logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. MAGNIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMIN, SUVDAN IBORAT POLITERMIK ERUVCHANLIK SISTEMALARINI O‘RGANISH VA FAZALARNING TARKIBINI TAXLIL QILISH

MAGNIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMIN, SUVDAN IBORAT POLITERMIK ERUVCHANLIK SISTEMALARINI O‘RGANISH VA FAZALARNING TARKIBINI TAXLIL QILISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1480.626953125 KB
Скачать
MAGNIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMIN, SUVDAN IBORAT POLITERMIK ERUVCHANLIK SISTEMALARINI O ‘ RGANISH VA FAZALARNING TARKIBINI TAXLIL QILISH MUNDARIJA KIRISH . ........ ………………………………………………………….. ... 3 I -BOB. ADABIYOTLAR SHARHI ……………………………………… 8 § 1 .1 Dolomit rudasi xususiyatlari va undan kalsiy va magniylarni o‘zaro ajratib olish usullari ..... ....................................................... 8 § 1 .2 Kalsiy va magniy tuzlari asosida defoliantlar olish usullari va texnologiyasi ……………………………………………………. . 1 3 § 1 .3 Kuzatuv politermik usulda o‘rganilgan eruvchanlik diagrammalari tahlili............... ................... ............... ..................... 18 § 1 . 4 Xulosa va adabiyotlar tahlili ……… ....... ……… …… …………. . 21 II BOB . TADQIQOT O‘TKAZISh USULLARI ……………… .. …….. ... 22 § 2.1. Tadqiqot ob’ektlarining xususiyatlari .. …………… ...... ........... .... 22 § 2. 2 Kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari....................... ........ ... .. 23 § 2. 3 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa … ... .…………………… .. ……. ….. 25 III BOB . DOLOMITNI PARChALAB KALSIY VA MAGNIY TUZLARINI 26 1 AJRATISh ............................. ................................................ § 3. 1 Dolomitni xlorid kislota bilan parchalash, hosil bo‘lgan eritmadan kalsiy va magniy xloridlarni ajratish …………………. 26 § 3 .2 MgCl 2 ·6H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish ……………………………………………………… … 28 § 3 .3 Mg Cl 2 ·6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasi ……………………………………………. 33 § 3 .4 Magniy tuzini kalsiy va magniy tuzlari eritmasidan ajratib olishda monoetanolaminning ta’sirini o‘rganish …………………………. 36 § 3. 5 Uchinchi bob b o‘ yicha xulosa ………………………………... . 44 XULOSA ……………………………………………………………. ........ . 45 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR …………………… .......... .......... 46 KIRISh Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Hozirgi kunda kalsiy va magniy tuzlariga bo‘lgan talab yuqori bo‘lib, kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi, va farmasevtika sohalarida keng miqyosda ishlatiladi. Kalsiy va magniy saqlagan xomashyolarni qayta ishlab respublikamiz uchun kerakli bo‘lgan preparatlarni ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Olimlar tomonidan mahalliy xomashyolar dolomit, fosforit, silvinit, oxaktosh va boshqalar asosida preparatlarni olish va ishlab chiqarish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu borada, dolomit mineralini kislotalar yordamida parchalab, uning asosida kalsiy xlorid va magniy sulfat preparatlari ishlab 2 chiqilgan. Dolomit tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarini ajratish va ular asosida yangi preparat turlarini olinish texnologiyasini ishlab chiqish, ularni faolligini aniqlash kimyogarlar oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Respublikamizda mahalliy xom ashyolarni qayta ishlab defoliantlar, o‘g‘itlar, fiziologik faol moddalar va boshqa turdagi kimyoviy preparatlarni olish va qishloq xo‘jaligini ushbu preparatlar bilan ta’minlash borasida muayyan natijalarga erishilgan. Jumladan, natriy, kalsiy va magniy xloratlar asosida O‘zDef, Sixat, Sadaf, Morel, Super XMD, PoliDef, suyuq o‘g‘itlarning preparatlarini alohida ta’kidlash mumkin. O‘zbekiston Respublikasining “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi PF-60- sonli farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan...” muhim vazifalar belgilangan . Bu borada, mahalliy dolomit mineralini parchalab, kalsiy va magniy tuzlarini ajratish, komponentlarning o‘zaro ta’sirlashish bo‘yicha eruvchanlik sistemalarini o‘rganish, diagrammaning hosil bo‘lgan fazalarini kimyoviy va fizik- kimyoviy usullarda aniqlash va olib borilgan tadqiqotlar natijasida kalsiy xlorat sintez qilishni yangi uslubini taklif etish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28-yanvardagi PF-60- sonli “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi o‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom ettirib, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish” va 2021 yil 13 fevraldagi PQ-4992-sonli “ Kimyo sanoati korxonalarini yanada isloh qilish va moliyaviy sog‘lomlashtirish, yuqori qo‘shilgan qiymatli kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida ”gi qarori hamda, mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishi-ning asosiy ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va 3 texnologiyalar rivojlanishining VII. «Kimyo texnologiyalari va nanotexnologiyalar» ustuvor yo‘nalishiga muvofiq holda bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyotlarda organik va noorganik moddalar asosida preparatlar olish bo‘yicha ishlar keng yoritilgan. O‘zbekistonda Nabiev M.N. rahbarligida noorganik moddalar texnologiyasi ixtisosligi bo‘yicha ilmiy maktab yaratilib, S.Tuxtaev, M.K. Askarova, B.M. Beglov, B.S. Zakirov, Sh.S. Namazov, X. Kucharov, Z.Isabaev, S.M. Tajiev va boshqa namoyandalari kimyo-texnologiya fanining rivojiga o‘zlarining o‘lkan hissalarini qo‘shgan. A.I. Imamaliev, T.S. Zakirov, N.N. Melnikov, A.M. Prugalov, L.D. Stonov, R.S. Nazarov, Sh.J. Teshaev, F.J. Teshaev kabi yetakchi olimlar g‘o‘za defoliatsiyasi samaradorligiga turli tashqi omillar va agrotexnik tadbirlarning ta’sirini o‘rgangan va ular hozirgi vaqtga kelib soha rivojining asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Dunyoda Jayms Kost, Loston Rove , J. Dan Smit , Ch.S. Vulyams, J.K. Suttle, F.R.H. Katterman, V.K. Hall, L.K. Brown, K.L. Rhyne, Yo Gan kabi olimlar organik moddalar asosida preparatlar olish va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish bo‘yicha qator ilmiy izlanishlar olib borgan. Adabiyotlarda dolomit mineralini sulfat kislotada parchalab, gips va magniy sulfat olish (Dmitrevskiy B.A.); xlorid kislotada parchalab, olingan kalsiy, magniy xloridlarni natriy xlorat bilan konversiya qilib “Fandef” defoliantini olish (Xamraqulov Z.A.), hamda sulfat va xlorid kislota asosida kalsiy sulfat va magniy xlorid olish bo‘yicha (Dadaxodjaev A.T.) olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Olimlar tomonidan dolomit mineralini parchalab, kalsiy, magniy xloridlarni olish va ularni ajratib undan olingan kalsiy xloridni natriy xlorat bilan konversiya qilib, kalsiy xlorat sintez qilish, hamda kalsiy xlorati, oziqlantiruvchi, fiziologik faol va insektitsidlar asosida yangi defoliantlar olish texnologiyasini yaratish bo‘yicha hozirga qadar ilmiy tadqiqotlar olib borilmagan. Ushbu dissertatsiya ishi kalsiy xlorat asosida kompleks defoliant turini mahalliy xomashyo dolomitdan olishga va ularni paxtachilikda qo‘llab, hosildorlikni oshiruvchi preparatlarni yaratishga imkon beradi. 4 Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilayotgan ilmiy tadqiqot muassasasining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi Umumiy va noorganik kimyo institutining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining PZ- 20170926386 “Mahalliy xom ashyo asosida kompleks ta’sir etuvchi, samaradorli defoliant sintezi va olinish texnologiyasini ilmiy asoslarini ishlab chiqish” mavzudagi loyiha doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi magniy xlorid, ammiak, monoetanolamin sistemalarini o‘rganish, fazalar tarkibini taxlil qilish va kalsiy, magniy tuzlaridan magniy tuzini ajratishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratish usulini ishlab chiqish; Mg Cl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish va taxlil qilish; Mg Cl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasini keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganish; Eruvchanlik diagrammalarida hosil bo‘lgan fazalarning tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida aniqlash; [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] eritmasini monoetanolamin bilan ta’sirlashuvini, tushadigan cho‘kmaning miqdoriga, eritmaning tarkibiga va pH muhitiga bog‘lab o‘rganish; kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratib olishda, monoetanolaminni ammiak bilan aralashma miqdorini magniy tuzini mol miqdoriga bog‘lab o‘rganish. Tadqiqotning ob’ekti kalsiy xlorid, monoetanolamin, ammiakli suv, xlorid kislota. Tadqiqotning predmeti respublikamizda mavjud bo‘lgan dolomit mineralini kislotada parchalash, kalsiy va magniy tuzlarini ajratishdan iborat. Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada vizual-politermik, piknometrli, analitik, termik va rentgenfazali tahlil usullaridan foydalanilgan. Vizkozimetr VPJ 5 yordamida eritmaning qovushqoqligi tekshirildi, pH ni aniqlashda METTLER TOLEDO FE 20/ FG 2 pH metrda va sindirish ko‘rsatkichini BM modelli IRF 454 refraktometrida aniqlandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratishning maqbul usuli ishlab chiqilgan; - MgCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasi keng xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilgan va hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlangan; - MgCl 2 ·2H 2 O – [ 25%NH 3 +75% H 2 O ] – H 2 O eruvchanlik sistemasi keng xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilgan va politermik diagrammasi qo‘rilgan; - o‘rganilgan sistemalarda hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlangan; - “kalsiy, magniy xlorid eritmasidan kalsiy xloridni ajratishda [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] : MEA massa nisbati 100 10 nisbat maqbul˸ sifatida tanlab olingan; - [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] eritmasini magniy xloridni 1 mol qismga, monoetanolaminni ammiak bilan aralashmasini [0.1 mol +0.9 mol] dan [0.9 mol + 0.1 mol] nisbatda qo‘shib, magniy tuzini ajratish o‘rganilgan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Magniy xlorid, monoetanolamin va ammiak asosida o‘rganilgan eruvchanlik sistemalari tahlili asosida magniy tuzini ajratishni tashkil etishdan iborat. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Foydalanilgan kimyoviy (analitik kimyo) va fizik-kimyoviy (rentgenfazali, termik, kuzatuv-politermik) tahlil natijalari. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati tarkibida magniy xlorid, monoetanolamin, ammiakli suvdan iborat bo‘lgan suvli murakkab sistemlardagi komponentlarning o‘zaro 6 eruvchanligi va ta’sirlashuvi bo‘yicha yangi ma’lumotlar olingan. Olingan ilmiy natijalar kalsiy va magniy tuzlaridan magniy tuzini ajratib olish texnologiyasini yaratishga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati o‘rganilgan eruvchanlik sistemalari kimyo va kimyoviy texnologiya talabalari uchun spravochnik ma’lumoti bo‘lib hizmat qiladi, shu bilan birga ajratib olingan magniy tuzidan fiziologik faol moddalarning olish texnologiyasi ishlab chiqiladi va o‘simliklarda qo‘llashga tavsiya etiladi. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, oltita bob, xulosa, foydalanilgan 81 nomdagi adabiyotlar ro‘yxatidan va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi 62 betni tashkil et ib , 13 ta rasm va 7 ta jadvallardan iborat. 