TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH
![TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA
MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH
MUNDARIJA
I.KIRISH 3
II. MINERAL SUVLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA
ULARNI TADQIQ ETISH USULLARI ( ADABIYOTLAR
SHARHI ) 7
2 .1. Mineral suvlarning kimyoviy tarkibi 7
2.2. Suvning mineral tarkibini aniqlashning tezkor usullari 28
III. TADQIQOT OB’EKTI VA USULLARI 38
3.1. Tadqiqot ob’ekti 38
3. 2 . Tadqiqot usullari 38
3. 2 . 1. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometriya usuli.
Induktiv bo g‘ langan plazma 38
3 .2.2.IBP lik MS da o‘lchanadigan analiz ob’ektlari 40
3 .2.3.Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometrlarning tuzilishi 42
3 .2.4.Namunalarni kiritish sistemasi 43
3 .2.5.Induktiv bog‘langan plazmada sodir bo‘ladigan jarayonlar 48
3 .2.6.IBP mass-spektrometrning interfeys qismi 49
I V . AMALIYOT QISM 59
4 .1. Kerakli asbob va reaktivlar 59
4.2. Suv namunalarini analizga tayyorlash 59
4.3. Induktiv bog’langan plazmalik mass spektrometrni ishga
tayyorlash 60
4.4. Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash 61
4.5. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida
o‘rganish 6 4
4.6. Ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan mass–spektrometriya
va mikrorentgen yordamida o‘rganish 6 5
IV. XULOSALAR 7 2
VI. ADABIYOTLAR 7 3
1](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_1.png)
![I. KIRISH
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki
yer yuzining 2/3 qismi suv bilan qoplangan.Suv hayot manbai.Barcha tabiiy
jarayonlar suv ishtrokida amalga oshadi.Suv tabiatda boradigan barcha
jarayonlarda ishtrok etib,ularning borishini ta’minlaydi. Shuning uchun suvga
e’tibor juda katta. Suvning ifloslanishi yoki unda turli moddalarning erishi tabiiy
jarayonlarning borishiga turlicha ta’sir etadi.Shuning uchun ham suvning
tarkibini o’rganish va unda erigan moddalarning holatini o’rganish dolzarb
muommolardan biridir.
O`zbekiston Respublikasida keyingi 10 yillikda sanoat, ishlab chiqarish,
fan, texnika o`zining yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi. Shu bilan birgalikda
ekologiya va atrof- muhitni himoya qilish masalasi ham bugungi kunning asosiy
muammolaridan biriga aylandi. Jumladan, yer osti va yer usti suvlarining
zaharlanishi, yer atmosferasining ifloslanishi, yerdagi o`simlik, hayvon va
insonlarning zaharlanishi davom etib, yashash tarzi o`zgarishiga sabab
bo`lmoqda.
Dunyoda mineral suvi bilan mashhur bo’lgan dam olish maskanlari va
sihatgohlar bor. Ularda dunyoning ko’plab mamlakatlaridan sayyohlar va
bemorlar borishadi. Bu ma’nbalar o’sha mamlakatlarning iqtisodiga ham foyda
keltiradi. Bunday ma’nbalar respublikamizda ham mavjud. Ularning mineral
suvlarining tarkibi haqidagi aniq ma’lumotlar qancha ko’p bo’lsa va ularning
foydali xususiyatlari qancha ko’p o’rganilsa bundan birinchi navbatda
davolanuvchilar ma’nfaatdor bo’ladi, ikkinchidan bu soha xuddi turizimga
o’xshab mamlakatga daromad keltiradi. Samarqand viloyati Nurobod
qo’rg’onida o’tgan asrning 60 yillarida ochilgan ikkita mineral suv manbai bor.
Ulardan biri (1-manba) o’zlshtirilgan. U erda «Abu Ali ibn Sino» sihatgohi
2](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_2.png)
![qurilgan. Ikkinchi manbadan foydalanish 1990 yillarda boshlangan. Lekin
ikkinchi manba suvining tarkibi haqida ma’lumotlar deyarli yo’q. Sihatgohning
doktorlari bu suvni ichishni ham maslahat berishadi. Shuning uchun suvning
minerallashish darajasini, radonning aktivligini va suvda erigan kimyoviy
elementlarning miqdorini aniqlash dolzarb masala hisoblanadi.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tekshirishlar uchun ichimlik suvi
namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy,
Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi.
Tadqiqot predmeti: ichimlik suvining kimyoviy tarkibini o‘rganish va
olingan natijalar asosida uning tarkibini baholash.
Tadqiqotning maqsadi - Samarqand viloyati turli hududlaridan olingan
suv namunalarining kimyoviy tarkibini o’rganish .
Tadqiqotning vazifalari.
suvni tarkibini tekshirishga doir ilmiy adabiyotlarni yig’ish va
umumlashtirish ;
suv namunalarini tahlilga tayyorlash ;
suv namunalari qoldiqlarini mikrorengen usulida tahlil etish ;
olingan natijalarni statistik qayta ishlash va turli suv namunalarining
kimyoviy tarkibini qiyosiy tahlil etish .
Ilmiy yangili g i:
Ilk bora Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvining element
tarkibi aniqlandi;
Ilk bora Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik
suvlarining kimyoviy tarkibi yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan IBPli MS
usuli yordamida sifat va miqdoriy analiz qilindi .
Tahlilning asosiy masalalari va farazlari:
Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:
Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvini induktiv bog‘langan
plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida tahlil etish;
3](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_3.png)
![ Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvlarining element tarkibi
bo‘yicha baxolash.
Tahlilning farazlari:
ichimlik suvining kimyoviy tarkibini elementlar miqdorlari nuqtai
nazaridan tahlil etilishi ularni ichimlikka yaroqliligi va geokimyoviy
xarakteristikalarini baxolash imkoniyatini yaratadi.
Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharxi. Ichimlik suvini
kimyoviy tarkibini o‘rganish,ularni mikrobiologik nuqtai nazardan baxolash
bo‘yicha talaygina ishlar bajarilgan,ichimlik suvlariga qo‘yiladigan talablarning
me’yoriy –huquqiy hujjatlari ishlab chiqarilgan. Zamonaviy tadqiqot
usullari,jumladan mass-spektrometriya,xromatografiya va boshqa usullar
yordamida suvning mineral tarkibini o’rganishnng metodologik asoslari ishlab
chiqilgan. Bu borada A.P. Krishkov, I.P. Alimarin,Yu.A. Zolotov, K.I
Sakodinskiy va boshqalarning, respublika olimlaridan A.A. Kist,
R.A.Qulmatovlarning ishlari diqqatga sazovordir.
Suvning tarkibi tabiiy sharoitga bog‘liqligi hisobga olinadigan
bo‘lsa,uning mineral tarkibini har tomonlama o’rganish o’z dolzarbligini
yo‘qotgan emas.
Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqotlarda sezgirligi
va natijalarning takrorlanishi bo‘yicha yuqori bo‘lgan zamonaviy tadqiqot
usullaridan induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen
analizi hamda ma’lumotlarni qayta ishlashda statistik usullar (Statictica dasturi)
ishlatiladi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati. Samarqand viloyati ba’zi
hududlarining ichimlik suvlarini kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlarga ega
bo‘linishi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati suv namunalarini induktiv
bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida aniqlash
metodikasini yaratilishi bilan izohlanadi.
