pictet- Spengler reaction //The Journal of Organic Chemistry. – 1998. – Т. 63. – №. 2. – С. 406-407. 37. Александров Б. Б., Шкляев В., Шкляев Ю. В. 1-Метилтио-3, 3-диметил-3, 4-дигидроизохинолина с реактивом гриньяра //Металло - органическая химия. – 1991. – Т. 4. – С. 193. 38. Шкляев В.С., Александров Б.Б., Михайловский А.Г., Вахрин М.И., ХГС 1989. 9. 1239. 39. Cокол В.И., Рябов М.А., Меркурьева Н.Ю., Сергиенко В.С., Давыдов В.В., Шкляев Ю.В. Синтез и строение комплекса 1-морфолино-3,3- диметил-3,4-дигидроизохинолина с хлоридом железа (III). ЖНХ. 2001. т.46. №8. с.1199-1203. 40. Шкляев Ю.В., Нифонтов Ю.В. Трехкомпонентный синтез производных 3,4-дигидроизохинолина Изв. РАН. Сер.хим. 2002. №5. с.689. 41. Шкляев Ю.В., Глушков В.А., Нифонтов Ю.В., Аушева О.Г. В кн.: Азотистые гетероциклы и алкалоиды. –М. –Иридиум-Пресс. 2001. т.1. С. 593. 42. Дормидонтов М.Ю, Закс А.С., Будри Н.З. и др., Хим.-фарм.журн. 1989. 8. 929. 43. Дормидонтов М.Ю, Сыропятов Б.Я., Даутова Р.З. и др., Хим.-фарм.журн. 1990. 1. 22. 43 44. Михайловский А.Г., Александров Б.Б., Вахрин М.И., ХГС 1992. 9. 1144. 45. Глушков В.А., Шуров С.Н., Майорова О.А., Постаногова Г.А., Фешина Е.В., Шкляев Е.В., Синтез 6,7-5,8-диметокси-3,3-диалкил-3,4- дигидроизохинолинов тандемной реакцией алкилирования-циклизации. ХГС. 2001. №4. С.492-500. 46. Михайловский А. Г. синтез 1-ароил-3,4-дигидроизохинолинов //Химия гетер. соедин. – 2012. – №. 2. – С. 264-265. 47. Глушков В.А., Карманов В.И., Фешина Е.В. Постаногова Г.А., Шкляев Ю.В. Синтез монооксимов (3,3-диалкил-3,4-дигидроизохинолил- 1)арилкетонов и –дикетонов. ХГС 2001. №1. 108-113. 48. Фешин В.П., Шкляев В.С., Мисюра И.Л. и др., ЖОХ 1996. 10. 1368. 49. Glushkov V. A. et al. Synthesis of 2, 5-cyclohexadien-4-one-spiro-3'-(2'-R- 5',5'-dimethyl-1'-pyrrolines) by the Ritter reaction //Mendeleev communications. – 1998. – Т. 8. – №. 6. – С. 227-228. 50. Шкляев Ю. В. и др. В кн.: Енамины в органическом синтезе //Сб. научн. тр. Изд-во УрО РАН. Екатеринбург. – 2001. – С. 120. 51. Фешина Е.В., Шкляев В.С., и др., ЖОХ 199 6 . 8 . 66 . 52. Kammermeier B. O. T., Lerch U., Sommer C. Efficient synthesis of racemic and enantiomerically pure 1, 2, 3, 4-tetrahydroisoquinoline-3-carboxylic acid and esters //Synthesis. – 1992. – Т. 1992. – №. 11. – С. 1157-1160. 53. Locher C., Baldey S., Peerzada N. N-Benzotriazol-1-yl-methyl-1, 2, 3, 4- tetrahydroisoquinoline //Molecules. – 1999. – Т. 4. – №1. 54. Davis F. A., Andemichael Y. W. Sulfinimine mediated asymmetric synthesis of 3-substituted-1(2H)-isoquinolones: (3R,4S)-(−)-4-hydroxy-3- phenyltetrahydroisoquinoline //Tetrahedron letters. – 1998. – Т. 39. – №. 20. – С. 3099-3102. 