7 I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI §1.1 Dolomit rudasi xususiyatlari va undan kalsiy va magniylarni o‘zaro ajratib olish usullari Dolomit ( CaM g (CO 3 ) 2 )- kalsiy va magniyning qo‘sh karbonatli tuzi xisoblanadi . Texnik xususiyatlariga ko‘ra, dolomit ohaktoshlardan bir oz farq qiladi. Dolomitning sof shakli: CaCO 3 - 54,2%; MgCO 3 - 45,8%. Oksidlar bo‘yicha dolomit tarkibida: CaO - 30,41%; MgO - 21,86%; CO 2 -47,73%. Dolomitning kristall tuzilishi olti burchakli rombi k shaklda (1.1 - rasm ) bo‘lib uning rangi xilma-xil: oq, kulrang, och sariq va jigarrang ( aralashmalar, temirli birikmalarga qarab ) . Ba’zida qora dolomit mavjud bo‘lib, uning rangi t arkibi da bitumli yoki karbona t li aralashmalar mavjudligiga bog‘liq. Texnologiyada ular quyidagich a guruhlana di: dolomit mineralining donalaridan hosil bo‘lgan dolomit yoki marmar dolomit; ohaktoshga o‘xshash zich dolomit; toshli va uyali dolomit [1]. 1.1 Rasm. Dolomit kristalining struktura tuzilishi Dolomit tarkibida aralashmalar, xususan: magnezit, kvars, siderit, gil mineral guruhlari, FeO, Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 , MnO va boshqa organik moddalar mavjud. CaMg(CO 3 ) 2 ning solishtirma og‘irligi 2,85 dan 2,95 gacha. Mineralogik shkala 8 bo‘yicha qattiqlik 3,5-4,0; bosim kuchi - 400 dan 1300 kg / sm 2 gacha, issiqlik quvvati - 0,217 kal/g/g rad [2]. Dolomitning suvda eruvchanligi CaCO 3 ning eruvchanligidan kamroq. Ammo karbonat angidrid bilan to‘yingan suvda dolomitning eruvchanligi kalsiy va magniy bikarbonatlarining hosil bo‘lishi tufayli sezilarli darajada oshadi [3]. Dolomitning mineral kislotalardagi eruvchanligi kalsit va magnezit eruvchanligiga nisbatan oraliq joyni egallaydi. Sovuq xlorid kislotada dolomitning erishi sekin kechadi. Agar kukunli dolomitni suyultirilgan xlorid kislotada qizdirilsa u butunlay eriydi eritmada faqat erimaydigan aralashmalar qoladi [1]. Schvbrzenbach va uning hamkasblari (1, 4, 5) etilendiamin tetraasetat kislotaning (odatda Versen nomi bilan tanilgan) gidroksidini tuproq va boshqa metallar uchun komplekslashtiruvchi vosita sifata hamda Eriochrome Schvartz T yordamida suvdagi kalsiy va magniy yig‘indisi uchun titrant sifatida (Indikator F- 241) foydalanishni taklif qilishdi. Diehl, Goetz va Xach [2] ushbu usulni suvning umumiy kalsiy va magniy qattiqligini aniqlash bilan bog‘liq holda o‘rgandilar. Kalsiy va magniyni o‘z ichiga olgan eritmani to‘g‘ridan-to‘g‘ri titrlash ushbu ikki elementning yig‘indisini berganligi sababli, ulardan kalsiyni oksalat shaklida bog‘lab, keyin filtratdagi magniyni titrlash orqali ushbu ikki elementni miqdorini topishni va ajratib olishni taklif etishdi. Ushbu tadqiqotning maqsadi bir qator ohaktoshlar va dolomitlar tarkibidagi kalsiy oksidi va magniy miqdorini aniqlash uchun qo‘llashdan iborat[4]. Ixtiro mineral xomashyoni, asosan past navli dolomitni qayta ishlash texnologiyasiga ta’luqli bo‘lib, qog‘oz sanoatida to‘ldiruvchi, plastmassa, mineral o‘g‘itlar va boshqa ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan magniy oksidi yoki uning hosilalarini olishda foydalanish mumkin. Ixtironing mohiyati CaO = 1,87 SiO 2 + 0,35 Fe 2 O 3 + 0,55 Al 2 O 3 massa nisbatini ta’minlash uchun dolomit, serpantinit yoki sungulit bilan aralashtiriladi, aralashma briketlanadi, 800-900 o C haroratda 0,75- 1,25 soat davomida pishiriladi. Mahsulot xlorid, magniy sulfat yoki sulfat kislota eritmasi bilan T:W=1:20-100 nisbatda yuviladi, cho‘kma filtrlanadi hamda filtratdan magniy birikmasi ajratiladi. Sulfat kislota eritmasi sifatida, magniy 9 birikmasini neytrallashdan qolgan sulfat angidrid bilan to‘yingan eritma ishlatiladi. Erishilgan natija bog‘langan magniy birikmalarining tozaligini oshirish va jarayon haroratini pasaytirishdan iborat bo‘lib ulardagi aralashmalar miqdori 0,85 - 2,5% og‘irlik dan ko‘p bo‘lmaydi [5]. «Navbaxor» koni dolomitini xlorid kislotada parchalash yo‘li bilan kalsiy va magniy xloridlari eritmalarini olingan. Dolomitni parchalashda ko‘pik hosil bo‘lish jarayoni kislota konsentratsiyasi, uning uzatilish tezligi va temperaturasiga bog‘liq [6]. 40% nitrat kislota 110% stavkada magniy va kalsiyning ekstraksiya tezligi mos ravishda 99,88-99,92% va 98,21-99,90% ni tashkil qiladi, jarayonning davomiyligi 30 minut [ 7 ]. Dehqonobod koni dolomitini 40% li n itrat kislota bilan parchala shda harorat va jarayon davomiyligi ta ’ sirini o‘rganish natijalari keltirilgan. 40% nitrat kislota da jarayonning davomiyligi 30 minut bo‘lganda magniy va kalsiyning ekstraksiya tezligi mos ravishda 99,88-99,92% va 98,21-99,90% ni tashkil qiladi . Eritmadagi magniy oksidi tarkibiga temperatura va jarayon davomiyliklar ta’sir etmasligi aniqlangan. 20 °C haroratda jarayon davomiyligini 10 - 60 minutgacha uzaytirilganda kalsiy oksidi tarkibi 8,76% dan 9,07% gacha, 60 °C haroratda esa 8,90% dan 9,14% gacha oshadi, ya’ni temperatura eritmadagi kalsiy oksidi tarkibiga ham qariyib ta’sir etmaydi. Temir va aluminiy oksidlari miqdori yuzdan bir protsentni tashkil etadi. Parchalanish jarayoni davomiyligining ortishi qattiq faza tarkibidagi magniy oksidiga ta’siri ko‘rib chiqilganda: jarayon davomiyligi 10 minut bo‘lganda 1,51-1,92% gacha, jarayon davomiyligi 60 minut bo‘lganda 0,72- 0,92% gacha kamayishi aniqlangan. Parchalanish haroratining ko‘tarilishi bilan magniy oksidi miqdori 20 ° C da 0,92-1,92% ga, 60 ° C da esa 0,72-1,51% gacha kamayadi [8] . Dolomitni qayta ishlashning ya’na bir usuli, xom ashyoga sulfat kislota eritmasini ta’sir ettirib, cho‘kma ko‘rinishidagi gips va magniy sulfati eritmasi oli n adi . Magniy oksidi olish uchun eritmaga ishqoriy muhud berilib 1 soat davomida arlashtiriladi va magniy gidroksidi ch o‘ ktiriladi . Dolomit xomashyosini 10 sulfat kislota bilan parchalashda kislota va xomashyo molyar nisbatda olinadi. Dolomit xomashyosi bilan kislotaning ta’sirlashuvi 2 soat davom etadi. So‘ngra aralashmaga suv solinib kamida 1 soat 2,4-2,5 GGs chastotali, quvvati 0,01-0,5 Vt/g bo‘lgan SVCh-maydonli qurilma yordamida karbonat angidrid gazi ajralib chiqishi tugagunicha aralashtiriladi. Hosil bo‘lgan gips ko‘rinishidagi cho‘kma filtrlanadi, tortiladi va albastr olinishda o‘lchangan gips massasidan 15% dan kam bo‘lmagan massaga kamayguncha bug‘latiladi. Magniy sulfat eritmasi unga qo‘shilgan ishqor bilan 2,4-2,5 GGs chastotali, quvvati 0,01-0,5 Vt/g bo‘lgan SVCh-maydonli qurilmada magniy gidroksid ko‘rinishidagi quyqa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi, so‘ngra aralashma filtrlanadi va 2,4-2,5 GGs chastotali, quvvati 1-4 Vt/g SVCh-maydonli qurilma bilan kaustik magniy oksidi olinguncha 5-20 minut davomida aralashtiriladi [9]. Ushbu ishda d olomitni tanlab o lib kalsinatsiya qilish , yarim kal s in atsiya langan namunadan magniy sulfatni sof eritma sini olish va magniy gidroksidni cho‘ktirish bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan. Dolomitni kuydi rish mexanizmi aniqlang an va MgCO 3 ni dekarbonizatsiya darajasining harorat va jarayonning davomiyligiga bog‘liqligi t opilgan . Yarim k uydi rilgan dolomit ga ammoniy sulfat eritmasi ta’sir ettirilib magniyni eritmaga o‘ tkazish jarayoni moddalarning massasiga bog‘liqligi o‘ rganil gan [10]. Quyidagi ishda yelektromagnit ajratish natijasida olingan izotop bilan boyitilgan kalsiyni ajratish va tozalash keltirilgan . Izotop bilan boyitilgan kalsiy konsentrati xlorid kislotada e ritiladi, e ritma aralashmalardan tozalanadi, kalsiy oksalat ammiak muhitida tartar ik kislota ishtirokida cho‘k tirila di hamda og‘ir metallar aralashmalari sulfidlar shaklida cho‘k tirila di va ajratiladi . Olingan e ritmadan kalsiy oksalat ammiak muhitida tartarik kislota ishtirokida qayta cho‘kadi, kalsiy oksalat kislotada e ritiladi, tozalangan e ritma karbonat e ritmasida cho‘kadi. Kalsiy ammoniy karbonat bilan to‘yingan ammiak e ritmasi bilan kalsiy karbonat cho‘kmasi ajratiladi va 200-300°C va 800-850°C da qizdirilib ikki bosqichda ishlov beriladi. Kalsiy o‘z ichiga olgan kon s entratni tozalash usuli , aralashmani yetarlicha to‘liq tozalash, kalsiyni deyarli yo‘qotishsiz chiqarilishini 11 ta’minl ashga va cho‘kindi ni qizdirib tayyor mahsulotni kerakli kimyoviy shaklini olishga imkon beradi [7]. Ushbu tadqiqot to‘rt bosqichni o‘z ichiga olgan , dolomit rudasidan turli xil xususiyatlarga ega magniy oksidi (MgO) zarralarini olishga qaratilgan . 1. Namunani tayyorlash (S 1 ), 2. HCl eritmasi (S 2 ), 3. cho‘ktirish (S 3 ) va 4. kalsinatsiya (S 4 ). Ikkinchi bosqichda olingan eritmadan magniy gidroksidi [Mg(OH) 2 ] hosil qilish uchun , uchinchi bosqichda cho‘ktiruvchi sifatida uch xil ishqor (NaOH, KOH va NH 4 OH) ishlatilgan. Keyin Mg(OH) 2 zarralari turli vaqtlarda (1-5 soat) 600 dan 1000 °C gacha bo‘lgan harorat oralig‘ida xosil bo‘ladi . Ushbu asoslarning ta’siri har bir mahsulotning xossa lari rentgen nurlari difraksiyasi (XRD), skanerlash elektron mikroskopiyasi (SEM), Brunauer-Emmett- Teller (BET), atom kuchi mikroskopiyasi (AFM) va nam kimyoviy tahlil bilan o‘rganildi. Eksperimental natijalar shuni ko‘rsatdiki, har bir mahsulot ishlab chiqarish sharoitlariga qarab 4,49-44,54 m 2 /g ma’lum sirt maydoni (SSA) bilan olingan periklaza minerali (MgO) sifatida aniqlangan. SEM tahlili shuni ko‘rsatdiki, 600 yoki 800 °C da ishlab chiqarilgan MgO zarralari amorf bo‘lib, uning kristallari 1000 °C da silliq yaltiroq ko‘rinishga ega. Nihoyat, barcha eksperimental ma’lumotlarga asoslanib, NaOH bilan MgO zarralari ning ta’sirlashuvi, KOH va NH 4 OH bilan MgO zarralari ta’sirlashuvidan yaxshi ekanligini ko‘rsatadi [ 11 ]. Ushbu maqolada magniy o‘z ichiga olgan tabiiy mineral dolomit, nitrat kislota ta’sirida kalsiy va magniy tuzlariga parchalanishi haqida ma’lumot berilgan. Maqolada mineral dolomitning tarkibi haqida ma’lumot beruvchi jadvallar mavjud. Dolomitdan magniy va kalsiy tuzlarini olish, parchalanish jarayoni bosqichlari va olingan mahsulotlarni qo‘llash sohalari tasvirlangan. Maqolada parchalanish jarayonida yuzaga keladigan kimyoviy reaksiyalar keltirilgan [12]. Magniyning elektrolitik ishlab chiqarilishi bilan bog‘liq tadqiqot ishlarining katta qismi magniy gidroksixlorid (MgOHCl) ni o‘rganishga qaratilgan. Moldnehauer [13] MgOHCl magniy xlorid gidratlarining suvsizlanishi va magniy 12 xloridning gidrolizlanishi natijasida hosil bo‘lishini birinchi bo‘lib aniqladi. Kelli [14] va Kassner [15] MgOHCl ning hosil bo‘lishi va parchalanishini va uning termodinamik xususiyatlarini o‘rgandilar. Vilnyanskiy va Savinkova [16] MgOHCl turli xil Mg:OH:Cl nisbatlari bilan turli shakllarda bo‘lishi mumkinligini aniqladilar. Ushbu birikmalar guruhi MgOHCl ning MgCl 2 dagi qattiq eritmasi hisoblangan va MgCl(OH,Cl) sifatida ifodalanishi mumkin [17, 18]. Gidroksixloridlarning termal va gidrolitik parchalanishi va ularning magniy ishlab chiqarish jarayonlariga ta’sirini o‘rganish uchun ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazildi [19-21]. MgOHCl ga bo‘lgan qiziqish, MgO kabi, agar u elektrolitda mavjud bo‘lsa, u hujayra komponentlarini yo‘q qilishga yordam beradi va elektrod reaksiyalariga xalaqit beradi. Shunday qilib, uning mavjudligi magniyning elektrolitik ishlab chiqarilishiga ham jiddiy zarar etkazadi. So‘nggi o‘n yilliklarda chiqindilarni boshqarishda iqtisodiy jihatdan tasdiqlangan qayta ishlash konsepsiyasi eng mashhur bo‘lmoqda hamda keng qo‘llanila boshlandi. Mineral resurslarning kamayishi va yangi qayta ishlash texnologiyalarining paydo bo‘lishi bilan saqlanadigan chiqindilar sanoat maqsadlarida foydalanish uchun miqdor va sifat jihatidan mos keladi [22]. Dunyoda har yili 25 milliard tonna qattiq sanoat chiqindilari chiqmoqda. Bu miqdorning 70-80% ini mezbon jinslar, qayta ishlash chiqindilari, kimyo va metallurgiya sanoati, va energiya boshqarish substandart minerallari o‘z ichiga oladi [23]. Sun’iy yoki ikkilamchi kalsiyni o‘z ichiga olgan xom ashyolardan kalsiy xloridlarini [24] sanoatda ishlab chiqarilishi natijasida, bir qator tarmoqlarda sanoat chiqindilari miqdorini kamaytirish mumkin. §1.2 Kalsiy va magniy tuzlari asosida defoliantlar olish usullari va texnologiyasi Defoliantlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, sintez qilish, samarali qo‘llash usulini izlash, ishlab chiqishda birmuncha mehnatni talab etadi. Shuningdek, 1987 yilda butifosdan foydalanish taqiqlanganidan so‘ng, O‘zbekiston va mintaqaning boshqa paxta yetishtiradigan davlatlarida 13 paxtachilikda asosiy defoliant sifatida noorganik birikma - magniy xlorat qo‘llanila boshladi. Noorganik defoliantlar guruhi asosan xlorat kislota tuzlari bilan ifodalanadi: magniy xlorat, natriy xlorat va kalsiy xlorat-xlorid. Sanoat sharoitida magniy xlorat eritmadagi natriy xloratning bishofit bilan o‘zaro ta’siridan olinadi [30-32]. 