4](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_4.png)
![Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, adabiyotlar sharhi,
tadqiqot ob’ektlari va usullari, olingan natijalar va ularning muhokamasi,
xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 81 betdan
iborat. Dissertatsiyada 1 jadval va 22 rasm keltirilgan.
5](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_5.png)
![II. MINERAL SUVLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA ULARNI
TADQIQ ETISH USULLARI ( ADABIYOTLAR SHARHI )
2 .1. Mineral suvlarning kimyoviy tarkibi
Tabiiy boyliklar kamayib, atrof-muhit ifloslanayapti, ming yillar
mobaynida saqlanib kelingan ekologik muvozanat buzilayapti. Tabiiy ofatlar,
kutilmaganda yuzaga kelayotgan ekologik tangliklar jahon ahlini tobora
tashvishga solmoqda. Bu esa insoniyatni tabiat bilan munosabatlarini to’g’ri va
oqilona izga solish, uni muhofaza qilishda kechiktirib bo’lmas choralarni ko’rish
haqida ogohlantirmoqda [14,37].
Yurtimizda qadimdan tabiatdan, uning boyliklaridan o’z o’rnida
foydalanishda ibratli ishlarni amalga oshirib kelgan. Cho’llarda, og’ir iqlimga
ega joylarda obod vohalar bunyod etgan, tabiatdan birni olsa, o’nni berishdek
fazilatga amal qilib yashagan. Shu bois, mahalliy o’troq aholi suvdan tejab-
tergab foydalanish, tuproqni suv va shamol eroziyasidan, sho’r bosishdan
saqlash, sel oqimlarining, qum qo’shimchalarining yo’lini to’sish tajribasini
bundan ming yillar avval puxta o’zlashtirgan [37].
Mamlakatimizda tabiatdan oqilona foydalanish, uning boyliklarini
muhofaza qilish, tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish
borasida tegishli qonunlarni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etishga katta
e’tibor berilmoqda. Asosiy qonun Konstitutsiyada “Fuqarolar tabiiy muhitga
ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburdirlar”, “Yer, yer osti boyliklari,
suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy
boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”,
deb qonuniy mustahkamlab qo’yilgan. Shuningdek, tabiatni muhofaza qilish
bilan bog’liq qator qonunlar qabul qilingan. Tabiatga ehtiyotkorona
munosabatda bo’lish, uning boyliklariga egalik qilish, ekologik vaziyatni
tartibga solish, aholining ekologik madaniyatini oshirish yuzasidan muhim sa’y-
harakatlar olib borilmoqda [17,18].
6](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_6.png)
![Yer sathining ¾ qismi suv bilan qoplangan. Dunyo okeani tarkibida 97,2-
92,5% suv mavjud. Suvning umumiy miqdori 1 mlrd 386 mln km 3
tashkil etadi.
1990 yilning ma’lumoti bo’yicha har bir odamga 3000 mln m 3
suv to’g’ri keladi.
Bu asosan sho’r suv. Chuchuk suvlar umumiy suv miqdorining 2,5 % ni tashkil
etadi, jumladan chuchuk ko’llarda - 0,009 %, daryolarda - 0,0001 %, yer osti
suvlarda - 0,72 %, muzlikda - 2,15 % chuchuk suv mavjud. Chuchuk suv
atmosfera tarkibida - 0,001 %, tirik organizmlarda - 0,001 % tashkil etadi.
Suyaklar, yog’li to’qimalarda 30 % , muskullarda 77 % , o’pka va buyrakda 80
% , nerv to’qimalarida 84 % , miya moddalarida 85 % ni tashkil etadi [14].
1890 yili Moskvaning bitta aholisi bir sutkada 11 litr suvni sarf qilgan.
1914 yili bu ko’rsatkich 66 litrni, 1959 yilida 99-100 litrni, hozirgi kunda esa
(2002 yili) 700 litrni tashkil etmoqda. Londonda bu ko’rsatkich aholi jon
boshiga 270 litrni, Parijda esa 450 litrni tashkil etadi. Har bir odam bir yilda
o’rtacha 60 tonna suvni sarf qiladi. Mayishiy zarurat uchun yana 300 tonna
suvni sarf qiladi. Har bir inson bir kunda quydagi miqdordagi suvni sarflaydi:
qo’l yuvish (kranni yopmasdan) uchun 6-8 litr , tish tozalash uchun (jumrakni
yopmasdan) 6-8 litr , dush uchun 15-20 litr , bir marotaba kir yuvish uchun 130-
150 litr , vanna qabul qilish uchun 150 litr suvni sarf qiladi [26]. Sarf qilinadigan
suv asosan daryolardan olinadi. Shuning uchun ham O’zbekistonning ba’zi
daryolaridagi suvning miqdoriy tarkibiga to’xtalish maqsadga muvofiq.
O’zbekiston daryolari suvning miqdoriy tarkibi quydagicha [13] :
Sirdaryo (grekcha - Yaksart; arabcha-Seyxun).
Tutashgan joygacha uzunligi 2206 km. Havza sathi 562 ming km 2
ga
yaqin. Bir yillik oqish 22 tonna, 57 ming km 2
ni tashkil etadi. Loyqaligi 2000
g/m 3
.
Amudaryo (Oks, grekcha - Oksus; arabcha - Djeyxun) [13]:
Uzunligi 2620 km. Havza sathi 465 ming km 2
ga yaqin. O’rtacha bir yillik
oqishi 48 tonna 101 km 3
tashkil etadi, o’rtacha 63 km 3
. Loyqaligi-2500-4000
g/m 3
.
7](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_7.png)
![Zarafshon (Tilla tashuvchi) [13]:
Zarafshon vodiysining asosiy suv arteriyasi. Uzunligi 870 km dan
ko’proq. Havza sathi 17,7 ming km 2
ga yaqin. Bir yillik o’rtacha sarflanishi 162
m 3
.
Rivojlangan mamlakatlarda chuchuk suvning 70-90 % o’simliklarni
o’stirishga va ulardan hosil olishga ishlatiladi. O’zbekistonda suv manbalarining
85% ekinlarni sug’orishga sarf etiladi. 1 kg sholi o’stirish uchun 3000 litr suv
kerak bo’ladi. BMT ma’lumotlari bo’yicha har bir odam har yili 58 kg sholi
iste’mol qiladi [14] .
Rivojlanayotgan mamlakatlarda 100 g go’sht ishlab chiqarish uchun 550
litr suv kerak bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarda esa 100 g go’sht ishlab
chiqarish uchun 7000 litr suv sarflanadi. Non uchun g’allaning to’plangan quruq
moddasining har bir kilogrammida 400 kg suv bo’ladi, azotli o’g’itlarning har
bir tonnasini ishlab chiqishga 400 kg suv sarf etiladi [37].
Bir metr chitni ishlab chiqishda 2m 3
suv sarflanadi, 1 litr benzin olinishida
10 litr suv,1 tonna kimyoviy tola olinishida 200 m 3
suv,1 tonna rezina olinishida
1500 m 3
suv , 1 tonna gazet qog’ozi olinishida 900 m 3
suv sarflanadi [37].