55. Głuszyńska A., Rozwadowska M. D. Enantioselective modification of the Pomeranz–Fritsch–Bobbitt synthesis of tetrahydroisoquinoline alkaloids synthesis of (−)-salsolidine and (−)-carnegine //Tetrahedron: Asymmetry. – 2000. – Т. 11. – №11. – С. 2359-2366. 44 56. L. Carrillo, D. Baida, E. Dominguez, F. Ortega, I. Tellitu. Tetrahedron Asymmetry. 1998. 9. 151. 57. Coote, S. J., Davies, S. G., Middlemiss, D., & Naylor, A. (1989). Enantiospecific synthesis of (+)-(R)-6, 7-dimethoxy-2-methyl-4-phenyl-1, 2, 3, 4-tetrahydroisoquinoline from (+)-(S)-2-methylamino-1-phenylethanol (halostachine). J. Chem. Soc., Perkin Trans. 1, (12), 2223-2228. 58. Z. Czarnocki, J.B.Mieczkowski, M.Ziolkowski. Tetrahedron: Enantioselective synthesis of (R)-(−)-laudanosine and (R)-(−)-glaucine from L-ascorbic acid.1996. 9. 2711. 59. M. Kawai, Y. Deng, I. Kimura, H. Yamamura, Sh. Araki, M. Naoi. 60. Tetrahedron: Asymmetry. 1997. 9 . 1487 . 61. Munchhof M. J., Meyers A. I. A Novel Route to Chiral, Nonracemic 1-Alkyl- and 1-Aryl-Substituted Tetrahydroisoquinolines. Synthesis of (-)-Salsolidine and (+)-Cryptostyline II //The Journal of Organic Chemistry. – 1995. – Т. 60. – №. 22. – С. 7086-7087. 62. Л.Пакeтт., Оснoвы соврeмeнной химии гeтeроцикличeских соединeние. Издатeльство «Мир» Москва, 1971 . 63. Карцев В.Г., Природные изохинолины: химия и биологическая активность. 8-ой том, 704 с, Москва : “ Научное Партнерство ” МБФНЦ, 2011. 64. И.А. Исраилов, Ф.М. Мeликов, Д.А. Муравьева, Химия природ. соедин. №1, 79. 1984. 65. Ш.Н.Журақулов., В.И.Виноградова., Алимова М.Ж., Synthesis of 4- methoxyphenyl-6,7-dimetoxy-N-methyl-1,2,3,4-tetrahydroisoquinoline. 7 th International Symposium on the Chemistry of Natural Compounds Abstracts 160. 16-18 October Tashkent 2007. 65. Бобобeкова Д., Рахимов Ш., Алимова М.Ж.,Синтeз замeщенных 1-фeнил 1,2,3,4-тeтрагидроизохинолинов. Акад. С. Юнусов хотирасига бағишланган ёш олимлар илмий анжумани. 18-март, Тошкeнт 2005, 115б. 45 66. Sh.B.Rahimov., V.I.Vinogradova., Alimova M.J., Suntheses of N-benzyl Derivatives of cytisine. 5 th International Symposium on the Chemistry of Natural Compounds. 20-23 may. 2003 Tashkent 67. В.И.Виноградова., Алимова М.Ж., Синтeз новых производных 1- фeнилтeтрагидроизохинолиновых алкалоидов. Конфeрeнция актуальные проблeмы химии природных соединeний 85. 18-19 март Ташкeнт 2009 68. Н.Баратов., А.Саидов., Г.Фахриддинова., Алимова М.Ж., Синтeз ряда изохинолиновых производных с использованием двухосновных кислот. Конфeрeнция актуальные проблeмы химии природных соединeний 315. 18-19 март Ташкeнт 2009 69. Поссет Б.В., Антипов М.А. “Практикум по техническому анализу и контролю производства химико-фармацевтических препаратов и антибиотиков” 1990 г. c тр 56.