60 ± 2% magniy xlorat geksagidratini o‘z ichiga olgan qattiq kristalli mahsulot 100% xom ashyodan foydalanganda olinadi. Texnologik jarayon yopiq rejimda amalga oshiriladi va quyidagi bosqichlardan iborat: - bishofit eritmasi ni MgCl 2 · 6N 2 O olish; - magniy xlorat defoliantining eritmasini olish uchun bi sh ofit ni natriy xlorat eritmasiga solish ; - mahsulotning kristallanishi yoki erishi ; - mahsulotni joylash va qadoqlash; - drenajlarni tozalash. Bishofit aralashtirgich va bug‘latgich bilan maxsus jihozlangan kislotabardosh qoplamalar bilan qoplangan eritgichlarda 110-120 0 C haroratda namlik 5-10 % bo‘lguncha bug‘ holida suv qo‘shib eritiladi. Keyin kristall holdagi natriy xlorat solinadi va doimiy ravishda aralashtiriladi. Almashinuv reaksiyasi natijasida magniy xlorat olinadi. MgCl 2 • 6N 2 O + 2NaClO 3 = 2 NaCl + Mg(ClO 3 ) 2 • 6 H 2 O Ortiqcha namlik bug‘latilgandan so‘ng, reaktordagi defoliant eritmasi - 12÷15 0 C da suv bilan sovutiladigan kristalizator barabani qolipining tagiga yuboriladi. Aylanadigan qolipli jixozda mahsulot plyonka shaklida kristallanadi va pichoq bilan kesiladi. Barabandan kesilgan defoliant plastinalari yoki bo‘lakchalari lentali uzatgichga yuboriladi va qadoqlashga o‘tkaziladi, u erda maxsulot qog‘oz yoki polietilen qoplamali qoplarda qadoqlanadi. Bu usul bo‘yicha “Farg‘onaazot” OAJda magniy xlorat defolianti ishlab chiqariladi. “ UzDEF ” defolianti suyuq magniy xlorat defolianti, karbamid, asetat monoetanolamin va ammoniy nitrat asosida sintezlanadi [25, 26]. 14 Uni ishlab chiqarish texnologiyasining mohiyati karbamid, asetat monoetanolamin va ammoniy nitratni 36% suyuq magniy xlorat defoliantida komponentlarning 8,82:1:0,03:0,15 bo‘lgan massa nisbatida ketma-ket eritib, so‘ngra bir hil eritma olishdan iborat [27]. Texnologik jarayon quyidagi asosiy bosqichlardan iborat [ 28 ]: - magniy xloratning 36% li eritmasini reaktorga solish ; - magniy xlorat dikarbamid olish uchun karbamidni magniy xlorat eritmasiga solish va eritish; - hosil bo‘lgan magniy xlorat dikarbamid eritmasi ga ammiakli selitrani solish va eritish; - hosil bo‘lgan bir jinsli eritma da a s etat mono e tanolaminni eritish; - olingan tayyor “UzDEF” defoliantini drenajlash va qadoqlash. S uyuq magniy xlorat defoliant i “Farg‘onaazot” ak s iyadorlik jamiyatida ishlab chiqariladi. Zaharlilik darajasi past “ Sadaf ” defolianti natriy xlorat va karbamiddan sintez qilib olinadi [29, 30]. "Sadaf" defoliantini ishlab chiqarish usulining mohiyati karbamidni natriy xloratning 46,5% eritmasida 1,69:1,0 komponentlarning massa nisbatida eritib, so‘ngra natriy xlorat trikarbamidning bir hil 70% eritmasini olishdan iborat. Texnologik jarayon quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: - omborga karbamid va natriy xlorat qabul qilish; - reaktorga suv solish ; - natriy xloratni suv g a solish va erishi; - natriy xlorat trikarbamidning 70,0% eritmasini olish uchun karbamidni natriy xlorat eritmasiga solish va eritish; - olingan mahsulotni qadoqlash. " Sardor " natriy xlorat, 2-xloroetilfosfat kislota va monoetanolamin asosida sintezlanadi [31]. 15 "Sardor" suyuq defoliantini ishlab chiqarish 50% li natriy xlorat va 2- xloroetilfosfat kislota eritmalari yordamida amalga oshiriladi. Asosiy texnologik jarayon quyidagi bosqichlardan iborat [32]: - 2-xloroetilfosfa t kislotasining 50% li suvl i eritmasini reaktorga solish va uni monoetanolamin bilan ammonizatsiya qilish; - natriy xloratning 50% li eritmasini 2-xloroetilfosfonat monoetanolam moniy va monoetanolamin eritma lari aralashmasiga solish va aralashtirish; - olingan mahsulotni qadoqlash. Olingan mahsulot 39,51% natriy xlorat, 10,81% 2-xloroetilfosfonat monoetanolam moniy , 2,53% monoetanolamin va 47,15% suvni o‘z ichiga olgan biroz sarg‘ish rangga ega shaffof suyuqlikdir. Xlorat li defoliant ning yana bir guruhi kalsiy xloratdir . Uning asosiy miqdori ohak sutini xlorlash yo‘li bilan olinadi [ 33 ]. 6Ca(OH) 2 + 6Cl 2 = Ca(ClO 3 ) 2 + 5CaCl 2 + 6H 2 O Olingan eritma suvli muhitda yaxshi eruvchanligi tufayli kalsiy xloriddan kalsiy xlorat ajratib olish juda qiyin [34]. Shu sababli kalsiy xlorat yaqingacha eritma shaklida xlorat-xlorid kalsiy defolianti savdo nomi ostida ishlab chiqarilmoqda [35]. Sanoat usulida soda eritmasi va ohak sutini alohida xlorlashga asoslangan bo‘lib, ular ClO 3 - / Cl - 1,05:1,25 nisbatlarda aralashgan bo‘ladi. Natriy xloratning suvsiz kalsiy xlorid bilan aseton muhitidagi reaksiyasiga asoslangan qattiq holatda defoliantni olish usuli ham ishlab chiqilgan [36]. 2NaClO 3 + CaCl 2 = Ca(ClO 3 ) 2 + 2NaCl " Xayot " defolianti karbamid va kalsiy xlorat asosida ishlab chiqariladi. Buning uchun 25-28% Ca(ClO 3 ) 2 va 23-25% CaCl 2 bo‘lgan kalsiy xlorat-xlorid eritmasiga 55-60 °C da 46,0% karbamid eritiladi [37]. Texnologik jarayon davriy rejimda amalga oshiriladi va quyidagi bosqichlardan iborat: 16 - karbamidni kalsiy xlorat-xlorid eritmalariga solish va eritish; - mahsulotning kristallanishi va filtrlanishi; - ishchi eritmaning konversiyasi va bug‘latilishi; - mahsulotni quritish, qadoqlash va yuklash . Olingan preparat sarg‘imtir tusli oq kristall modda bo‘lib, tarkibida 86.98% faol modda- Ca(ClO 3 ) 2 ko‘pincha Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 · 2H 2 O, 11 , 21% kalsiy xlorid t o‘rt karbamid va 1 , 81% suv bo‘ladi. Suyuq kalsiy xlorat-xlorid defolianti va kristall kalsiy xlorat tayyorlash [ 38 , 39 ] adabiyotlarda ko‘rib chiqilgan. Suyuq xlorat-xlorid kalsiy defolianti va kristal kalsiy xlorat ishlab chiqarish soda ishlab chiqarish chiqindilarini xlorlash natijasida olingan kristalli natriy xlorat va xlorli su v hamda ohak ishtirokida amalga oshiriladi [ 40-46 ]. Texnologik jarayon quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: - distiller suyuqligi va ohakni reaktorga solish, so‘ngra xlorli suyuqlik olish uchun xlorlash jarayoni; - xlorli suyuqlikni natriy xlorat reaktoriga solish, so‘ngra bug‘latish va pulpa filtratsiyasi purkash va natriy xloridni ajratish usun konvertatsiya qilish; - ishchi eritmani sovutish va pulpani cho‘kindi jinslardan filtrlash va natriy xloratni ajratish; - olingan tarkibida kalsiy xlorat bo‘lgan, ishchi eritma kalsiy xlorat-xloridni defolianti sifatida qadoqlash; - kristalli kalsiy xlorat olish uchun ishchi eritmas ini bug‘la tish ; - kalsiy xlorid bo‘lgan konsentrlangan eritmani sovutish va kalsiy bikarbonat olish uchun pulpani cho‘kindi jinslardan filtrlash; - qattiq mahsulotni qadoqlash va yuklash. " Fandef-alo " preparatini ishlab chiqarish 3 bosqichdan iborat: birinchi bosqichda kalsiy va magniy xloridlari eritmasi dolomitni xlorid kislota li parchalash yo‘li bilan olinadi [ 44 ]; 17 ikkinchi bosqichda kalsiy-magniy defoliant xlorat kalsiy va magniy xloridlari eritmasini natriy xlorat bilan konversiyalash yo‘li bilan olinadi [45, 46]; uchinchi bosqichda "Fandef-alo" preparatining sintezi "Fandef", karbamid va etilen ishlab chiqaruvchilar asosida amalga oshiriladi. Kalsiy va magniy xloridlari eritmasini olish [ 47 ] Kalsiy va magniy xloridlari eritmasini olish quyidagi bosqichlardan iborat: - dolomitning xlorid kislota bilan ikki bosqichli parchalanishi [ 48 ; 49 ]; - olingan suspenziyani e rimaydigan qoldiqlardan tozalash; - olingan kalsiy va magniy xloridlari eritmasini neytrallash; - chiqindi gazlar dan tozalash (uskunalardan CO 2 va dolomit changlarini chiqarish) [ 50 ]. "Fandef" kalsiy-magniy xlorat defoliantini tayyorlash [ 51 ]. Texnologik jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: - 60% eritma olish uchun kristalli natriy xloratni suvdv eri ti sh; - kalsiy va magniy xloridlari eritmasini bug‘la t ish va natriy xlorat bilan konversiyasi [ 52 ]; - pulpa filtratsiyasi va kristal natriy xloridni ajratish; - qolgan suyuqli k ni sovutish, pulpa ni filtrlash va natriy xloratni ajralishi; – tarkibida kalsiy va magniy xlorat bo‘lgan eritmani suyuq kalsiy-magniy xlorat defolianti "Fandef" sifatida qadoqlash; [ 53 ]. "Fandef-alo" preparatini ishlab chiqarish [ 54-57 ] quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: - reaktorga kalsiy-magniy xlorat defoliantini "Fandef" eritmasini solish ; - bir jinsli eritma olish uchun karbamidni "Fandef" eritmasiga solish va eritish; - reaktorga e tanolni solish va tarkibida karbamid bo‘lgan kalsiy-magniy xlorat eritmasida eritish; - 2-xloroetilfosfat kislota va di e tanolaminni reaktorga 1:1 molyar nisbatda solish va 2-HEF•D E A olish; 18 - sintez reaktoriga "Fandef", karbamid va e tanoldagi 2-HEF•D E A eritmasidan iborat eritmani solish va ularni murakkab ta’sir e tuvchi defoliant olish uchun eritish; - olingan mahsulotni qadoqlash. §1.3. Kuzatuv politermik usulda o‘rganilgan eruvchanlik diagrammalari tahlili Mualliflar [58] natriy trikarbamidoxlorat - asetamiprid - suv sistemasidagi komponentlarning -19,0 dan 60 ° C gacha bo‘lgan harorat orlig‘idagi eruvchanliklarini o‘rgangan. Tuzilgan politermik eruvchanlik diagrammasida muz, natriy trikarbamid xlorat, karbamid va asetamipridning kristallanish maydonlari chegaralangan, sistemaning evtektik nuqtasi -19,0 °C da 45,4% NaClO 3 ·3CO(NH 2 ), 0,15% C 10 H 11 ClN 4 va 54,45% N 2 O ga to‘g‘ri keladi. C 10 H 11 ClN 4 - CO(NH 2 ) 2 - H 2 O sistema sakkizta ichki kesmalar yordamida - 16,4 dan 58,0°C gacha harorat oralig‘ida o‘rganilgan. O‘rganilayotgan sistema holatining fazaviy diagrammasida muz, karbamid va asetamiprid kristallanish maydonlari mavjudligi bilan tavsiflangan. C 10 H 11 ClN 4 - CO(NH 2 ) 2 - H 2 O tizimida yangi kimyoviy birikma hosil bo‘lmagan [59]. NaClO 3 ·3CO(NH 2 ) 2 - CH 3 COOH·NH 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemasidagi komponentlarning o‘zaro ta’siri tabiati to‘qqizta ichki kesma yordamida o‘rganildi. Ikkilik sistemalar va ichki kesmalar ma’lumotlari asosida -56,0 dan +50 0 C gacha bo‘lgan haroratda NaClO 3 ·3CO(NH 2 ) 2 - CH 3 COOH·NH 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemasining politermik eruvchanlik diagrammasi tuzildi [60]. Politermik eruvchanlik diagrammasida muz, karbamid, natriy trikarbamid xlorat, sirka kislotasi, sirka kislotasi monoetanolamin va sirkakarbamid monoetanolaminning kristallanish sohalari chegaralangan. Natriy xlorat dikarbamid va asetat monoetanolammoniy asosida samarali, yumshoq ta’sir qiluvchi defoliant olish uchun NaClO 3 · 2CO(NH 2 ) 2 - NH 2 C 2 H 4 OH ·CH 3 COOH - H 2 O sistemasidagi komponentlarning o‘zaro ta’siri o‘rganilgan [61]. 