Respublikamiz hududida mavjud bo’lgan daryolar, ko’llar va dengizlarning
ifloslanishi ham katta xavf tug’dirmoqda. Turli xo’jaliklar va sanoat karxonalari
chiqindilarini suv havzalariga oqizishni nazorat qilmaslik natijasida ham inson
kutmagan, rejalashtirmagan turli falokatlar ro’y bermoqda. Ayniqsa, aholi zich
yashaydigan tumanlar, shaharlar orqali oqib o’tayotgan ariqlar va daryolar
suvlari oqava suvlarga aylanib, ularga yiliga million tonnalab zararli chiqindilar
tashlanmoqda.
Mamlakatning tog’li va tog’oldi xududlarida tiniq suvli 1448 ta buloq
mavjud. Bundan tashqari, O’zbekiston katta miqdordagi yer osti boyliklari
zahirasiga ega. Yurtimizning jug’rofik jihatdan joylashuvi juda qulay bo’lib,
uning hududida tabiiy landshaftning barcha xilma-xilligi mujassam. Xususan,
go’zal vodiylar, tog’-u dashtlar, cho’l-u biyobonlar, daryolar va ko’llar butun
borlig’i bilan fayz-u tarovatini to’laligicha namoyon etadi.
8](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_8.png)
![Shu o’rinda bugungi kunda mintaqamiz uchun muammo bo’lib turgan
ayrim masalalarga to’xtalib o’tmasak bo’lmaydi. Xususan, O’rta Osiyoda, shu
jumladan O’zbekistonda cho’llanish jarayonining kuchayishi, uning yangi-
yangi hududlarini qamrab olishi tabiatdagi biologik mahsuldorlik darajasining
pasayishiga, aholi uchun noqulay ekologik vaziyat vujudga kelishiga, o’simlik
va hayvonot dunyosi turlarining kamayishiga olib kelishi jiddiy xavotir
uyg’otmoqda. Bunday tashvishli holatning asosiy sababi mintaqadagi suv
oqimlaridan xo’jalik yuritishda samarasiz foydalanish va iqlim o’zgarishidir.
Bunday muammolar esa o’z navbatida ekologik yo’nalishdagi qonuniy-
huquqiy bazani yaratish masalasini ko’ndalang qilib qo’ydi. Shu jihatdan,
mamlakatimizda atrof-muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanishga qaratilgan qator qonunlar ishlab chiqildi. Yuqori darajadagi va
xalqaro me’yorlarga javob beradigan 30 dan ortiq qonun, 350 ga yaqin
qonunosti normativ hujjatlar qabul qilindi [9,10,17,18].
Biz umumbashariy muammo hisoblangan toza ichimlik suvining
taqchilligiga befarq bola olmaymiz. Chunki hozirgi kunda dunyoda 1,1 milliard
inson toza ichimlik suvidan foydalanish imkoniyatiga ega emas, 5 million kishi
esa har yili iflos suv oqibatida kelib chiqadigan kasalliklar tufayli hayotdan
bevaqt ko’z yumadi. Ganga, Iordan, Nil, Efrat daryolari bo’yi hududlarida
istiqomat qiluvchi aholining zichlashuvi 2025 yilga kelib 80 foizga yetishi
taxmin qilinmoqda.
Dunyodagi oqova suvlarning 90 foizidan ortig’i tozalanmaydi. Shu bilan
birga yirik shaharlardagi ichimlik suvining yarmi uzatish tarmoqlaridagi texnik
nosozliklar sababli yoki yoriqlar orqali yer qa’riga singib ketadi.
Yer yuzidagi ichimlik suvining 70 foizi qishloq xo’jaligi uchun sarflanadi.
Bugungi kunda bir tonna don yetishtirish uchun o’rta hisobda ming tonna suv
sarflanadi. Natijada yer yuzidagi yirik daryolarning suvlari dengiz ummoniga
borib quyilmaydi. Bu o’z navbatida asosiy suv zaxiralarining, chuchuk suv
manbalarining kamayib borishiga olib keladi. Misol uchun, Afrikadagi 25 ta
mamlakatda suv tanqisligi aholining tinkasini quritmoqda.
9](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_9.png)
![Xalqaro suv muammosi nafaqat texnik, balki iqtisodiy muammo hamdir.
Sayyoramiz aholisi o’sib bormoqda. Ularning oziq-ovqatga ehtiyoji ko’plab
quruq yerlarni o’zlashtirish evaziga qondiriladi.
Avvalo, bugun biz biladigan shahrimizdagi sanoqli hovuzlar Qo’shhovuz,
Chorraha, So’zangaron, Sharq mahallalari hududida, Xoja Abdu Darun va Xoja
Ahror majmualari ichkarisida, Shoyiboflar hamda Sevali ota mahallalari
hududida ikki-uch asrlik tarixga ega. Xoja Abdu Darun majmuasidagi havuz va
uning atrofidagi chinorlar besh yuz yillik tarixdan so’zlab turibdi.
Bundan yuz yil avval Samarqandda yetmishdan ziyod havuz, yigirmadan
ziyod ariq bo’lgan,deydi O’zRFA Arxeologiya instituti direktori, tarix fanlari
nomzodi Amriddin Berdimurodov. Hozir shu hovuzlardan yigirmatachasi
saqlanib qolgan. Bu obi hayot manbalarining ham ko’pi qurib qolmoqda.
Ba’zilarini esa suvi kam, chunki hovuzni suv bilan ta’minlaydigan manbaning
o’zi yo’q. Tarixi ming yildan ortiqroq Obi Mashhad, Siyob va Obi Rahmat
ariqlari va ularning irmoqlari viloyat hokimligi sa’y-harakati, mahallalar hashari
tufayli birmuncha tartibga keltirildi. Lekin, eski shahar hududidagi o’nlab
hovuzlar buzilib, o’rniga imoratu do’konlar qurildi. So’zangaron dahasidan oqib
keluvchi ariq bo’yida yettita hovuz bo’lgan. Hozir bu ariqning Sevali ota
mahallasi hududigacha oqib boradigan bo’ylarida ikkitagina kichik hovuz
qolgan. Suv manbalari ham e’tiborsizlik tufayli kamayib, atrofidagi daraxtlar
ham qurib borayotir. Xoja Ahror dahasida supalari baland hovuzning suvi
kamligidan tagi ko’rinib turibdi. Vaholanki, bu hovuzlar yuz-ikki yuz yillardan
beri shu mahalla, dahaning ko’rki, yoz oylarida salqin go’shasi hisoblanadi [13].
Tarixiy manbalardan keltirilishicha, birinchi Registon maydoni atrofida
o’nta, So’zangaronda beshta, Amir Temur bog’larida o’nlab hovuzlar bo’lganki,
uning suvi atrofini odamlar ko’z qorachig’idek asraganlar. Hovuzga oqib
kiradigan va chiqib ketadigan oqar suvlar mirob hamda muzar beklari
tomonidan nazorat qilingan. Chunki, atrofi yashillikdan iborat ariqlardan aholi
ichimlik suv sifatida foydalanishgan.
10](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_10.png)
![“Siyob va Obi Mashhad ariqlari qo’shilgan joy hali ham Obi Rahmat
dahasining obod va orasta manzili hisoblanadi”-deydi shu mahalla faoli Akmal
Mamatqulov. Hovuz atrofidagi ulkan chinorlarga boqib, aytish mumkinki bu obi
hayot manbai asrlar davomida odamlarning dam oladigan bahavo go’shalari
sanalgan. Ariqlar atrofga sof havo va musaffolik bag’ishlab turibdi.