1 LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O ‘RGANISH MUNDARIJA I . KIRISH ……………………………………………………………………. 3 II . А DABIYOTLAR SHARHI 2 .1. Alkaloidlar tasnifi ………………………………………………….. 5 2.2. Lycium turkum i tarkibidagi alkaloidlarining asosiy guruhlari.....…. 9 2.3. Lycium turkumining kimyoviy tarkibi ……….………………….... 1 4 2.4. Lycium turkumi optik faol alkaloidlari ………… ……………. ……. 25 2. 5 . Lycium turkumi tarkibidan ajratilgan alkaloidlarning biologik faolligi va farmakologik xususiyatlari …………… ………..... …... 30 III . NATIJALAR MUHOKAMASI …………. ……………………………. 35 IV . TAJRIBAVIY QISM …………………………………………………… 38 V. XULOSA ………………………………………………………………… 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………... 41

2 I. KIRISH Ko‘plab dorivor o‘simliklar asosiy tarkibiy qismini alkaloidlar tashkil qiladi. Ular asos xarakteriga ega tarkibida azot saqlagan geterohalqali birikmalarning vakillaridir. Alkaloidlarga boy juda ko‘p o‘simlik oilalari o‘rganilgan. Lycium turkumi ham alkaloidlarga boy o‘simliklardan hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi va mohiyati. Hozirgi paytda tibbiyotda juda ko‘p alkaloidlar turli maqsadlarda ishlatilmoqda. Ayniqsa, dorivor vositalar sifatida. Ular asosan o‘simlik manbalaridan olingan yoki biror sintez asosida yaratilgan. Ammo, hamma vaqt insonlar uchun tabiiy, ekologik jihatdan toza va hech qanday zararli ta’sirlarga ega bo‘lmagan dorivor vositalarni izlash maqsadida tabiiy manbalarga murojaat etiladi. Bunday manbalar orasida floramiz biologik faol birikmalarga juda boydir. Bu esa kimyogarlar oldiga yangidan-yangi faol birikmalarni ochish va tinimsiz izlanishlarni amalga oshirish kabi muhim vazifani qo‘yadi. Tadqiqot obyekti sifatida o‘simliklar tanlangan hollarda bir necha bosqichli usullarda biologik material qayta ishlanadi. O‘simlik va birikmalar tabiatiga mos holda shart-sharoit larni o’rganish hamda mahsulotni toza holda ajratib olib spektral analiz va farmakologik tekshiruvlar uchun namunalar tayyorla nadi . Qattiq namuna ekstraksiyasi uchun ma’qbul usulni tanlash maqsadida jarayon 3 ta farqli sharoitlarda olib borildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida Lycium depressum o‘simligi quritilgan mevalari olingan. Tadqiqot predmeti meva tarkibidan ajratib olinadigan asos xossalari alkaloidlar bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ko‘plab adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki Lycium turkumi vakillarining asosan 7 turi keng tarqalgan va oziq-ovqat mahsuloti hamda dorivor xususiyatga ega vosita sifatida keng foydalaniladi. Amaliy ahamiyati yuqori bo‘lgan ushbu turkum vakillari birmuncha o‘rganilgan bo‘lsa-da, geografik jihatdan tor doirada tarqalgan L.depressum turi nisbatan kam o‘rganilgan. Uning kimyoviy tarkibi bo‘yicha adabiyot ma’lumotlari yetarli emas. Bizning bu ishimizda Respublikamiz janubiy hududlarida tabiiy holda o‘sadigan Lycium depressum ning

3 alkaloid tarkibi o‘rganilgan. Ajratish jarayonida suvli fraksiyada 6 ta farqli Rf qiymatiga ega dog‘ lar aniqlandi. Shulardan bi ttas i ajratib olindi va xossalari o‘rganildi . Tadqiqotning ilmiy ahamiyati. Lycium depressum yetilgan mevalari tarkibidan alkaloidlarni ajratib olish maqsadida uch xil sharoitda qattiq namuna ekstraksiyasi amalaga oshirildi. Olingan spirtli ekstrakt qutbliligi jihatdan farqli erituvchilarda fraksiyalarga ajratildi. Suvli va etilasetatli fraksiyalar tarkibida n mahsulot ajratildi va tozalandi . Bu esa olib borilgan sintezning ham nazari y , ham amaliy jihatdan muhimligini bildiradi. Ish Organik sintez va bioorganik kimyo kafedrasi ilmiy laboratoriyasida bajarilgan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi . Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, adabyoitlar sharhi, tajribaviy qismdan iborat, uch bobda rasmiylashtirilgan bo‘lib, 5 ta jadval, 69 ta nomdagi foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatida iborat 46 betda rasmiylashtirilgan.