19 Natriy xlorat dikarbamid, asetat monoetanolamin va asetamiprid asosidagi defoliantlarning yangi sinfini olish jarayonini fizik-kimyoviy asoslash maqsadida mualliflar NH 2 C 2 H 4 OH · CH 3 COOH – C 10 H 11 ClN 4 - H 2 O sistemasidagi koponentlarning o‘zaro ta’sirini vizual politermik usulda o‘rgangan [62]. Mualliflar tomonidan Ca ( ClO 3 ) 2 – 2 NH 2 C 2 H 4 OH · H 3 C 6 N 5 O 7 – N 2 O sistemasi komponentlarining o‘zaro eruvchanligi sakkizta ichki kesma yordamida vizual- politermik usulda o‘rganilgan, kristallanish maydonlari topilgan va har 10 0 C haroratda ichki izotermalar o‘tkazib tadqiq qilingan. [63,64]. Ikkilik sistemalar va ichki kesimlar yordamida -35,8 dan 40 0 C gacha bo‘lgan harorat oralig‘igacha C a(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 - CH 2 ClCOONa - N 2 O sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi tuzilgan. Faza diagrammasida boshlang‘ich moddalar va yangi birikma Ca(C 2 H 2 ClO 2 )OH·H 2 O ning kristallanish maydonlari chegaralangan. [60% Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 +40% H 2 O] – ClCH 2 COONa sistemaning qovushqoqlik, zichlik, pH, nur sindirish ko‘rsatkichlari komponentlar nisbatiga bog‘liq xolda o‘rganilgan [65]. Komponentlarning C a(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 - HOC 2 H 4 NH 2 ·ClCH 2 COOH -N 2 O sistemadagi eruvchanligi vizual-politermik usulda o‘rganilgan. Ikkilik sistemalar va ichki kesmalar asosida sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi tuzilgan. Sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasida muz, kalsiy xlorat to‘rt karbamid, monoetanolamin va monoxloroasetatning kristallanish maydonlariga ajratilgan hamda sistemaning tarkib – xossa diagrammasi qurilgan [66]. Ilk bor ikkilik tizimlar va politermaning ichki kesimlariga asoslanib, -58.6 dan 70.0 °C gacha bo‘lgan harorat oralig‘ida Ca(ClO 3 ) 2 - CH 2 ClCOOH·NH 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemasining politermik eruvchanlik diagrammasi tuzildi. Sistemada o‘rganilgan konsentratsiya va harorat oralig‘ida yangi birikma hosil bo‘lishi kuzatilmagan va sistema oddiy evtonik tipga mansubligi aniqlangan [67]. Kalsiy xlorat - monoxlorasetat kislotaning natriyli tuzi - suv sistemadagi komponentlarning eruvchanligi harorat va konsentratsiyaning keng oralig‘ida 20 vizual-politermik usul bilan o‘rganildi. Faza diagrammasida muzning, Ca(ClO 3 ) 2 ·6H 2 O, Ca(ClO 3 ) 2 · H 2 O, Ca(ClO 3 ) 2 · 2H 2 O, ClCH 2 COONa kristallanish maydonlari ajratilgan. Yangi birikmalarning hosil bo‘lishi IQ spektri, rentgen faza va kimyoviy analiz usullar bilan tasdiqlangan [68]. Ushbu ishda mualliflar tomonidan oksalat monoetanolammoniy, asetamiprid va etanoldan iborat komponentlarning o‘zaro ta’sirlashuvi o‘rganilgan bo‘lib, HOOC-COOH·NH 2 C 2 H 4 OH - [10% C 10 H 11 ClN 4 + 90% C 2 H 5 OH] – H 2 O sisiemasi - 4 °C dan 26,8 °C harorat oralig‘ida politermik eruvchanlik diagrammasi qurilgan [69] . Binar sistemalar va ichki kesmlarning politermalari asosida CH 3 COOH·CO(NH 2 ) 2 – NH 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemasining politermik eruvchanlik diagrammasi -53,0 dan 20,0 ° C gacha bo‘lgan harorat oralig‘ida qurilgan. 50%; 60%; 70% li uksus karbamid eritmalariga monoetanolamin qo‘shilgan sistemalarning qovushqoqligi, zichligi va muhitning pH darajasi aniqlangan [70]. §1.4 Adabiyotlar sharhi bo‘yicha xulosa Ushbu bobda dolomit mineralini hususiyatlari va parchalab undan olingan mahsulotlar haqida umumiy ma’lumotlar berilgan. Noorganik birikmalar kalsiy va magniy xloratlar asosida olingan defoliantlarning batafsil tavsifi keltirilgan. Xloratli yangi defoliantlarni olinishi va ishlab chiqarish bo‘yicha kimyoviy va fizik-kimyoviy tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratilgan. Kalsiy va magniy tuzlarining o‘zaro ta’sirlashuvini keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida eruvchanlik sistemalarini o‘rganib, ularning kristallanish sohalari chegaralarini aniqlash bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. 21 II BOB. TADQIQOT O‘TKAZISh USULLARI §2.1 Tadqiqot ob’ektlarining xususiyatlari Tadqiqotlarda magniy xloridning “ch” turi ishlatilgan. Monoetanolamin 80- 90 °C da vakuml i distillash jixozi orqali tozalangan “ch” turidan foydalanilgan . Magniy xlorid – rangsiz kristall modda. Molekular massasi 95 ,211 g/ mol , zichligi 2, 316 g/sm 3 . Suyuqlanish xarorati 713 °C , qaynash xarorati 1412 °C. Magniy xlor id gigroskopik modda bo‘lib, suvda yaxshi eriydi. Suvda 20 °C haroratda 35,3 % miqdorda eriydi . Magniy xlorid 1, 2, 4, 6, 8, 12 ta suv bo‘lgan kristallogidratlar hosil qiladi. Gidratlari -3,4 °C haroratdan 116,7 °C harorat oralig‘ida barqaror hisoblanadi. Magniy xlorid tabiatda bishofit minerali sifatida ko‘p miqdorda uchraydi, magniy xlorid qo‘sh tuzlar hosil qiladi va karnalit minerali juda muhimdir. Ammiakli suv - eritma tarkibida 18—25% ammiak bo‘lgan suvdagi eritmasi. Undan suyuq o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Ammiakli suv ammoniy sulfat, soda olish, bo‘yoq moddalar ishlab chiqarish sanoatida va o‘simliklarni barg orqali oziqlantirishda ishlatiladi. Ammiakli suvning 5—10 % li eritmasi ( novshadil spirt ) dan tibbiyotda foydalaniladi. Monoetanolamin NH 2 C 2 H 4 OH – rangsiz suyuqlik bo‘lib, qaynash harorati 171 C° ni tashkil qiladi. Molekular massasi 61,08 g/mol, zichligi 1,019 g/sm 3 . Monoetanolamin suvda cheksiz eriydi, quyi spirtlarda oson eriydi va qutbsiz erituvchilarda amalda erimaydi. Monoetanolamin - organik asos hisoblanib pH qiymati 12,5 ga teng. Sanoatda monoetanolamin TU 6-09-2447-72ga muvofiq asosiy moddaning 80 va 98% li konsentratsiyada ishlab chiqariladi. Sirka kislotasi (IUPAC nomi - etan kislota) CH 3 COOH, molyar massasi 60,05, o‘tkir hidli rangsiz shaffof suyuqlik. Suvsiz (“muz sirka” deb ataladigan) kislota uchun suyuqlanish harorati 16,64 °C, qaynash harorati esa 117,8 °C; d420 = 1,0492; nD20 = 1,3715; rKa 4,76 (25°C), suv, spirt, efir, benzol bilan barcha nisbatda aralashadi. Xlorid kislota - vodorod xloridning o‘tkir hidli rangsiz shaffof eritmasi. Molekular og‘irligi 36,45. Fe, Cl 2 va boshqa moddalar mavjud bo‘lganda, kislota 22 sarg‘ish-yashil rangga ega. Xlorid kislotaning eritmasi tarkibida turli xil HCl bo‘lishiga ko‘ra zichligi 1,018 dan 1,179 g / sm 3 gacha o‘zgarib turadi. Xlorid kislota kimyoviy jihatdan juda faol. U manfiy normal potensialga ega bo‘lgan barcha metallarni eritadi, ko‘plab metall oksidlari va gidroksidlarini xloridlarga aylantiradi va fosfatlar, silikatlar, boratlar va boshqalar kabi tuzlardan erkin kislotalarni chiqaradi. Etanol C 2 H 5 OH - b ir atomli spirt bo‘lib, u ning molekular og‘irligi 46,063 g/mol . Bu rangsiz suyuqlik, 78,3 °C da qaynaydi, zichligi 0,806 g/sm 3 tashkil etadi . §2.2 Kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari Dastlabki moddalarni va politermik eruvchanlik diagrammalarida hosil bo‘lgan yangi fazalarning kimyoviy tarkibini aniqlashda quyidagi kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar qo‘llanildi: amidli azotni - spektrofotokolorimetriya yo‘li bilan aniqlandi [71; 56-b.]. Kalsiy miqdori - hajmiy kompleksonometrik usulda aniqlandi [72]. Xlorid ionining miqdori - permanganometrik usul bilan [73; 5-b.], uglerod, azot va vodorod uchun elementar tahlil [74; 224-b.] usuliga muvofiq amalga oshirildi. Politermik eruvchanlik sistemalarda fazalarning eruvchanligini o‘rganishda vizual-politermik usuldan foydalanilgan [75; 94-b.]. Vizual-politermik usul bir tekis sovutilganda birinchi kristallarning paydo bo‘lish haroratini yoki sekin qizdirilganda va eritmalarni doimiy aralashtirishda oxirgi kristallarning yo‘qolishini vizual kuzatishga asoslangan. Eruvchanlikni aniqlash moslamasi yopilgan tiqinli probirkada aralashtirgich yordamida, bo‘linish qiymati 0,1 °C bo‘lgan termometrda olib borildi. Bir xil sovutish va isitish uchun probirka sovutish yoki isitish aralashmasida joylashgan tashqi gilzaga joylashtiriladi. Sovutish suyuq azot yoki quruq muz bo‘lgan Dyuar idishlarida amalga oshiriladi. Birinchi natija sifatida vizual-politermik usul eruvchanlik egri chiziqlarini beradi, ular asosida nuqtalar joylashtiriladi. Komponentlar aralashmasining tarkibini muntazam ravishda o‘zgartirib, tabiati va yo‘nalishi sistemaning o‘ziga xos xususiyati bilan bog‘liq bo‘lgan politermik kesmalar olinadi. Politermik kesmalar 23 va binar sistemalar haqidagi ma’lumotlar asosida o‘rganilayotgan sistemaning eruvchanlik diagrammasi tuziladi, unda tugun nuqtalarining holati qo‘shma kristallanish egri chizig‘ining yo‘nalishini belgilaydi. Uchta birgalikda kristallanish egri chizig‘ining kesishgan nuqtasi uchlamchi nuqtasidir. Eruvchanlik egri chiziqlari natijasida, aniqlangan nuqtalar asososida politermik eruvchanlik diagrammasi shakllantirildi va ichki izotermalar o‘tkazildi. Komponentlarning eritmada turli massa konsentratsiyasida turli xaroratga bog‘lab ikki komponentli, uch komponentli va ko‘p komponentli eruvchanlik diagrammalari quriladi. Sintez qilib olingan birikmalarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning tabiatini aniqlash uchun IQ spektroskopik tahlil o‘tkazildi. Dastlabki komponentlar va sintez qilib olingan birikmalarining IQ yutilish spektrlari Specord IQ-75 spektrofotometrida 4000–400 sm –1 chastota diapazonida qayd etildi. Namunalar tabletkalarni kaliy bromidi bilan presslash orqali tayyorlangan [80; 52- b.]. O‘rganilayotgan yangi fazalarning termik tahlil qilish 10 daraja/min qizdirish tezligida havo atmosferasida Paulik-Paulik-Erdei sistemasining derivatografiyasida moddaning namunasi 100 mg, galvanometrlarning sezgirligi DTA 1/5 va DTG 1/10, T 900°C da amalga oshirildi. Standart sifatida kalsiylangan aluminiy oksidi ishlatilgan [81; 222-b.]. Rentgen faza tahlili Dron-3.0 difraktometrida 40 kV kuchlanish, 20 mA oqim va qarshi disk tezligi 2 deg/min bo‘lgan filtrlangan mis nurlanishi bilan amalga oshirildi. Eritmalarning kinematik qovushqoqligi kapillyar diametri 1,47 mm bo‘lgan VPJ tipidagi viskozimetr [ 76; 117-124-b.] yordamida o‘lchandi. Natijalarning aniqligi ±0,0001 10-1 m 2 /sek tashkil etadi. Nur sindirish ko‘rsatkichi BM modelining IRF 454 refraktometrida bitta refraktometrik birlik bilan 1,2 dan 1,7 gacha bo‘lgan diapazonda aniqlandi [77]. O‘rganilayotgan birikmalar va eritma namunalarining solishtirma z ichligi piknometrik usulda 20°C da aniqlandi [ 78 ; 572-b. ]. Bunda 5 sm 3 hajmli kapillyar piknometr ishlatilgan. Hajmni aniqlash uchun harorat doimiy 25 °C da, piknometr 24 bidistillangan suv bilan maxsus belgisigacha to‘ldirilgan hamda massasi o‘lchangan. Quruq piknometrning og‘irligini, 25° C da suvning zichligini va suv bilan to‘ldirilgan piknometrning og‘irligini bilib, uning hajmi hisoblab chiqilgan. Tarozi ± 0,00005 mg aniqlikda amalga oshirildi. Natijalar ±0,1 kg/m 3 aniqlik bilan taqdim etiladi. Defoliantlarning ishchi eritmalarining pH qiymati [79; 310-b.] usul bo‘yicha "METTLER TOLEDO pH –metr FE20 da aniqlandi. § 2.3. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar Bobda boshlang‘ich komponentlarning xususiyatlari, shuningdek, yangi birikmalar, ularni sintez qilish usullari, kimyoviy, fizik-kimyoviy tahlil usullari bilan aniqlash yoritilgan. Ko‘p komponentli sistemalarni keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida eruvchanlikni o‘rganish usullari, shuningdek, tizimli eritmalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish usullari keltirilgan. 