-Siyob bozori hududida ham ikkita hovuz bo’lgan,deya mulohazlarini
davom ettiradi A.Berdimurodov. Shu hovuzlarning biri hatto o’tgan asrning
saksoninchi yillarigacha saqlanardi. Hovuzning sof va toza suvidan bozor
atrofidagi novvoylar xamir qorishda foydalanganlar. Bibixonim (Amir Temur
jom’e) masjidi orqa va old tomonidagi katta hovuzlar tarixi ham qiziq. Old
tomonida Qoraboy oqsoqol mahallasi hududidagi hovuz kichrayib qolganiga
qaramay, mahalla faollari e’tibori tufayli anchayin obod [13].
Inson ovqatsiz 50 kun yashay olsa, suvsiz 5 kun umr ko’rishi mumkin,
xolos. Shu bois ota-bobolarimiz “Suvga tupurma, ko’r bo’lasan”, deb bejiz
aytishmagan. Ammo suvga munosabatimizni yaxshi deb bo’lmaydi. Hatto uyda
yohud ko’cha-kuyda jo’mrakdan shaldirab oqib turgan suvga ko’p hollarda
beparvo bo’lamiz. Shuning uchun ham dunyoning talay shaharlarida maishiy
ehtiyojlar uchun o’rtacha kunlik suv sarfi aholi jon boshiga 300 litr bo’lsa, bu
ko’rsatkich Toshkent shahrida 700 litr, Samarqandda esa 800 litrni tashkil etadi.
Keyingi yillarda mutaxassislarning kuzatuviga ko’ra, yer osti va yer usti
ochiq suvlarning ifloslanish darajasi o’smoqda. “Buning sababi nimada?”, deb
so’ralsa mamlakatimiz hududida, qolaversa viloyatimizda suv manbalarining
ifloslanish sabablari pestitsid va defoliantlardan noto’g’ri foydalanish, mineral
o’g’itlarning yerga me’yoridan ortiq solinishi hamda sanoat, qishloq xo’jaligi,
uy ro’zg’or va kommunal chiqindilarning suvga tashlanishi oqibatlarida, deb
javob berishga asoslarimiz bor.
Bugun sayyoramizning uchdan ikki qismini dunyo okeanlari suvi tashkil
etishiga qaramay, insoniyatning obi-hayotga bo’lgan talabini qondirish
muammoga aylanmoqda. Yer yuzi aholisi esa yil sayin ko’paymoqda va
hozirdanoq ko’plab mamlakatlarda ichimlik suvi muammosi jiddiy tus olmoqda.
11](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_11.png)
![Ayni paytda 40 dan ortiq mamlakatdagi 2 milliarddan ko’proq odamning suv
tanqisligini boshidan kechirayotgani fikrimiz tasdig’idir. Eng muhimi, suv biz
istiqomat qilayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy
farovonligi va atrof-muhitini saqlashning asosiy omillaridandir. Mintaqa
mamlakatlari keyingi yillarda tez-tez takrorlanayotgan qurg’oqchilik, tabiiy ofat
va boshqa xavfli jarayonlar sharoitida birgalikda foydalanadigan suv resurslarini
boshqarish borasidagi muammolarga duch kelishmoqda. Suv taqchilligi
Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlarida kuzatilmoqda, ayniqsa, bu
respublikamizda sezilarli darajada. Negaki, yurtimiz mintaqa davlatlari orasida
tabiiy ekotizimlarining ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik ehtiyojlarini qondirish,
barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun suvga talabi yuqori mamlakatdir [13].
Suvni hayot manbai deymiz. Shubhasiz, shunday. Har qanday ekin suvsiz
hosil bermaydi. Fayz ham, baraka ham suvdan. Lekin viloyatimizning asosiy
suv manbai bo’lgan Zarafshon daryosi suvi keyingi yillarda ancha kamaymoqda.
Masalan, 2007 yilda uning vegetatsiya davridagi suv sathi 3899 mln. metr/kub
bo’lgani holda o’tgan yilgi sug’orish mavsumida bu miqdor 3158mln.
metr/kubni tashkil qildi. Bu yilgi sug’orish mavsumida esa 2008 yildagi suv
hajmiga nisbatan 30-35 foiz kamaygan.
Suvni bekorga zar, demaydilar. Suv tomorqamizga baraka, atrof-muhit va
ekologiya havosi uchun manba, obi hayot borgan joy obod bo’ladi.
Respublikamizda suv zaxirasi mo’l, chunki atrofimizda daryolar ko’p. Hozir
ham juda ko’p joylarda, tog’li hududlarda kishilar buloq suvidan ichadilar. Ariq
suvidan iste’mol qiladiganlar ham ko’pchilikni tashkil qiladi. Shu jihatdan
olganda, Samarqandning sharqiy-janubiy tomonidan oqib o’tadigan Obi Rahmat
arig’i ilgari ko’hna shahar ko’rki, aholi uchun ichimlik suvi manbai hisoblangan.
Obi Rahmat arig’i shahar aholisining 20 foizini suv bilan ta’minlagan.
Cho’ponota tog’ etagidan oqib o’tuvchi bu ariq bo’yidagi Galaosiyo,
Bog’imaydon, Bog’ibaland, Motrid va Yangiobod qishloqlari va dahalari
chunonam obod-orasta, olmayu- anjir, o’rikka boy, serdaraxt maskanlar bo’lgan.
12](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_12.png)
![Ariqni har yili erta bahorda hashar uyushtirib minglab kishilar qazishardi.
Suvni tabarruk bilib unga tupirmas, hatto suv yoqasidan molini ham
yetaklamasdi.
Taasufki, Obi Rahmat arig’i avvalgi ko’rki-tarovatini yo’qotgan. Biz
“yo’qotgan” deb urg’u berayotganimiz ariq tarovati fayzini yo’qotmagan, uni
bizlar-ariq bo’yidagi qishloq va dahalarda yashovchi odamlar yo’qotdik. Ayrim
kishilar ariq yoqasigacha imorat qurishgan, noinsoflar esa kir suvini, hovlisidagi
chiqindini ariqqa tashlashadi. Ariq bo’yiga mol-qo’ylarini bog’lab, axlatxonaga
aylantirishgan.
Ajdodlarimiz uchun suv eng muqaddas unsurlardan biri sanalgan. Uni
behuda isrof qilishmagan, bunga yo’l qo’yishni gunohi azim deb bilishgan.
Shunday qarash va muhabbat tufayli tog’lardagi o’ynoqi sharsharalarning fayzi
saqlangan, erkatoy ohularning tuyoqlaridan o’t chaqnagan, boychechagu
lolaqizg’aldoqlar qir-adirlarda qiqirlab ko’z ochgan bo’lsa, ajab emas
Donishmandlarimiz bekorga suvni tiriklik manbai deb ta’riflamagan. Nahotki,
ularning qiymati bo’lmasa?! Bioxilma-xillik, sodda qilib aytganda, avvalo,
odamlarning hech qachon tugamasdek tuyuluvchi-suvga bo’lgan munosabatiga
bog’liq.
Poyingizdan ko’m-ko’k buloq oqib tursa-yu, azbaroyu sho’rligidan bir
yutim ham icholmasangiz. Atrofingiz keng shudgor yer bo’lsa-yu, biror ekin
ekib, ko’kartirolmasangiz. Boshingiz uzra qorli tog’ soya solib tursayu, unda
dov-daraxtni yohud jonivorni uchratmasangiz. Bundanda fojealiroq vaziyat
bormi?