4 II. ADABIYOTLAR SHARHI 2.1. Alkaloidlar tasnif i Hozirgi vaqtda 10000 ga yaqin alkaloidlar turi bo‘lib, ulardan 4000 tasining tuzilishi isbotlangan [1-3]. Bunday ko‘p miqdor alkaloidlarni turlicha sinflashga sabab bo‘lmoqda. Alkaloidlarni sinflashning bir qancha prinsiplari bo‘lib, ularning ayrimlari quyida keltirilgan. Alkaloidlarni farmakologik xossalariga ko‘ra klassifikatsiyalashda ularning organizmga ta’siri asos qilib olinadi: - narkotik alkaloidlar; - mahalliy og‘riqsizlantiruvchi alkaloidlar; - spazmalitik alkaloidlar; - kurarega o‘xshash (farmakologik ta’siri) ta’sirga ega alkaloidlar. Botanik klassifikatsiyalash asosida esa o‘simlik oilalari asos qilib olinib, ulardan ajratib olingan alkaloidlar birgalikda guruhlanadi: - tamakidoshlar alkaloidlari; - lolaguldoshlar alkaloidlari; - sporinlar alkaloidlari. Bu klassifikatsiyalar alkaloidlarning kimyoviy tuzilishini e’tiborga olmaydi. Angliyalik olim Xegnauer biogenetik klassifikatsiyani taklif qildi. Bu klassifikatsiyada alkaloidlarning biosintez yo‘liga e’tibor qaratiladi, ya’ni alkaloidlar hosil bo‘lishida ishtirok etayotgan aminokislotalar asosiy hisoblanadi. Shunga ko‘ra quyidagi alkaoidlar guruhlari ajratiladi: - triptofan alkaloidlari; - fenilalanin alkaloidlari. 1910-yilda E.Vintershteyn va T.Trir alkaloidlar to‘g‘risidagi zamonaviy tushunchalarni izohlab, haqiqiy alkaloid bo‘lishi uchun quyidagi to‘rt shart bajarilishi kerak deb e’tirof etadilar. 1. Azot atomi geterosiklik halqa tarkibida bo‘lishi kerak; 2. Birikma murakkab molekulyar strukturaga ega bo‘lishi kerak;

5 3. Ular albatta farmakologik faol bo‘lishi kerak; 4. O‘simlik tarkibida bo‘lishi kerak . Lekin barcha alakaloidlar ham bu talablarga javob bera olmaydi. Kolxitsin, piperin kabi alkaloidlar asos xarakteriga ega emas. Kolxitsin meskalin va feniletilamin singarilar geterosiklik birikma hisoblanmaydi [4]. Professor V.S.Sokolov [5] alkaloidlar uchraydigan o‘simlik oilalarini hisobga olib, alkaloid saqlagan o‘simliklarni 3 guruhga ajratadi: 1 guruh oilalar – 20% dan kam bo‘lmagan alkaloid saqlagan o‘simliklar oilalari. Bu oilalarni Sokolov alkaloidlarga boy oilalar deb atadi. 2 guruh oilalar – 10% dan 20 % gacha alkaloid saqlagan o‘simliklar oilalari. Bu oilalar – o‘rtacha alkaloidli hisoblanadi. 3 guruh oilalar – 1% dan 10 % gacha alkaloid saqlagan o‘simliklar oilalari. Bunday oilalar –kam alkaloidli hisoblanadi. Hozirgi vaqtada molekulada azot atomining joylashishiga qarab alkaloidlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Haqiqiy alkaloidlar – azot atomi tutgan geterosiklik birikmalar va aminokislotalardan tashkil topgan birikmalar (giosiamin, kofein, platifillin). 2. Protoalkaloidlar – yon zanjirida azot saqlagan alifatik birikmalar va aminokislotalardan tashkil topgan birikmalar (efedrin, kapsaitsin). 3. Psevdoalkaloidlar – terpen va steroid tabiatli azot saqlagan birikmalar (sоlаsоdin). Ko‘pincha farmakognoziyada akad.A.P.Orexov taklif qilgan kimyoviy klassifikatsiyadan foydalaniladi. Bu klassifikatsiya asosida asosan azot saqlagan geterosiklik tuzilishli alkaloidning kimyoviy tuzilishi yotadi.

Похожие

TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH
MAGNIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMIN, SUVDAN IBORAT POLITERMIK ERUVCHANLIK SISTEMALARINI O‘RGANISH VA FAZALARNING TARKIBINI TAXLIL QILISH
Emotsiya va uning tabiatini o‘rganish
Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish
FUNKSIONAL TENGLAMA VA TENGSIZLIKLARNI O‘RGANISH METODIKASI