25 III BOB. DOLOMITNI PARCHALAB KALSIY VA MAGNIY TUZLARINI AJRATISH Respublikamizda “Shorsu” dolomiti zahirasi yetarlicha bo‘lib, kalsiy va magniy tuzlariga boy hisoblanadi. Dolomit mineralini xlorid kislota yordamida parchalab olingan kalsiy, magniy tuzlaridan, magniy tuzini ajratish va uning asosida fiziologik faol moddalarni ishlab chiqish qishloq xo‘jaligi va kimyo sanoatining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Magniy saqlagan fiziologik moddalar o‘simliklarga samarali ta’sir ko‘rsatib, nafaqat fiziologik jarayonlarni tezlashtiradi balki o‘simliklarning xlorofil donachalariga ta’sir etib, o‘suv jarayonlarini xam normallashtiradi. Shu munosabat bilan ushbu bo‘limda dolomitning parchalanishi va kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridini ajratib olish, hamda texnologik jarayonlarning ko‘rsatkichlari, sxemalari ma’lumotlari keltirilgan. §3.1. Dolomitni xlorid kislota bilan parchalash, hosil bo‘lgan eritmadan kalsiy va magniy xloridlarni ajratish Dolomit - karbonat sinfidagi mineral (CaCO 3 va MgCO 3 ) bo‘lib, ikki valentli metallarning Fe, Mn, Co, Zn va Pb aralashmalarini o‘z ichiga oladi. Dolomitning asosiy konlari Ispaniya, Shvesariya, AQSh, Meksika, Kanada va Rossiyada uchraydi. O‘ zbekistonda dolomit Far g‘ ona, Navoiy, Buxoro, Samarqand, Namangan, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlarida mavjud . Dolomit tarkibida o‘ zida o‘ simliklarning o‘ sishi va rivojlanishi uchun zarur b o‘ lgan Ca va Mg kabi ozuqaviy komponentlarni o‘z ichiga olganligi sababli, bu mineral suyuq o‘g‘ it olish uchun ishlatilishi mumkin. Turli konlarning dolomitlari o‘ ziga xos kimyoviy va mineralogik tarkib bilan tavsiflanadi. Turli konlardagi dolomitlarning xlorid, nitrat, sulfat kislotalari va sulfat-xlorid kislotasi asosida parchalanishi b o‘ yicha tadqiqotlar qator mualliflar tomonidan o‘rganilgan . “Sho‘rsu” dolomitining kimyoviy tarkibi tahlil qilindi, quruq massaga nisbatan kalsiy oksidi – 31,25%, magniy oksidi – 19,06%, kremniy IV oksidi – 3,01%, temir oksidlari aralashmasi – 0,54%, aluminiy oksidi – 0,31%, uglerod IV 26 oksidi – 44,76%, oltingugurt VI oksidi – 0,31% va boshqa moddalar – 0,76% ni tashkil etadi. Tahlil natijasida ko‘rinadiki, “Sho‘rsu” dolomitining tarkibida kalsiy va magniylar karbanat miqdori yuqori bo‘lib, ularni xlorid kislota bilan parchalash qulay hisoblanadi. Shu bilan birga dolomitni xlorid kislota yordamida parchalash jarayonida ko‘p miqdorda karbanat angidrid ajralib chiqadi, natijada ko‘piklanish sodir bo‘ladi, bu esa jarayonni olib borishga qiyinchilik tug‘diradi. Shunday qilib, dolomit mineralini xlorid kislotasi yordamida parchalash bo‘yicha quyidagi maqbul texnologik ko‘rsatkichlari aniqlandi: HCl konsentratsiyasi – 31,0%, o‘zaro ta’sirlashuv vaqti – 30 daqiqa, harorat – 30-40°C. Toza kalsiy, magniy xlorid eritmasini olish uchun dolomit mineralini xlorid kislota yordamida parchalashdan so‘ng hosil bo‘lgan bo‘tqadan qattiq fazani ajratish lozim. Parchalanish natijasida hosil bo‘lgan bo‘tqa tarkibidagi erimay qolgan qoldiqlarni ajratish - filtrlash, tindirish va markazdan qochma kuchlar yordamida o‘rganildi. Solishtirma tadqiqotlar markazdan qochma kuchni qo‘llash orqali ishlaydigan qo‘rilmalardan foydalanish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatdi. Dolomit mineralini xlorid kislota yordamida parchalash natijasida hosil bo‘lgan bo‘tqani tozalash jarayonining o‘rganish bo‘yicha tajribalar gidrosiklon (model) qurilmasida o‘tkazildi. Olingan natijalar dolomitni 25,0, 31,0 va 35,0% konsentratsiyali xlorid kislotasida parchalab olingan mahsulotlaridagi zarrachalarning cho‘kish darajasi 4 daqiqa davomida 59,73; 59,36 va 58,21% ni tashkil etadi. 20 daqiqadan so‘ng esa bu ko‘rsatkichlar mos ravishda 99,87; 99,84 va 98,46% ni tashkil etadi. Yuqorida bayon etilgan tadqiqotlar asosida kalsiy va magniy xlorid olishning prinsipial texnologik tizimi ishlab chiqildi. Tizim quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: - dolomit mineralini xlorid kislota bilan ikki bosqichda parchalash; - suspenziyani erimay qolgan qoldiqlardan markazdan qochma kuch yordamida tozalash, tozalangan kalsiy va magniy xloridlari eritmasini CaO yordamida 5-6 pH gacha neytrallash, chiqindi gazlarni tozalash. 27 Yuqoridagi ma’lumotlar asosida “Sho‘rsu” dolomiti xlorid kislota bilan parchalab tarkibida 21,923% CaCl 2 va 15,485% MgCl 2 tutgan eritmani ajratib olindi §3.2. MgCl 2 ·6H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish MgCl 2 ·6H 2 O – N H 2 C 2 H 4 OH – H 2 O sistemaning eruvchanligi kuzatuv - politermik usulda - 52,0 dan -4,0 ° C gacha harorat oralig‘ida o‘rganildi. Olti suvli magniy xlorid – monoetanolamin - suv uchlik sistemasining eruvchanligi yettita ichki kesmalar yordamida o‘rganildi. Ulardan I-V kesmalar N H 2 C 2 H 4 OH - H 2 O tomonidan yuqori MgCl 2 ·6H 2 O uchiga, VI– VIII yon kesimlar MgCl 2 ·6H 2 O - H 2 O tomonidan N H 2 C 2 H 4 OH uchiga o‘tkazilib tadqiq qilindi 3.1 - rasm. Sistemaning fazaviy diagrammasida muzning, MgCl 2 · 12 H 2 O , MgCl 2 ·6H 2 O , N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O , N H 2 C 2 H 4 OH va Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl tarkibli yangi birikmaning kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. Bu maydonlar diagrammada 3 ta uchlamchi nuqtada birlashadi. Birinchi uchlamchi nuqtasi - 36 , 0 ° C da 4 6 , 0 % olti suvli magniy xlorid, 2,4% monoetanolamin va 51,6% suvga to‘g‘ri keladi 3.1 - jadval. Bunda qattiq fazada muz, o‘n ikki suvli magniy xlorid va yangi faza sifatida Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl hosil bo‘ladi. Ikkinchi uchlamchi nuqtasi -52,0 ° C da 2,4% magniy xlorid olti suv, 54,8% monoetanolamin va 42,8% suvga to‘g‘ri keladi. Bunda qattiq faza muz, ikki suvli monoetanolamin va Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl dan iborat. Uchinchi uchlamchi nuqtaning kristallanish harorati -47,0 °C ga to‘g‘ri keladi, bunda suyuq faza tarkibi 4,2% olti suvli magniy xlorid, 67,4% monoetanolamin va 36,8% suv, qattiq faza tarkibi esa N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O, N H 2 C 2 H 4 OH va Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl lardan iborat bo‘ladi. Politermik eruvchanlik diagrammasidan har 10 ° C haroratda izotermlar o‘tkazildi, shuningdek sistemaning tegishli tomonlaridan politermik eruvchanlik proeksiyalari qurildi 3.2 - rasm. 28 3.1 - rasm. MgCl 2 ·6H 2 O – N H 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemasining politermik eruvchanlik diagrammasi 3.1 - jadval MgCl 2 ·6H 2 O – N H 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemaning ikkilamchi va uchlamchi nuqtalari Suyuq faza tarkibi , % Kristall . harorati , º C Qattiq faza MgCl 2 ·6H 2 O NH 2 C 2 H 4 OH N 2 O 58,0 - 42,0 -21,0 MgCl 2 ·6H 2 O - MgCl 2 · 12 H 2 O 63,2 3,6 33,2 -24,0 MgCl 2 ·6H 2 O - MgCl 2 · 12 H 2 O - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl 57,9 3,2 38,9 -30,0 MgCl 2 · 12 H 2 O - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl 44,4 - 55,6 -34,4 MgCl 2 · 12 H 2 O -Muz 46,0 2,4 51,6 -36,0 Muz- MgCl 2 · 12 H 2 O - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl 39,0 2,2 58,8 -22,0 Muz - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl 19,5 1,2 79,3 -5,0 - // - 1,2 4,8 94,0 -4,0 - // - 1,2 19,6 79,2 -8,0 - // - 1,6 39,4 59,0 -24,0 - // - - 52,4 47,6 -48,3 Muz - N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O 2,4 54,8 42,8 -52,0 Muz - N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl 2,8 58,2 39,0 -51,0 N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O - 29 Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl - 66,8 33,2 -46,1 N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O - N H 2 C 2 H 4 OH 4,2 67,4 36,8 -47,0 N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O - N H 2 C 2 H 4 OH - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl 5,8 75,2 19,0 -26,0 N H 2 C 2 H 4 OH - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl a) b) 3 .2 - rasm . MgCl 2 ·6H 2 O – N H 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemasi proeksiyalari a) MgCl 2 ·6H 2 O dan N H 2 C 2 H 4 OH tomonga ; b) N H 2 C 2 H 4 OH dan MgCl 2 ·6H 2 O tomonga Diagramma taxlili natijasida hosil bo‘lgan yangi faza - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl birikmasi ajratib olindi. Yangi birikmani tarkibi rentgen fazasi, termik va IQ spektroskopik fizik-kimyoviy usullarida tahlil qilindi. Sintez qilib olingan birikmaning kimyoviy tahlili natijalari quyidagicha: aniqlangan, mass. %: Mg = 15,17; Cl = 45,29; N amid = 9,12 ; C = 15,41 ; N = 4,62 ; O = 1 0. 39 Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl uchun xisoblangan, mass. %: Mg = 15,38; Cl = 45,51; N amid = 8,97 ; C = 15,38 ; N = 4,49 ; O = 1 0. 27 Olingan birikmaning individualligi zamonaviy fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida tasdiqlangan. 3.3 –rasmda IQ - spektri dastlabki moddalar Mg C l 2 , N H 2 C 2 H 4 OH va yangi birikma Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl solishtirilib tahlil qilindi. Yutilish polasalarining o‘zgarishi yangi moddaning hosil bo‘lishiga asos bo‘ladi. 30 3.3 - rasm. A- Magniy xlorid, B- Monoetanolamin, C - Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl birikmasining IQ - spektri Rentgen faza tahlili shuni ko‘rsatdiki, Mg C l 2 :HO C 2 H 4 NH 2 tarkibining 1:1 nisbatda olingan Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl birikmasi tekisliklararo masofalarning o‘ziga xos qiymatlari bilan tavsiflanadi, bu ularning individualligini tasdiqlaydi 3.4 - rasm. Skanerlovchi elektron mikraskopda (SEM) miqdoriy tarkibi aniqlandi 3.5 – rasm va yangi birikmaning surati 3.6 – rasm. 31 3.4 - rasm. Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl birikmasi rentgenogrammasi 3.5 - rasm . Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl birikmasining skanerlovchi elektron mikraskopda olingan (SEM) miqdoriy analizi 32 3.6 - rasm. Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl birikmasining skanerlovchi elektron mikraskopda (SEM) kattalashtirib olingan surati Ajratib olingan birikmani kimyoviy va fizik - kimyoviy tahlil usullari ntijasida, yangi Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl tarkibli birikmaning tahlil qiymatlari dastlabki komponentlardan farq qilishi aniqlandi. §3.3 Mg Cl 2 ·6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasi Magniy xlorid – ammiak - suv sistemasi kuzatuv -politermik usulda keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganildi. Dastlab magniy xlorid – suv ikki komponentli sistemasi o‘rganildi va diagrammasi chizildi. Diagramma to‘rtta fazaga muz, magniy xloridning o‘n ikki suvli, magniy xloridning olti suvli kristallanish maydonlariga ajraldi. Magniy xloridning konsentratsiyasi 44,4 % gacha qo‘shilganda muz kristallari, 58,0 % gacha qo‘shilganda o‘n ikki suvli magniy xlorid kristallari, 58,0% dan ortiq magniy xlorid qo‘shilganda esa olti suvli magniy xlorid kristallanadi. 33 Mg Cl 2 ·6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemasi -36,0 dan 40,0 o C harorat oralig‘ida yettita ichki kesmalar o‘tkazib diagrammasi qurildi 3.7 -3.8- 3.9 - rasmlar. 3.7-rasm. Mg Cl 2 · 6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi Politermik eruvchanlik diagrammada muzning, magniy xloridning o‘n ikki suvli, magniy xloridning olti suvli va magniy gidrooksoxlorid ammoniy xlorid qo‘sh tuzining kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. Diagrammada -36,0 dan -34,4 o C harorat oralig‘ida muz bilan o‘n ikki suvli magniy xlorid birgalikda kristallanadi, -29,0 dan 21,0 o C harorat oralig‘ida o‘n ikki suvli magniy xlorid olti suvli kalsiy xlorid bilan birgalikda kristallanadi, -3,0 dan -17,0 o C harorat oralig‘ida 34 magniy gidrooksoxlorid ammoniy xlorid qo‘sh tuzi muz bilan birgalikda kristallanadi. Diagrammada fazalar ikkita uchlamchi no‘qtalar orqali tutashadi. 