Azal-azaldan bizning mintaqamizda suv eng aziz ne’mat, hayot va
farovonlik manbai sifatida qadrlangan, desak, hech qanday mubolag’a
bo’lmaydi. Ikki azim daryo Amudaryo va Sirdaryo asrlar davomida O’rta
Osiyoda istiqomat qiladigan aholining toza ichimlik suviga bo’lgan ehtiyojini,
sug’oriladigan dehqonchilik, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, avvalo, oziq-ovqat
mahsulotlari yetishtirish uchun zarur bo’lgan darajada suv bilan ta’minlab
13](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_13.png)
![kelgan. Aynan shu zaminda ko’p asrlar muqaddam sayyoramizda birinchilardan
bo’lib irrigatsiya va suvdan samarali foydalanish tizimi yaratilgan [13].
XXI asr bo’sag’asida O’rta Osiyo xalqlari uchun, sayyoramizning boshqa
ko’plab mintaqalarida bo’lgani kabi, suv resurslaridan oqilona va adolatli
foydalanish masalasi muhim hayotiy ahamiyat kasb eta boshladi. Chunki o’tgan
asrning ikkinchi yarmida yirik transchegaraviy daryolardan uzoqni o’ylamay
foydalanish oqibatida mintaqamiz ekologik holat yoqasiga kelib qoldi.
Bir avlod umri davomida noyob va go’zal dengizdan qurib va yo’qolib
borayotgan suv havzasiga aylangan Orol fojiasi buning yaqqol dalilidir. Bir
paytlar gullab-yashnagan Orolbo’yi hududi esa bugungi kunda ayanchli sahroga
aylanmoqda.
Inson hayoti, salomatligi, millat genofondiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan
omillar oqibatida nafaqat bevosita ekologik halokat hududida yashovchi aholi,
balki butun O’rta Osiyo mintaqasi doimiy ekologik tahdid ostida qolmoqda.
Suv resurslari taqchilligi, sug’oriladigan ekin maydonlarining
yaroqsizlanishi, hayvonot va nabotot dunyosining keskin qisqarishi, iqlim
o’zgarishlari, shuningdek, mintaqadagi asosiy daryolar suv oqimining katta
qismini tashkil qiladigan Pomir va Tyanshan tog’laridagi muzliklar erishining
tezlashuvi-bular Orol fojiasi keltirib chiqargan og’ir oqibatlarning bir qismi,
xolos [13].
Aynan shu sababli mintaqadagi transchegaraviy daryolar bo’yida
joylashgan davlatlarning hayotiy ehtiyojlarini azal-azaldan ta’minlab kelgan suv
resurslaridan oqilona foydalanish masalalari bugungi kunda alohida dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda mintaqaning 6 davlatida istiqomat
qiluvchi 50 milliondan ziyod kishining taqdiri suv resurslari, birinchi galda,
transchegaraviy daryolardan foydalanish bo’yicha har tomonlama puxta
o’ylangan yondashuv va qarorlarga bog’liq bo’lib qolmoqda.
O’zbekiston V Umumjahon suv forumining ichimlik suvidan foydalanish
imkoni insonning eng asosiy huquqi ekani, suv taqchilligi energetik va
14](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_14.png)
![moliyaviy inqirozdan ko’ra xavfliroq ekani to’g’risidagi qarorini qo’llab-
quvvatlaydi.
Shu munosabat bilan ta’kidlash joizki, suv resurslarining yalpi taqchilligini,
halokatli texnogen, ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqarishi
mumkin bo’lgan loyihalarning amalga oshirilishi suv resurslaridan oqilona
foydalanish masalasini katta xavf ostida qoldiradi.
Keyingi paytda global miqyosda ekologiya buzilishi kuzatilayapti.
Atmosferani turli zararli gazlar qoplayapti. Iqlim o’zgarishi ro’y bermoqda.
Ko’pgina davlatlarda ichimlik suvi muammosi yuzaga kelayotir.
Albatta, bu to’satdan paydo bo’lgan muammo emas. Bu yillar davomida
odamlarning tabiatga, xususan, atrof-muhitga noto’g’ri munosabatda bo’lishi
oqibatidir [13].
Ta’kidlash lozimki, bizda ham bu borada ahvol maqtagulik emas. Zero,
bugunki kunda viloyatimizda ham bu masalada ayrim nuqsonlar ko’zga
tashlanadi. Joylarda turli maishiy chiqindilar uyulib borayotgani sir emas. Katta
mehnat va mablag’ sarflab tozalangan, tartibga keltirilgan joylarda yana chiqindi
uyumi paydo bo’layapti. Yohud oqar suvlarning ifloslanishi kuzatilmoqda. Suv
bo’ylarini o’zboshimchalik bilan egallab olish yoki bu joylarni “chiqindixona”ga
aylantirish hollari uchrayotir.
Oyda suv borligi aniqlangani haqida xabar dunyo ilmiy olamini hayratga
soldi. Agar dalil tasdig’ini topsa, u yerda doimiy ish olib boradigan ilmiy-
tadqiqot bazasi, boshqa sayyoralarga uchish uchun kosmodrom qurish
istiqbollari paydo bo’ladi.
Kashfiyot hind yo’ldoshi “Chandrayan-1” ga o’rnatilgan amerika pribori
yordamida amalga oshirildi. Apparaturalar Oy minerallari tarqatayotgan
elektromagnit nurlanishlarni kuzatib bordi. Rekord sezgirlikka ega amerika
spektrometri hatto ozgina miqdordagi suvni ham qayd etishga qodir edi.
15](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_15.png)
![Olingan ma’lumotlar shundan guvohlik beradiki, Oydagi tuproqda Quyosh
shamoli va kuchli radiatsiya ta’siri ostida suv hosil bo’lishi davom etmoqda. Oy
changlari zarralari yupqa suv plyonkasi bilan qoplangan.
Amerikalik ekspert Lari Teylor tushuntirishicha, bir kubometr Oy
tuprog’idan bir litrga yaqin suv olish mumkin. NASA suv topilganini
olamshumul shov-shuv deb atamoqda. Xitoy bilan kosmik poygaga kirishgan
Hindistonda esa kashfiyot ulkan g’alaba sifatida baholanayapti.
Oydagi suv faqatgina ichish uchun foydalanilmaydi. Undan nafas uchun
kislorod ajratib olish mumkin, vodorod esa yonilg’i sifatida ishlatiladi. Ko’plab
miqdorda qadimiy muz Oyning qutb kraterlarida to’plangan bo’lishi mukin. U
yerda aql bovar qilmas past harorat-Selsiy bo’yicha minus 238 daraja qayd
etildi. “Neycha” jurnalining xabariga qaraganda, bu butun Quyosh sistemasida
eng sovuq nuqtadir.
Ayrim olimlarning taxminlaricha, Yer kabi yoshga ega Oydagi kraterlarda
300 million tonnagacha muz to’plangan bo’lishi mumkin. Xullas, Oyga ko’chib
borishni orzu qilgan kishilarga u yerda tashnalik tahdid solmaydi.
Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, ota-bobolarimiz poleolit davridan
buyon Zarafshon daryosi havzalaridagi quruq yerlarni o’zlashtirish maqsadida
kanallar qazib, daryo suvidan foydalanishgan. Natijada hududda sun’iy
sug’orish tizimi rivojlangan. Samarqand hududida Zarafshon daryosidan 56 ta
kanal yordamida suv chiqarilgan. Jumladan, Darg’om, Bulung’ur, Narpay,
Payariq kanallari yordamida sug’orish tizimi tartibga solinib, dehqonchilikdan
mo’l hosil olishga erishilgan.
Abu Tohir Xo’janing “Samariya” asarida “Darg’om arig’ining boshi
Ko’hak daryosidan ajralib, Shovdor, Anhor tumanlarini sug’orib, ortiqchasi
Ko’hak daryosiga qo’shiladi. Shahar bog’lari va bo’stonlari shu anhordan yashil
va tozadir”, deb eslatadi. Darhaqiqat, Darg’om kanali ham bir necha yirik
shoxobchalarga bo’lingan. Masalan, Shovdor kanalining Darg’om kanalidan
ajralgan qismi Jartepa qishlog’idan boshlanib, Samarqand va uning atrofidagi bir
necha qishloqlarni suv bilan ta’minlaydi.
16](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_16.png)
![Taassufki, keyingi yillarda bu ariqlarning musaffoligi yo’qolib bormoqda.
Siyob va Obi Rahmat ariqlariga xonadonlardan va sanoat karxonalaridan
chiqindi-loyqa suvlar oqizilmoqda. Bunday holatni Afrosiyob etagidan don
mahsulotlari kombinati atrofida, shu yerdagi mahallalar hududida ko’rish
mumkin. Asrlar davomida tiniq, zilol Obi Rahmat arig’i suvidan hozir ham
minglab xonadonlar bog’-rog’larini, tomorqalarini sug’orishda
foydalanayaptilar.
Sanoat karxonalari oqava suvlarni tahlil qilishda erigan va erimagan
anorganik moddalarga, ifloslikning 60% miqdoriga to’g’ri keladigan organik
moddalarga, muhitiga, suvning organoleptik xususiyatiga, oksidlanishi va
oksigenga biokimyoviy ehtiyojga, azot, fosfor, ftor va ularning anionlari
ammoniy, nitrit, nitrat, fosfat, ftoridlarga aylanishiga, xloridlarga, sulfatlarga
hamda ularning ruxsat etilgan kontsentratsiyalarining me’yorida ekanligiga
e’tibor beriladi.
Tahlil obyekti sifatida tanlangan Samarqand viloyati Pastdarg’om
tumanidagi “Ilg’or” ishlab chiqarish kombinatida oqava suvni tozalash inshoati
mavjud. Analitik tekshirishlar uchun namuna tozalash inshoatiga kirish va
chiqish joylaridan olingan.
Afrikaning qurg’oqchil hududlaridan biri Sahroi Kabir ostida ulkan
ichimlik suv havzasi mavjudligi aniqlandi. Britaniya geologik jamiyati
mutaxassislari ana shu haqda xabar berishdi. Ularning baholashlaricha, suv
zaxirasi miqdori shunchalik ko’pki, Liviya, Jazoir, Chat ostidagi havza suvi
ushbu mamlakatlar hududlarini 75 metrlik qatlam bilan qoplashi mumkin ekan.
Sahroi Kabir ostida ichimlik suvi mavjudligi avvaldan ma’lum edi. Britaniya
olimlari faqat uning joylashgan joyi va zaxirasini aniqlab berishdi, xolos. Tez
orada Afrikada yangi suv konlari topilishi ehtimoldan holi emas.
Tabiatda suv. Suv vodorod va kisloroddan iborat murakkab modda. Uning
bug‘ holatidagi formulasi H
2 O.Suv tarkibida massa jihatidan 11,19% vodorod va
88,81% kislorod bor. Umuman planetamizdagi suv miqdori 2-10 18
tonnaga
17](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_17.png)
![yetadi. Tabiatdagi suv toza emas; unda doimo erigan va muallaq holatdagi
moddalar uchraydi.
Suvda uchraidigan moddalarning tarkibi suvning kelib chiqishiga bog‘liq.
Daryo hamda buloq suvlarida, asosan, kalsiy va magniy bikarbonatlar bor
bo`lib, ular (temir bikarbonatlar bilan birga) suvning umumiy «qattiqligini»
tashkil etadi. Suvning kalsiy va magniy umumiy ionlarining milliekvivalentlar
hisobidagi umumiy qattiqligi
Q=mg Ca-20,04Q=mg Mg-12,16
tenglama bilan hisoblanadi. Bu yerda, mg Ca hamda mg Mg— 1 litr
suvdagi magniy va kalsiy ionlarining milligrammlar hisobidagi
miqdori.Qattiqligi 4 mg-ekv/l dan kam bo‘lgan suv yumshoq suv va 4-8 mg-
ekv/l bo‘lgan suv o‘rtacha qattiq suv, qattiqligi 8-12 mg-ekv/l bo‘lgan suv qattiq
suv, qattiqligi 12 mg-ekv/l dan ortiq bo`lgan suv esajuda qattiq suv hisoblanadi.
Yer osti suvlarida o‘sha joyning tog‘ jinslari tarkibiga kiruvchi moddalar
uchraydi. Ko‘pincha mineral suvlarda ma’lum miqdorda temir va marganets
birikmalari bo‘ladi; mineral suvda bu birikmalardan kup bulsa, suv sarg‘ish-
yashil tusli yoqimsiz mazali bo‘ladi.
Mineral suvda azot, kislorod va karbonat angidrid gazlari erigan holda
bo‘ladi. Tabiiy suvlarning ichida eng tozasi yomg‘ir, qor, do‘l suvlari
hisoblaiadi. Bu suvlarda ham chang, to‘zon, atmosferada sodir bo`ladigan elektr
razryadlar natijasida vujudga keladigan birikmalar (masalan, ammoniy nitrat),
atmosferadagi gazlarning bir qismi erigan holda bo‘ladi [17].
Suvni (asosan suvning «qattiqligini» tashkil qiladigan kalsiy magnii va
temir) tuzlardan tozalash uchun suv silindrik nayga joylangan permutit
donalaridan asta-sekin o‘tkaziladi.Foydalanib bo‘lingan permutit osh tuzining
to‘yingan eritmasi bilan yuviladi. Bu vaqtda kalsiy ionlarining o‘rnini natriy
ionlari oladi va permutitni yana qaytadan ishlatish mumkin bo‘ladi.
Endilikda suvni sanoatda tozalash uchun permutitlardan tashqari sun’iy
polimer moddalar — ionitlar q o ‘llanilmoqda. Ionitlardan foidalanib, suvni unda
18](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_18.png)
![erigan barcha tuzlardan tozalash mumkin. Ionitlar suvda va boshqa
erituvchilarda erimaydigan polimer moddalardir [17].
Ular ikki xil b o ‘ladi: kationitlar va anionitlar . Kationitlar o ‘z
tarkiblaridagi kationlarni suvdagi boshqa kationlarga almashtira oladi. Kationit
tarkibida uglevodorod radikali (R) dan tashqari kationlar bilan birika oladigan
sulfogruppa (—SO
3 H), karboksil gruppa (-COOH) va boshqa gruppalar bo‘ladi.
Anionitlar tarkibida esa uglevodorod radikali (R) dan tashqari, kislotalar bilan
birikish qobiliyatiga ega bo‘lgan asos xarakterli gruppalar (masalan, amino-
gruppa) bo‘ladi.