3 .8 - rasm . [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] dan Mg Cl 2 ·6H 2 O tomonga proeksiyasi 3 .9 - rasm . Mg Cl 2 · 6H 2 O dan [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] tomonga proeksiyasi O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida chizilgan diagrammaning fazalari eritmadan ajratib olindi va olingan eritmaning tarkibi kimyoviy va fizik-kimyoviy usullarda 35 tarkibi aniqlandi. Diagrammadan shu jihatiga etibor qilish mumkinki, ammiakning konsentratsiyasi ortib borishi bilan suvda erimaydigan fazaning maydoni kattalashib boradi. Diagrammada barcha fazalar ichida asosiy qismini magniygidrooksoxlorid ammoniy xloridning kristallanish maydoni tashkil etadi, bu nimani anglatadi diagrammadagi barcha fazalarni hosil qilgan moddalar ichida eruvchanligi yomonligini tushunish mumkin. Xulosa o‘rnida shu narsani aytish mumkinki, diagrammaning taxlili natijasida ammiakli suvdan 4% dan ortiq miqdorda magniy xloridga qo‘shsak suvda erimaydigan yangi modda hosil bo‘ladi, bu esa kalsiy va magniy tuzlari ichidan magniy tuzini eritmadan ajratib olish imkoniyatini beradi. §3.4 Magniy tuzini kalsiy va magniy tuzlari eritmasidan ajratib olishda monoetanolaminning ta’sirini o‘rganish Tadqiqotlar davomida kalsiy xlorid eritmasini ajratishda texnologik jarayonlarni asoslash uchun “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislota bilan parchalab olingan kalsiy va magniy xloridlari eritmasiga oshib boruvchi turli nisbatlarda monoetanolamin qo‘shib borish tartibida, hosil bo‘lgan cho‘kmaga, kalsiy xlorid eritma massasiga va pH o‘zgarishiga bog‘lab o‘rganildi 3.2 - jadval. 3.2 - jadval Kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishda 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga turli nisbatda monoetanolamin qo‘shib borish tartibida maqbul sarf meyorini aniqlash № Eritma [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] : MEA gr Eritma massasi, gr Cho‘kma massasi, gr Eritmadagi CaCl 2 miqdori % pH 1 100:1 98,494 2,506 22,26 6,01 2 100:2 96,988 5,012 22,60 6,36 3 100:3 95,485 7,519 22,96 6,65 4 100:4 93,975 10,025 23,33 6,87 36 5 100:5 92,470 12,530 23,71 7,05 6 100:6 90,960 15,040 24,10 7,11 7 100:7 89,460 17,540 24,51 7,20 8 100:8 87,950 20,050 24,93 7,25 9 100:9 86,440 22,560 25,36 7,28 10 100:10 84,572 25,428 26,25 7,31 11 100:11 85,572 25,428 25,62 8,34 12 100:12 86,572 25,428 25,32 9,42 13 100:13 87,572 25,428 25,03 10,49 14 100:14 88,572 25,428 24,75 11,56 Kalsiy, magniy xlorid eritmasiga monoetanolamin qo‘shib borilganda, monoetanolamin massasini eritma konsentratsiyasiga bog‘liqlik grafigi (3.10 – rasm) va cho‘kma massasining o‘zgarishiga bog‘liqlik grafigi (3.11 – rasm). 0 2 4 6 8 10 12 14 167580859095100 МЭА массаси (гр)Умумий эритма массаси, (гр) 3. 10 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, umumiy eritma massasining MEA miqdoriga bog‘liqligi 37 0 2 4 6 8 10 12 14 16051015202530 МЭА массаси (гр)Чўкма массаси, (гр) 3. 11 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, cho‘kma massasining MEA miqdoriga bog‘liqligi Kalsiy, magniy xlorid eritmasiga turli nisbatda monoetanolamin qo‘shish natijasida, monoetanolamin konsentratsiyasini eritmada hosil bo‘lgan kalsiy xlorid eritma konsentratsiyasiga bog‘liqlik grafigi (3.12 – rasm) va pH o‘zgarishiga bog‘liqlik grafigi (3.13 – rasm). 0 2 4 6 8 10 12 14 162021222324252627 МЭА массаси, (гр) СaCl2 нинг концентрацияси, % 3. 12 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, C a C l 2 foiz miqdorining MEA miqdoriga bog‘liqligi 38 0 2 4 6 8 1 0 1 2 1 4 1 602468101214 МЭА массаси, (гр)рН 3. 13 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, pH ko‘rsatkichining MEA miqdoriga bog‘liqligi Olib borilgan tadqiqotlar natijasida kalsiy, magniy xlorid eritmasiga monoetanolamin qo‘shib borishda, MEA:MgCl 2 bilan 1:1 ekvivalent mol nisbatda bo‘lganda to‘liq birikib Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl tarkibli yangi birikmani hosil qilib cho‘kishi aniqlandi. Tadqiqotlar davomida magniy tuzlarini ammiak eritmasi bilan cho‘kma hosil qilishini va kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishning arzon samarali usulini yaratish maqsadida, kalsiy, magniy xlorid eritmasidan magniy xloridni ajratishni monoetanolaminni ammiak bilan turli nisbatdagi aralashmasini MgCl 2 : [NH 2 C 2 H 4 OH+NH 3 ] qo‘shib borib o‘rganildi 3.3 - jadval. Olingan ma’lumotlardan ko‘rinadiki MEA + NH 3 aralashmasida ammiakning miqdori ortishi bilan umumiy eritma massasi ortib, cho‘kma massasi kamayib boradi, bu esa ammiak massasining monoetanolamin massasidan kichikligi bilan izohlanadi. Eritmaning umumiy massasi ortishi bilan kalsiy xloridning konsentratsiyasi kamayib boradi, pH muhiti deyarli o‘zgarmaydi, bundan eritmada ortiqcha miqdorda MEA va ammiak qolmaganligini anglatadi. Tadqiqot natijasida MgCl 2 : [0,1 mol NH 2 C 2 H 4 OH + 0,9 mol NH 3 ] nisbat maqbul sifatida tanlab olindi. 39 3.3 - jadval MgCl 2 eritmasiga turli nisbatda [NH 2 C 2 H 4 OH+NH 3 ]qo‘shib borish tartibida umumiy eritma massasi, cho‘kma massasi, eritmadagi CaCl 2 ni % miqdorini va eritma pH muhitiga bog‘liqligi MgCl 2 : [NH 2 C 2 H 4 OH+NH 3 ] (mol) Umumiy eritma massasi, gr. Cho‘kma massasi C a Cl 2 , % pH 1 : [1,0+0] 483,74 192,0 31,24 6,84 1 : [0,9+0,1] 490,42 187,6 30,82 6,85 1 : [0,8+0,2] 497,09 183,2 30,41 6,86 1 : [0,7+0,3] 503,71 178,8 30,00 6,83 1 : [0,6+0,4] 510,45 174,4 29,61 6,84 1 : [0,5+0,5] 517,12 170,0 29,23 6,86 1 : [0,4+0,6] 523,80 165,6 28,86 6,85 1 : [0,3+0,7] 530,47 161,2 28,49 6,83 1 : [0,2+0,8] 537,14 156,8 28,14 6,84 1 : [0,1+0,9] 543,81 152,4 27,79 6,86 1 : [0+1,0] 550,50 148,0 27, 45 6,85 Ushbu tanlab olingan [0,1 mol NH 2 C 2 H 4 OH + 0,9 mol NH 3 ] aralashmani turli 20; 25; 30; 40 haroratda CaCl 2 va MgCl 2 eritmasiga qo‘shib borishda, hosil bo‘lgan magniy saqlagan cho‘kmaning miqdorini, pH ko‘rsatkichlarini vaqt davomiyligiga bog‘liqligi o‘rganildi. Tadqiqotlar natijasida kimyoviy reaksiyaning davomiyligi 20 ÷ 25 0 C haroratda maqbul meyor sifatida tanlab olindi 3.4 - jadval, 3.14 - rasm. Kalsiy va magniy xlorid eritmasini [0 , 1 mol MEA + 0, 9 mol NH 3 ] aralashmasi bilan neytrallashdan hosil bo‘lgan pulpa normal sharoit (n.sh.)da va vakum ostida filtrlash jarayonining vaqtga bog‘liqligi o‘rganildi 3.5 - jadval. 40 3.4 - jadval 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga [0 , 1 mol MEA + 0, 9 mol NH 3 ] qo‘shishda, turli haroratda hosil bo‘lgan cho‘kma miqdori va eritmaning pH ko‘rsatkichini vaqt davomiyligiga bog‘liqligi Vaqt davomiyligi (min.) 20 0 C 2 5 0 C 30 0 C 40 0 C Reaksiya borishi,% pH Reaksiya borishi,% pH Reaksiya borishi,% pH Reaksiya borishi,% pH 1 69,8 7,12 64,9 7,07 55,4 7,04 42,5 6,86 2 82,2 7,14 79,2 7,09 75,6 7,06 62,4 6,89 3 88,1 7,16 86,3 7,11 83,4 7,08 76,6 6,91 4 91,5 7,17 89,7 7,13 87,6 7,09 83,5 6,93 5 93,6 7,18 92,2 7,14 90,5 7,10 87,7 6,94 6 95,2 7,19 93,9 7,15 92,6 7,11 90,2 6,95 7 94,0 7,20 95,2 7,16 93,8 7,12 92,0 6,95 8 94,1 7,21 95,8 7,17 94,7 7,13 93,1 6,96 9 95,2 7,22 96,3 7,18 95,6 7,14 93,8 6,97 10 95,6 7,23 96,6 7,19 95,8 7,14 94,3 6,98 11 97,8 7,24 96,9 7,20 96,0 7,15 94,9 6,99 12 98,1 7,25 97,2 7,20 96,4 7,15 95,2 7.00 13 98,4 7,26 97,7 7,21 96,6 7,16 95,4 7,01 14 98,8 7,26 98,0 7,22 96,8 7,16 95,6 7,02 15 99,4 7,26 98,4 7,22 97,1 7,16 95,8 7,02 41 3.14 – r asm. 20, 25, 30, 40 ℃ haroratlarda hosil bo‘lgan cho‘kma miqdorini vaqtga bog‘liqligi 3.5 - jadval Eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani 0,1 MPa n.sh. va 0,05 MPa, 0,01 MPa vakumda filtrlashning vaqtga bog‘liqligi № Vaqt davomiyligi 0,01 MPa (0,1 atm) 0,05 MPa (0,5 atm) 0,1 MPa (1 atm) Filtrat miqdori,% Filtrat miqdori,% Filtrat miqdori,% 1 3 min 60,42 36,75 21,57 2 6 min 84,06 59,67 34,14 3 9 min 94,52 77.06 44,82 4 11 min 98,88 84,95 31,08 5 16 min - 97,58 62,74 6 48 min - - 81.96 7 60 min - - 86.66 8 90 min - - 95,12 Bunda atmosfera bosimida 20 ÷ 25 haroratda filtrlash jarayoni 90 minutda ℃ amalda tugallanadi va filtr miqdorining 95,12% - i cho‘kmadan ajratilib olinadi. 42 0,5 atmosfera yoki 0,05 MPa vakumda jarayon davomiyligi tezlashadi, 16 minutda filtratning 97,58% miqdori ajralib chiqishi bilan jarayon amalda tugallanadi. Filtrlash jarayonini 0,1 atmosferada olib borilganda 11 minutda pulpaning 98,8% i cho‘kmadan ajratib olinadi va bu n.sh.ga nisbatan vaqtning 8-9 barobar tejalishi hamda filtrat miqdorining 3-4% ga ortishiga olib keladi. 3.15 - rasmda eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlash jarayonining vaqtga bog‘liqlik grafigi keltirilgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlash vaqti 11 minut davomida, 0,1 atmosfera vakumda olib borish maqbul sifatida tanlab olindi, bunda pulpaning 98,8% miqdori cho‘kmadan ajratib olishga erishiladi. Tadqiqotlar natijasida kalsiy va magniy xlorid eritmasidan kalsiy xloridni ajratib olishning blok sxemasi taklif etildi, u quyidagicha 3.16 - rasm. 3.15 - rasm. Eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani 0,1 MPa, 0,05 MPa va 0,01 MPa (vakum)da filtrlashning vaqtga bog‘liqligi 43 3.16 - rasm. Kalsiy va magniy xlorid eritmasidan kalsiy xlorid ajratib olishning blok sxemasi §3.5. Uchunchi bob bo‘yicha xulosalar Ushbu bobda dolomitni xlorid kislota bilan parchalab kalsiy va magniy xloridlarni olish, olingan kalsiy va magniy xloridlardan magniy tuzini eritmadan ajratib olish natijalari keltirilgan. Xususan “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotasi bilan parchalab olingan kalsiy va magniy xloridlarini monoetanolamin bilan ajratish jarayonini ilmiy asoslash maqsadida birinchi marta MgCl 2 ·6H 2 O – N H 2 C 2 H 4 OH - H 2 O va Mg Cl 2 ∙6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemalari kuzatuv–politermik usulida keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganildi. Olingan ma’lumotlar asosida magniy xloridi – monoetanolamn – suv sistemasida hosil bo‘lgan yangi birikma ajratib olindi hamda kimyoviy va fizik–kimyoviy usullar bilan tahlillar o‘tkazildi. 44 XULOSA 1. “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratishning maqbul usuli ishlab chiqildi. 2. MgCl 2 ·6H 2 O – N H 2 C 2 H 4 OH – H 2 O sistemaning eruvchanligi kuzatuv - politermik usulda - 52,0 dan -4,0° C gacha harorat oralig‘ida o‘rganildi. Olti suvli magniy xlorid – monoetanolamin - suv uchlik sistemasining eruvchanligi yettita ichki kesmalar yordamida o‘rganildi. Sistemaning fazaviy diagrammasida muzning, MgCl 2 · 12 H 2 O , MgCl 2 ·6H 2 O , N H 2 C 2 H 4 OH · 2 H 2 O , N H 2 C 2 H 4 OH va Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl tarkibli yangi birikmaning kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. 3. MgCl 2 ·6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemasi -36,0 dan 40,0 o C harorat oralig‘ida yettita ichki kesmalar o‘tkazib diagrammasi qurildi. Politermik eruvchanlik diagrammada muzning, magniy xloridning o‘nikki suvli, kalsiy xloridning olti suvli va magniygidrooksoxlorid ammoniy xlorid tuzining kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. 4.O‘rganilgan eruvchanlik sistemalarining diagrammalarida hosil bo‘lgan fazalarning tarkibi kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida aniqlandi. 5. Magniy tuzini eritmadan ajratib olishda 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga turli nisbatda monoetanolamin qo‘shib borish tartibida massa nisbati 100 10 nisbat maqbul sifatida aniqlandi.˸ 6. MgCl 2 eritmasiga turli nisbatda [NH 2 C 2 H 4 OH+NH 3 ]qo‘shib borish tartibida umumiy eritma massasi [0,1 mol NH 2 C 2 H 4 OH + 0,9 mol NH 3 ], 152,4 gr cho‘kma tushishi, eritmadagi CaCl 2 27,79 % miqdorni va eritma pH-6,86 bo‘lishi aniqlandi. 45 ADABIYOTLAR RO‘YHATI 1.Paffengolsa K . N . i dr . Geologicheskiy slovar: v 2 - x tomax . Pod redaksiey, M . :1978 . Nedra . 