Natijada suvdagi metall ionlari kationit bilan birikib qoladi; suvda esa
vodorod ionlari ko‘payib ketadi: suv kislota xarak teriga ega bo‘lib qoladi.
2.04.03- raqamli Sanitariya me'yori va qoidasida yangi qurilayotgan
ob'ektlar uchun suvning taxminiy sarf me'yorlari beriladi.
Chiqindi suvlar ichki kanalizasiya shohobchalari orqali tashqi kanalizasiya
tarmoqlariga tushadi, so`ngra o`z oqimi bilan quvurlar,kanallar tizimi orqali
nasos stansiyalariga yoki tozalash inshootlariga okib boradi.
Mahallalar hududida joylashgan kanalizasiya shohobchalari ko`cha
kanalizasiyalari bilan birlashadi, ular chiqindi suvlarni kollektor yordamida
tozalash inshootiga eltadi. Kollektordagi chikindi suvlarga sanoat
korxonalarining chiqindi suvlari ham qo`shiladi.
Odatda, kanalizasiya suvlari turar - joylardan tozalash inshootlariga o`z
oqimi bilan boradi, lekin yer maydonlarining tekisligi, joylarning baland pastligi
chiqindi suvlarning oqimiga halaqit bersa, suvni haydab beradigan nasos
stansiyalari quriladi.Ular suvni bosim bilan o`zi oqar kollektorlarga, tozalash
inshootlariga oqizib beradi.
Bulardan tashqari,aholi turar joylaridan korxonalar maydonlaridan yomg`ir,
qor va yuvindi suvlarni olib chiqib ketish uchun ularga truboprovod yoki
kanalizasiya shohobchalari quriladi.
19](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_19.png)
![To`liq ajratilgan kanalizasiya tizimida xo`jalik chiqindi suvlari va yomg`ir
suvi alohida yer osti kanalizasiyasi orkali oqiziladi.To`liq ajratilgan
kanalizasiya tizimida yomg`ir, qor va boshqa yuvindi suvlari ariq va zovurlar
orqali oqiziladi, xo`jalik chiqindi suvlari esa yer osti alohida qurilgan
kanalizasiya orqali o`kiziladi [18].
Yer yuzisining uchdan ikki qismini qoplab olgan suv butun tiriklikka jon
bag`ishlaydi.Suv tarkibini o`rgangan olimlar uning qattiq suyuq va gazsimon
agregat holatlarida tarkibi turlicha bo`lishini aniqlashdi.
Bugungi kunga kelib suvning sifati muhi ahamiyat kasib etadi. Dunyodagi
ekologik muomolar aynan ichimlik suvining sifatiga ta’sir o`tkazayotgan hech
kimga sir emas.
Butunjahon sog`liqni saqlashni saqlash tashkilotining xabatiga ko`ra,
bugungi kunda turli kasalliklarning 85% aynan suv orqali o`tib, har yili 25
millon odam ulardan halok bo`ladi. Suvni tozalash maqsadida qo`shiladigan
xlor natijasida unda toksik,mutagen va konserragen moddalar trigalometanlar
hosil bo`ladi.
Bugungi kunda biz istemol qilayotgan suv qo`rg`oshin, alyuminiy, mis,
nikil, mishyak kabi og`ir metallarni toppish mumkin. Ularning inson
organizimiga tushishi og`ir holatlarni keltirib chiqarishi, shubhasiz. Yuqorida
aytkanlarimizdek, dunyoda suv ko`p, ammo hamma suv ham yaroqli emas.
Chunki organism faqtgina muz sturukturali,ya`ni yengil suv bilan sog`lom
ishlashi mumkin [19].
Inson vujudi o`zining barcha faoliyatlarini yagona erituvchi bo`lgan suv
vositasida amalga oshiradi.Badan namligining muozanatda saqlashishi,
taomlarning hazim qilishini,oziq moddalarning so`rilishi va hujayralarga
yetkazilishi, ortiqcha va zararli moddalarning eritib, tashqariga chiqarib
yuborilishi shular jumlasidanqir [20].
Suvning kimyoviy xossalari. Ikki hajm vodorod bilan bir hajm kislorod
reaksiyaga kirishganida juda ko‘p issiqlik chiqadi; «qaldiroq gaz» deb atalgan
bu aralashma portlatilganda temperatura 3000°C dan ortib ketadi; lekin bu
20](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_20.png)
![reaksiya amalga oshirilishi uchun aralashmani 550 °C gacha qizdirish kerak
(xona temperaturasida bu reaksiya juda sust boradi; aralashmashshg 15-17%
faqat 54 milliard yildagina reaksiyaga kirishadi).
Suv molekulalari nihoyatda ko‘p miqdorda issiqlik chiqishi bilan hosil
bo‘lganligi sababli suv, issiqa juda chidamlidir. Suv bug‘i 1000°C dan yuqori
temperaturada nihoyatda oz darajada vodorod va kislorodga ajraladi, buni
suvning termik dissotsilanishi deb yuritiladi va quyidagi tenglama bilan
ifodalanadi:
2H
2 O →2H
2 + O
2 — 483,6 kJ
Temperatura ko‘tarilganda muvozaiat o‘ngga siljiydi. 2000°C da suvning termik
parchalanishi 1,8% ga, 3092 °C da 13% ga, 5000 °C da 100% ga yetadi.
Suvning ko`rinishi, hidi, ta`mi, o`zgarsa odamga unga nisbatan shubha
paydo bo`ladi. Chunki bunday shubhali suvni isti`mol qilishdan yuqimli
kasalliklar paydo bo`lishi mumkin. Suv orqali tarqaladigan yuqimli kasalliklar
qatoriga xafli hisoblanadi, ichburug`, gepatit, qorin tifi, paratif, diareya kabi
kasalliklarning kelib chiqishida suv vositachi bo`lishi mumkin. Suv havzalarida
vabo vibroni ko`paysa, aholi orasida vabo tarqalishini, ichterlama, ichburug`
mikroblari ko`paysa shu kasalliklar ko`payishiga sharoit bo`ladi. Keyingi
ma`lumotlarga qaraganda ichak kasalliklarining kelib chiqishida shuningdek
sariq kasalligi, polmalit va boshqa kasalliklarning tarqalishida suv tarkibidagi
viruslarning roli katta ekan. Suv muhitida mazkur viruslar uzoq vaqt yashashi
mumkin [21].
Agar suv shifoxonasining oqava suvlari zararsiz xolatga keltirmay suv
xavzasiga tashlansa bundan foydalangan insonlar turli kasalliklarga yo`liqishi
mumkin.
Suv xavzalarida infeksiyalarning paydo bo`lishiga asosan insonlarning o`zi
sabab bo`ladi. To`la-to`kis davolanmagan, mikrob tashib yuruvchi kishilar
tashqi muhutni zararlab turadilar. Ko`rsatgichlarda keltitilgan ma`lumotlar,
mikroorganizimlarning suvda ancha ko`p yashay olishligi ko`rinib turibdi.