2.Pettidjon F . Dj . Karbonatn ы e porod ы , per . s angl ., t . 1 - 2 , M ., 1970 - 71 ; Osadochn ы e porod ы , per . s angl ., M ., 1981 . 3.Kozlovskogo Ye . A . Gornaya ensiklopediya . Sovetskaya ensiklopediya . Pod redaksiey. M . : 1984-1991 . 4. Determination of Calcium and Magnesium in limestones and Dolomites Application of the Ethylenediaminetetraacetic Acid Method. JOHN J. BANEWICZ AND CHARLES T. KENNER. Department of Chemistry, Southern Methodist University, Dallas, Tex. 5. (PATENT) Sposob pererabotki dolomita. Lokshin E.P. , Makarov V.N. , Kalinnikov V.T. , Kremeneskaya I.P., podacha zayavki:1996-12-03 , publikatsiya patenta: 20.02.1998 6.Universum: Texnicheskie nauki : elektron. nauchn. jurn. Ergashev D.A. [i dr.]. 2019. № 11(68). URL: http://7universum.com/ru/tech/archive/item/8219 7.Issledovanie vliyaniya temperatur ы i prodoljitelnosti protsessa na razlojenie dolomitov Dexkanabadskogo mestorojdeniya . Mixliev O.A. [i dr.]. 2019. № 1(58). URL: http://7universum.com/ru/tech/archive/item/6855 8.Universum: Texnicheskie nauki : elektron. nauchn. jurn. Mixliev O.A. [i dr.]. 2019. № 1(58). URL: http://7universum.com/ru/tech/archive/item/6855 9. Petrov Vladimir Ernestovich, Konovalov Sergey Anatolevich, Zayavka: 2016123009, 09.06.2016, 196006, Sankt-Peterburg, a/ya 70, Petrovu V.E. 10. Poluchenie magnezii iz poluobojjennogo dolomita. B.A.Dmitrevskiy, N. N. Treuщenko, S. K. svetkov. Tekst nauchnoy stati po spesialnosti « Ximicheskie nauki » 11.( Patent) Sposob polucheniya oksida kalsiya . Izobretatel: Polyakov L.A., Tatarinov A.N., Monastыrev Yu.A., Izovskaya L.N., Kiseleva T.G., 46 Konoplina L.Ya., Zayavka: 2002127054/12, 10.10.2002 , RU 2 214 966 S1 (51) MPK S 01 F 11/06 12.Mahmut Altiner . Effect of Base Types on the Properties of MgO Particles Obtained from Dolomite Ore. Mining, Metallurgy & Exploration (2019) 36:1013–1020, https://doi.org/10.1007/s42461-019-00122-7 13.Tojimamatova M.Yo. Izuchenie protsessa vыdeleniya vyajuщix soedineniy magniya i kalsiya rastvoreniem dolomita v azotnoy kislote // Universum: texnicheskie nauki : elektron. nauchn. jurn. 2020. 12(81). URL: https://7universum.com/ru/tech/archive/item/11022 . 14.W. Moldenhauer: Z. Anorg. Chem., 1906, vol. 51, pp. 369-90. 15.K.K. Kelley: United States Bureau of Mines Technical Paper 676, United States Government Printing Office, Washington, DC, 1945. 16.V.B. Kasner: Tonid. Zt. U. Kerm. Rundschau, 1958, vol. 82, pp. 290-91. 17.Y.E. Vilnyansky and E.I. Savinkova: Z. Prikl. Khim., 1955, vol. 28, pp. 864- 71. 18.A.I. Orekhova, R.P. Lelekova, and E.I. Savinkova: Z. Prikl. Khim., 1979, vol. 52 (11), pp. 2597-99. 19.Y.E. Vilnyansky and E.I. Savinkova: J. Appl. Chem. USSR, 1953, No. 26, pp. 735-39. 20.D.A. Chauhan: Indian Chem. J., 1975, vol. 9 (12), pp. 13-16. 21.F.H. Herbstein, M. Kapon, and A. Weissman: Israel J. Chem., 1982, vol. 22, pp. 207-13. 22.B.N. Chaudhuri, P. Ray, and P.K. Das-Poddar: Trans. Indian Ceram. Soc., 1987, vol. 46, pp. 15-19. 23.Bokov D.A., Blinov S.M. Kompleksnoe ispolzovanie otxodov proizvodstva sodы na territiroii permskogo kraya / Kazanskaya nauka. №1. – Kazan : Izd- vo Kazanskiy Izdatelskiy Dom, 2009. – 426. S. 5-8. 24.K. A. Turaev, M. X. Ikramov, J. S. Shukurov, A. S. Togasharov. Politerma rastvorimosti v sisteme Sa(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 – CH 2 ClCOONa – N 2 O. Uzbekskiy ximicheskiy jurnal, 2022, №2, s.15-21 47 25.Toghasharov A.S. Solubility of Components in the System Mg(ClO 3 ) 2 – CH 3 COOH · NH 2 C 2 H 4 OH–H 2 O // XII international scientific and practical conference, International scientific review of the problems and prospects of modern science and education, Boston. -USA. 2016. –R . 27-28. 26.Toghasharov A.S., Askarova M.K., Tukhtaev S. Studying of the Solubility of Components in the System Mg(ClO 3 ) 2 –CH 3 COOH · NH 2 C 2 H 4 OH–H 2 O // East European Scientific Journal Wschodnioeuropejskie Czasopismo Naukowe. - 2016. - Vol. 3. - № 8. - P. 56 - 60. 27.Togasharov A.S., Shukurov J.S., Askarova M.K., Tuxtaev S. Kompleks ta’sir etuvchi “UzDEF-K” defoliantining samaradorligi // O‘zbekiston paxtachiligini rivojlantirish istiqbollari. Respublika ilmiy to‘plami. – Toshkent 2014. – S 136 - 137. 28.Togasharov A.S. Sintez i razrabotka texnologii polucheniya xlorat soderjaщix effektivnыx defoliantov.: Avtoref.dis.... dok.tex.nauk. –Tashkent, 201 7 . – 62 s. 29. Defoliant «Sadaf». Texnicheskie usloviya. Tsh 88.16-32-2003. -18s. 30.Salohiddinov N., Teshaev F. Sadaf va Avguron ekstraning maqbul qo‘llash me’yorlari // O‘ zbekiston q ishlo q x o‘ jaligi jurnali. –Toshkent, - 2009. -№6. – B. 20. 31.Tuxtaev S., Kucharov X., Abduraxmanov U., Shakarov N., Aminov Z. Novыe malotoksichnыe defoliantы xlopchatnika na osnove 2-xloretilfosfanovaya kislotы // Analiticheskaya ximiya i oxrana okrujayuщey sredы «ANALITIKA-90». Tez. dokl. –Tashkent, 1990. -S. 27-28. 32. Defoliant «Sardor». Texnicheskie usloviya. TSh. 88.16-42:2008. Tashkent. - 13 s. 33.Shraybman S.S., Reykefeld A.G. Primenenie xloratov kaliya, natriya, kalsiya. M. -L.: Oborongiz, 1939.–52s. 34.William F. Ehret. Ternary systems: CaCl 2 - Ca(NO 3 ) 2 - H 2 O (25°C), CaCl 2 - Ca(ClO 3 ) 2 - H 2 O (25°C), SrCl 2 - Sr(NO 3 ) 2 - H 2 O (25°C), KNO 3 - Pb(NO 3 ) 2 - H 2 O (0°C) // J.Am. Chem. Soc. - 1932. - V. 54. -P. 3126 - 3134. 48 35. Shraybman S.S. Proizvodstvo bertoletovoy soli i drugix xloratov. - M.: GONTINKTI, 1938. - 368 s. 36.A.s. 1143691 SSSR. Sposob polucheniya xlorat-xlorid kalsievogo defolianta / M.N. Nabiev, R.E. Shammasov, S. Tuxtaev, X. Kucharov i dr. (SSSR) - №3620951 /23-26; zayavleno 23.05.83.; opubl. 07.03.85g. // Otkrыtiya, izobreteniya. - 1985. -№9. - S.84. 37.Dostxodjaeva R.I. Biologicheskoe deystvie i toksikologicheskaya otsenka novogo defolianta «Xayot»: Avtoref. dis....kand.xim.nauk. – Tashkent, 1990. – 21 s. 38.Polvonov X.M., Kucharov X., Tuxtaev S ., Umirov F. Izuchenie protsessa konversii xlorida kalsiya i xlorata natriya // Materialы chetvertoy mejdunarodnoy konferensii «Resurs vosproizvodyaщie, malootxodnыe i prirodooxrannыe texnologii osvoeniya nedr». Moskva-Navoi. Moskva: Izdatelstvo Rossiyskogo universiteta drujbы narodov. – 2005. – S.247–248. 39.Polvonov X.M., Kucharov B.X., Kucharov X., Tuxtaev S. Kinetika protsessa konversii xlorida kalsiya v xlorat kalsiya // Uzb. xim. jurn. -200 5 . - № 4 . - S. 1 3- 17 . 40. Polvonov X.M., Kucharov B.X., Askarova M.K., Tuxtaev S. Qo‘ng‘irot soda zavodi chiqindisi asosida kam zaharli, samarali defoliant olish // “Analitik kimyo va ekologiyaning dolzarb muammolari” ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - Samarqand, 2006 .- B. 279-280. 41.Polvonov X., Kucharov X., Tuxtaev S., Mamirov I., Mirsalimova S. Rastvorimost v sisteme xlorat kalsiya-xlorid kalsiya-voda // Uzb. xim. jurn. - 2004. - №5. -S.13-15. 42.Polvonov X.M., Kucharov B.X., Kucharov X., Tuxtaev S. Politermicheskaya diagramma rastvorimosti sistemы xlorat kalsiya-xlorat natriya-voda // Uzb. xim. jurn. -2006. - №5. -S.3-6. 43.Polvonov X.M. «Razrabotka texnologii polucheniya xlorat kalsievogo defolianta na osnove otxoda proizvodstva sodы»: Avtoref.dis… kand.tex.nauk. –Tashkent. 2008. -25 s. 49 44. Khamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tukhtaev S. Prepation of calcium- magnesium chlorate defoliant from dolomite // Journal of Chemical Technology and Metallurgy. - Sofia, - 2015. – Vol. 50, ISSN 1. - P. 65-70. 45.Xamrakulov Z.A. Izuchenie vzaimnogo vliyaniya komponentov v sistemax, obosnovыvayuщix protsess polucheniya novogo defolianta // Uzbekskiy ximicheskiy jurnal. - Tashkent, 2015. - №3. – S. 24-30. 46. Khamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tukhtaev S. Solubilitu of Components in the Systems MgCl 2 -CaCl 2 -H 2 O and (48,2% CaCl 2 +51,8% MgCl 2 ) - NaClO 3 - H 2 O // Russian Journal of Inorganic Chemistry, - 2015, - Vol. 60 . - N 1 0. - P. 1286 -1291. 47.Khamrakulov Z.A., Tukhtaev S., Askarova M.K., Khamrakulova H.A. Study of filtration processes at receipt of chlorate calcium-magnesium defoliant from dolomite // Austrian Journal of Technical and Natural Sciences. – Vienna (Austria), -2015. -№ 11 - 12. - P. 61 - 68. 48.Xamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tuxtaev S. Izuchenie protsessa razlojeniya dolomita solyanoy kislotoy // Ximiya i ximicheskaya texnologiya. - Tashkent, - 2014. - №4. – S. 5-9. 49.Tuxtaev S., Xamrakulov Z.A., Tadjiev S.M., Askarova M.K. Kinetika razlojeniya dolomita Kashkadarinskogo mestorojdeniya solyanoy kislotoy. - Tashkent, - 2011. Spes. vыp. – S. 150-153. 50.Xamrakulov Z.A. Izuchenie protsessa penoobrazovaniya pri vzaimodeystvii prirodnogo dolomita s solyanoy kislotoy // Uzbekskiy ximicheskiy jurnal. - Tashkent, - 2011. - №5. – S. 16-20. 51.Xamrakulov Z.A. Razrabotka texnologii polucheniya xlorat kalsiy– magnievogo defolianta na osnove mestnogo sыrya.: Avtoref.dis.... dok.tex.nauk. –Tashkent, 2016. -79s. 52.Xamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tuxtaev S. Konversiya xloridov kalsiya i magniya s xloratom natriya // Dokladы AN RUz. - Tashkent, - 2014. - №6. – S. 52-57. 50 53.Xamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tuxtaev S. Poluchenie rastvora xloridov kalsiya i magniya iz dolomita // Ximicheskaya promыshlennost. - Sankt- Peterburg, - 2013. - T. 90, - №2. – S. 70-78. 54.Ergashev Dilmurod, Mamura Askarova, Saydiahral Tukhtaev. Investigation of the mitual interactions of the components of system substantiatiang the process of obtaining a new defoliant // Austrian Journal of Technical and Natural Sciences Austria, Vienna, - 2016. March-April - № 3-4. - P. 135-141. 55.Ergashev D., Askarova M., Tuxtaev S. Physico-chemical studies of novel chlorate containing defoliant // Austrian Journal of Technical and Natural Sciences Austria, Vienna, - 2016. May-June. - №5-6. - P. 58-63. 56.Ergashev D.A., Askarov a M.K., Tuxtaev S. Vzaimodeystvie komponentov v vodnoy sisteme s uchastiem xloratov i xloridov kalsiya, magniya i 2-xloretil fosfonat bis monoetanolammoniya // Universum: Ximiya i biologiya: elektron. nauchn. jurn. - 2016. - №8. (26). URL: 57.Ergashev D.A. Izuchenie reologicheskix svoystv rastvorov v sisteme {[20,26%Ca(ClO 3 ) 2 +15,76%Mg(ClO 3 ) 2 +3,9%CaCl 2 +2,81%MgCl 2 +47,27%H 2 O]+10%CO(NH 2 ) 2 }+C 2 H 5 OH // Universum: Texnicheskie nauk: elektron. nauchn. jurn. 2016. №6 (27). URL: 58.Adilov Z.X., Askarova M.K., Ishanxodjaev S.S., Tuxtaev S. Rastvorimost v sisteme NaClO 3 ·3CO(NH 2 ) 2 –C 10 H 11 ClN 4 –H 2 O.// Ximicheskiy Jurnal Kazaxstana. -Almatы, -2008. - № 3. –S. 200-202. 59.Adilov Z.X. Rastvorimost v sisteme CO(NH 2 ) 2 – C 10 H 11 ClN 4 – H 2 O.// Uzbekskiy ximicheskiy jurnal. –Tashkent-2008. - № 3. –S. 25-28. 60.Tog‘asharov A.S., Ishanxodjaev S.S., Narxodjaev A.X., Tuxtaev S. Politerma rastvorimosti sistemы NaClO 3 ·3CO(NH 2 ) 2 -CH 3 COOH·H 2 NC 2 H 4 OH-H 2 O.// Uzb. xim. jurn. Tashkent-2010. - № 1.- S. 17-22. 61.Shukurov J.S., Ishanxodjaev S.S., Askarova M.K., Tuxtaev S. Izuchenie rastvorimosti komponentov v sisteme NaClO 3 ·2CO(NH 2 ) 2 - NH 2 C 2 H 4 OH·CH 3 COOH- H 2 O.// Jurnal neorganicheskoy ximii. -Moskva, 2011. –T.56. -№3. -S. 502–505 51 62. Shukurov J.S. Rastvorimost komponentov v sisteme NH 2 C 2 H 4 OH·CH 3 COOH – C10H 11 ClN 4 - H 2 O.// Uzb. xim. jurn. –Tashkent, 2010g. -№ 3. -S. 37-40. 63.Toghasharov A.S., Tukhtaev S. Study of the Solubility of Components in the System Ca(ClO 3 ) 2 -2NH 2 C 2 H 4 OH·H 3 S 6 N 5 O 7 -N 2 O.// Austrian Journal of Technical and Natural Sciences. Vienna, 2015 May-June. -R 144-148 64.Tog‘asharov A.S. Politerma rastvorimosti sistemы Ca(ClO 3 ) 2 - 2NH 2 C 2 H 4 OH ·H 3 S 6 N 5 O 7 -N 2 O.// Perspektivы razvitiya nauchnыx issledovannыy v 21 veke sbornik materialov VIII Mejdunarodnaya nauchno- prakticheskaya konferensiya g. Maxachkala 28 iyunya 2015 g. S. 18-19. 65. Turaev K.A., Ikramov M.X., Shukurov J.S., Togasharov A.S. Politerma rastvorimosti v sisteme Sa(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 – CH 2 ClCOONa – N 2 O.// Uzbekskiy ximicheskiy jurnal, 2022, №2, S.15-21 66.Turaev K.A., Raxmonov O.O., Togasharov A.S., Tuxtaev S. Politerma rastvorimosti sistemы tetrakarbamidoxlorata kalsiya – monoxlorata monoetanolamina – vodы.// Universum: texnicheskie nauki: elektron. nauchn. jurn. 2021. №10. -S. 91. URL: https://7universum.com/ru/tech/archive/item/12462 67. Turaev K.A., Togasharov A.S., Tuxtaev S. Politerma rastvorimosti v sisteme xlorat kalsiya – monoetanolamin monoxlorasetat–voda.// Uzbekskiy ximicheskiy jurnal, 2021, №3. S. 18-23. 68.Turayev K.A., Togasharov A.S., Tukhtaev S. An effective defoliant based on calcium chlorate and sodium salt of monochloroacetic acid. Journal of Chemical Technology and Metallurgy, 2022, № 5,-R. 57. 69. Akhmedov B. B., Shukurov J. S.. Polythermic solubility of the system HOOC-COOH ·NH 2 C 2 H 4 OH - [10% C 10 H 11 ClN 4 + 90% C 2 H 5 OH] – H 2 O.// O‘zbekiston kimyo jurnali, 2022, №5. –R. 3-7. 70.Xusanov E.S., Shukurov J.S., Xamidov O.J., Togasharov A.S. Rastvorimost komponentov v sisteme asetat karbamid–monoetanolamin-voda.// Uzbekskiy ximicheskiy jurnal, 2022, №4, -S. 20-26. 52 71.GOST 20851. 1-75-GOST 20851.4-75. Udobreniya mineralnыe metodы analiza.// -Moskva. 1977. -S.56. 72.Shvarsenbax G., Flashka G. Kompleksonometricheskoe titrovanie.// M.: Ximiya, 1970. 73.GOST 10483-77. Xlorat magniya. Texnicheskie usloviya.// - M.: Izd-vo standartov,1977.-S. 5. 74.Klimova V.A. Osnovnыe mikrometodы analiza organicheskix soedineniy.// M.: Ximiya, 1975.-S. 224. 75.Trunin A.S., Petrova D.G. Vizualno-politermicheskiy metod.// Kuybыshevskiy politexn. Ins-t. – Kuybыshev.: 1977, -S. 94 Dep. v VINITI №584-78. 76. Frolov Yu.G. Kurs kolloidnoy ximii. Poverxnostnoe yavlenie i dispersnыe sistemы.// –M.: 1982. –S. 117-124. 77.TO 34.15.051 Texnicheskoe opisanie i instruksiya po ekspluatatsii. 78. Zdanovskiy A.B. Gallurgiya.// -L.: Ximiya. 1972. –S. 572. 79.Gorbachev S.V. Praktikum po fizicheskoy ximii.// –M.: Vыsshaya shkola, 1974. –S. 310. 80.Tarasevich B.N. IK spektrы osnovnыx klassov organicheskix soedineniy.// Spravochnыe materialы. Moskva 2012. M.: Mir, -S.52. 81.Berg L.G., Burmistrova N.G., Ozerova M.I. i dr. Prakticheskoe rukovodstvo po termografii.// Kazanskiy universitet. 1976 g.- S. 222. 53

MAGNIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMIN, SUVDAN IBORAT POLITERMIK ERUVCHANLIK SISTEMALARINI O ‘ RGANISH VA FAZALARNING TARKIBINI TAXLIL QILISH MUNDARIJA KIRISH . ........ ………………………………………………………….. ... 3 I -BOB. ADABIYOTLAR SHARHI ……………………………………… 8 § 1 .1 Dolomit rudasi xususiyatlari va undan kalsiy va magniylarni o‘zaro ajratib olish usullari ..... ....................................................... 8 § 1 .2 Kalsiy va magniy tuzlari asosida defoliantlar olish usullari va texnologiyasi ……………………………………………………. . 1 3 § 1 .3 Kuzatuv politermik usulda o‘rganilgan eruvchanlik diagrammalari tahlili............... ................... ............... ..................... 18 § 1 . 4 Xulosa va adabiyotlar tahlili ……… ....... ……… …… …………. . 21 II BOB . TADQIQOT O‘TKAZISh USULLARI ……………… .. …….. ... 22 § 2.1. Tadqiqot ob’ektlarining xususiyatlari .. …………… ...... ........... .... 22 § 2. 2 Kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari....................... ........ ... .. 23 § 2. 3 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa … ... .…………………… .. ……. ….. 25 III BOB . DOLOMITNI PARChALAB KALSIY VA MAGNIY TUZLARINI 26 1

AJRATISh ............................. ................................................ § 3. 1 Dolomitni xlorid kislota bilan parchalash, hosil bo‘lgan eritmadan kalsiy va magniy xloridlarni ajratish …………………. 26 § 3 .2 MgCl 2 ·6H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish ……………………………………………………… … 28 § 3 .3 Mg Cl 2 ·6H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasi ……………………………………………. 33 § 3 .4 Magniy tuzini kalsiy va magniy tuzlari eritmasidan ajratib olishda monoetanolaminning ta’sirini o‘rganish …………………………. 36 § 3. 5 Uchinchi bob b o‘ yicha xulosa ………………………………... . 44 XULOSA ……………………………………………………………. ........ . 45 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR …………………… .......... .......... 46 KIRISh Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Hozirgi kunda kalsiy va magniy tuzlariga bo‘lgan talab yuqori bo‘lib, kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi, va farmasevtika sohalarida keng miqyosda ishlatiladi. Kalsiy va magniy saqlagan xomashyolarni qayta ishlab respublikamiz uchun kerakli bo‘lgan preparatlarni ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Olimlar tomonidan mahalliy xomashyolar dolomit, fosforit, silvinit, oxaktosh va boshqalar asosida preparatlarni olish va ishlab chiqarish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu borada, dolomit mineralini kislotalar yordamida parchalab, uning asosida kalsiy xlorid va magniy sulfat preparatlari ishlab 2

chiqilgan. Dolomit tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarini ajratish va ular asosida yangi preparat turlarini olinish texnologiyasini ishlab chiqish, ularni faolligini aniqlash kimyogarlar oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Respublikamizda mahalliy xom ashyolarni qayta ishlab defoliantlar, o‘g‘itlar, fiziologik faol moddalar va boshqa turdagi kimyoviy preparatlarni olish va qishloq xo‘jaligini ushbu preparatlar bilan ta’minlash borasida muayyan natijalarga erishilgan. Jumladan, natriy, kalsiy va magniy xloratlar asosida O‘zDef, Sixat, Sadaf, Morel, Super XMD, PoliDef, suyuq o‘g‘itlarning preparatlarini alohida ta’kidlash mumkin. O‘zbekiston Respublikasining “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi PF-60- sonli farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan...” muhim vazifalar belgilangan . Bu borada, mahalliy dolomit mineralini parchalab, kalsiy va magniy tuzlarini ajratish, komponentlarning o‘zaro ta’sirlashish bo‘yicha eruvchanlik sistemalarini o‘rganish, diagrammaning hosil bo‘lgan fazalarini kimyoviy va fizik- kimyoviy usullarda aniqlash va olib borilgan tadqiqotlar natijasida kalsiy xlorat sintez qilishni yangi uslubini taklif etish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28-yanvardagi PF-60- sonli “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi o‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom ettirib, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish” va 2021 yil 13 fevraldagi PQ-4992-sonli “ Kimyo sanoati korxonalarini yanada isloh qilish va moliyaviy sog‘lomlashtirish, yuqori qo‘shilgan qiymatli kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida ”gi qarori hamda, mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishi-ning asosiy ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va 3

texnologiyalar rivojlanishining VII. «Kimyo texnologiyalari va nanotexnologiyalar» ustuvor yo‘nalishiga muvofiq holda bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyotlarda organik va noorganik moddalar asosida preparatlar olish bo‘yicha ishlar keng yoritilgan. O‘zbekistonda Nabiev M.N. rahbarligida noorganik moddalar texnologiyasi ixtisosligi bo‘yicha ilmiy maktab yaratilib, S.Tuxtaev, M.K. Askarova, B.M. Beglov, B.S. Zakirov, Sh.S. Namazov, X. Kucharov, Z.Isabaev, S.M. Tajiev va boshqa namoyandalari kimyo-texnologiya fanining rivojiga o‘zlarining o‘lkan hissalarini qo‘shgan. A.I. Imamaliev, T.S. Zakirov, N.N. Melnikov, A.M. Prugalov, L.D. Stonov, R.S. Nazarov, Sh.J. Teshaev, F.J. Teshaev kabi yetakchi olimlar g‘o‘za defoliatsiyasi samaradorligiga turli tashqi omillar va agrotexnik tadbirlarning ta’sirini o‘rgangan va ular hozirgi vaqtga kelib soha rivojining asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Dunyoda Jayms Kost, Loston Rove , J. Dan Smit , Ch.S. Vulyams, J.K. Suttle, F.R.H. Katterman, V.K. Hall, L.K. Brown, K.L. Rhyne, Yo Gan kabi olimlar organik moddalar asosida preparatlar olish va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish bo‘yicha qator ilmiy izlanishlar olib borgan. Adabiyotlarda dolomit mineralini sulfat kislotada parchalab, gips va magniy sulfat olish (Dmitrevskiy B.A.); xlorid kislotada parchalab, olingan kalsiy, magniy xloridlarni natriy xlorat bilan konversiya qilib “Fandef” defoliantini olish (Xamraqulov Z.A.), hamda sulfat va xlorid kislota asosida kalsiy sulfat va magniy xlorid olish bo‘yicha (Dadaxodjaev A.T.) olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Olimlar tomonidan dolomit mineralini parchalab, kalsiy, magniy xloridlarni olish va ularni ajratib undan olingan kalsiy xloridni natriy xlorat bilan konversiya qilib, kalsiy xlorat sintez qilish, hamda kalsiy xlorati, oziqlantiruvchi, fiziologik faol va insektitsidlar asosida yangi defoliantlar olish texnologiyasini yaratish bo‘yicha hozirga qadar ilmiy tadqiqotlar olib borilmagan. Ushbu dissertatsiya ishi kalsiy xlorat asosida kompleks defoliant turini mahalliy xomashyo dolomitdan olishga va ularni paxtachilikda qo‘llab, hosildorlikni oshiruvchi preparatlarni yaratishga imkon beradi. 4

Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilayotgan ilmiy tadqiqot muassasasining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi Umumiy va noorganik kimyo institutining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining PZ- 20170926386 “Mahalliy xom ashyo asosida kompleks ta’sir etuvchi, samaradorli defoliant sintezi va olinish texnologiyasini ilmiy asoslarini ishlab chiqish” mavzudagi loyiha doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi magniy xlorid, ammiak, monoetanolamin sistemalarini o‘rganish, fazalar tarkibini taxlil qilish va kalsiy, magniy tuzlaridan magniy tuzini ajratishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratish usulini ishlab chiqish; Mg Cl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish va taxlil qilish; Mg Cl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasini keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganish; Eruvchanlik diagrammalarida hosil bo‘lgan fazalarning tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida aniqlash; [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] eritmasini monoetanolamin bilan ta’sirlashuvini, tushadigan cho‘kmaning miqdoriga, eritmaning tarkibiga va pH muhitiga bog‘lab o‘rganish; kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratib olishda, monoetanolaminni ammiak bilan aralashma miqdorini magniy tuzini mol miqdoriga bog‘lab o‘rganish. Tadqiqotning ob’ekti kalsiy xlorid, monoetanolamin, ammiakli suv, xlorid kislota. Tadqiqotning predmeti respublikamizda mavjud bo‘lgan dolomit mineralini kislotada parchalash, kalsiy va magniy tuzlarini ajratishdan iborat. Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada vizual-politermik, piknometrli, analitik, termik va rentgenfazali tahlil usullaridan foydalanilgan. Vizkozimetr VPJ 5

Похожие

KALSIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMINDAN IBORAT SUVLI SISTEMADA KOMPONENTLARNING O`ZARO TASIRLASHUVINI VA FAZALARNING TARKIBI TAXLILINI O’RGANISH
LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O‘RGANISH
AYRIM IONLARNI ANIQLASHNING TEST USULLARINI ISHLAB CHIQISH
TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH
Uch komponentli sistemalarning holat diagrammalari