21](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_21.png)
![Tarixiy ma`lumotlardan ma`lumki, suv orqali yuqtirilgan yuqumli kasalliklar
ko`plab odamlarni halokatga olib kelgan. Masalan: 1972-yilda Meksikada
ichterlama epidemiyasi 10000 kishi chalingan, ichburug` kaslligidan
kassalanganda esa 15000 kishi halok bolgan.
Ichak kassaliklarini keltirib chiqaruvchi mikroblar tashqi muhit
ob`ektlarida murakkab omillar ta`sirida o`zgarib, o`zining kasallik chaqiruvchi
xususiyatlarini ortirmoqda. O. B. Baroenning fikricha, shartli patogenlar, xatto
saprofit bakteriyalar, patogen mikroblar o`rnini egallab, kasallik chaqiruvchi
mikroblarga aylanmoqda.
Suvning isloslanishdan tarqaladigan kasalliklar xaqiqatdan ham juda
xavflidir. Ayniqsa, ilgari ichimlik suvlariga yaxshi e`tibor bermaslik oqibatida
bunday holat tez-tez uchrab turadi. Bunda quyidagi ketma-ketlik bilan ifodalash
mumkin, kasal odam→ kanalizasiya→ daryo suvi→ shaxar vodoprovod suvi→
sog`lom odam.
Juda ko`p kanalizasiya suvlari, axlatlar, tozalanmagan zararsiz xolatga
keltirilmasdan ochiq suv xavzalarimizga tashlanishdan Zarafshon daryosining
suvi mikroblar makoniga aylanib qolgan edi.
Xullas suv orqali bir qancha havfli yuqumli kasalliklar tarqalishi mumkin.
Ichimlik suvlarini zararli oqava suvlardan, chiqindilardan va boshqa
iflosliklardan tadbirkorli bilan himoya qilish, suv orqali yuqishi mumkin bo`lgan
ko`plab kasalliklarning oldini olish imkonini beradi.
Tabiiy suv manbalarida insonlar, jonivorlar, o`simliklarning o`sishi va
rivojlanishi uchun zarur biologic mikroelementlar mavjudular tirik
organizimlarda faol moddalar bilan birikkan holda muhim biokimyoviy
jarayonlarda qatnashadi. Inson salomatligi uchun ma`lum miqdorga
mikroelementlar (mis, rux, yod, marganes, kobalt, temir va boshqalar) zarur.
Ular inson organizimidagi biokimyoviy jarayonlarda bevosita qatnashadi,
kaliy, natriy, fosfor kabi kimyoviy moddalar ham tirik organizim uchun juda
zarurdir. Bu moddalar organizimga suv, oziq- ovqat mahsulotlari bilan tushib
unung bu elementlarga bo`lgan ehtiyojini qondirib turadi.
22](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_22.png)
![Organizim bu -makroelementlarga bo`lgan o`z ehtiyojini qondirib turmasa
turli kasalliklarga chalinishi muqarrardir. Masalan odam organizimi kun
davomida 120-200 mkg yod elementlarini olib turmasa bo`qoq kasalligiga
yo`liqadi.
Iste`mol qilinadigan suv oziq-ovqat mahsulotlarida bu element yetishmasa
ko`pincha iste`mol qiladigan tuzlarga yod elementi qo`shib beriladi. Insonga
suvning muhim tarkibiy ko`rsatgichi bo`lgan qattiqlik darajasi ham ta`sir
ko`rsatadi suvning qattiqligini keltirib chiqarishga sabab bo`luvchi suv
xavzalariga shudgorlar sho`rini yuvishdan bo`shagan oqava suvlarning
kollektorlarga oqizilishi sanoat korxonalarining chiqindi suvlari daryolar
suvining kimyoviy tarkibini buzib uning qattiqligini oshirib yuboradi.
Bunga Amudaryo va Sirdaryo suvlari misol bo`ladi, keying yillarda olib
borilgan tadqiqotlar suvning qattiqligida kalsiy va magniy tuzlari bilan ya`na
(berilliy, bor, kadmiy, kaliy, natriy va boshqalar) element bilan korrelyativ
bog`lanish borligini ko`rsatadi.
Suvning qattiqligi bilan organizimda toshlar paydo qiladigan kasalliklar
o`rtasida bog`lanish borligi to`g`risida bir qancha ma`lumotlar borligi ma`lum,
Xorazim viloyati va Qoraqalpog`iston respublikasidan olingan ma`lumotlarga
qaraganda odamlarning o`t, siydik, va qonida shuningdek buyragida toshlarning
paydo bo`lishiga asosan, Amudaryo havzasidagi suvlarning qattiqlik darajasi
oshishi sabab bo`lmoqda [13].
Keyingi vaqtlarda suvning qattiqligi bilan ayrim yurak kasalliklari orasida
bog`liqlik darajasi pasayib ketishi yurak-qon tomir kasalliklarining kelib
chiqishida ma`lum ro`l o`ynar ekan,lekin bunda ijtimoiy, iqtisodiy omillar ta`siri
ham borku bunda also inkor qilib bo`lmaydi. Keyingi yillarda mineral
o`g`itlarning keng ko`lamda ishlatilishi suv havzalarid ko`plab muommolarni
keltirib chiqardi, ichimlik-xo`jalik suvlari tarkibida azot gidridlar va azot
nitratlarining aniqlanish suv havzalarining sanitariya holatini ko`rsatuvchi belgi
deb qaraladi. Nitrat tuzlari bilan zaharlangan kishida quvvatsizlik rangsizlik va
boshqa o`ziga xos alomatlar yuzaga chiqadi.
23](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_23.png)
![Odamda nitratlar qonda metogemoglabin hosil qilamasada, lekin
dispersiya, disbakteryoz kasalliklari ta`sirida azot nitratlari va azot nitritlariga
aylanadi nitratlarning ichaklardan so`rilishi qonda metogemoglabin miqdorini
oshirib yuboradi.
Ekstragentni numunaning ko’rinishiga qarab tanlash mumkin. Agar oqava
suv namumnasi tiniq bo’lsa ekstragent sifatisa geksandan, agar loyqa bo’lib,
qattiq zarrachali (ko’rinmas) yoki kolloidsimon modda aralashgan ko’rinsa
uglerod tetroxloriddan foydalanish qulay. Ba’zi hollardagina juda loyqa, aralash
oqava suvlar uchun neft maxsulotlarini ekstraksiyalash uchun haoroform
ishlatiladi. Keyin u bug’latish yordamida yo’qotiladi va qoldiq yana geksan yoki
uglerod tetroxloridda eritiladi.
Tabiiatni muhofaza qilish, tabiiat resurslaridan oqilona foydalanish ona
tabiiatimizni kelajak uchun avaylab asrash, inson salomatligi uchun yaroqli
yashash sharoitlarini ta’minlash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
Keyingi yillarda ichimlik va oqava suvlarni doimiy analitik nazorat qilish
usullari mukammallashtirish bilan shug’ullanib kelmoqda.
Suv tarkibidagi ammoniy ionlarini iono metrik aniqlash uchun ammoniy
selektiv indikator elektrodidan foydalandik va u ammoniy ionlarining suvdagi
eritmalarida konsentratsiyasi va aktivligini aniqlashga mo’ljallangan. Barcha
ionometrik aniqlashlarda taqqoslash elektrodi sifatida EVL-1MZ markali
kumush xloridli elektroddan foydalanildi [26].
Ichimlik suvi obyekti sifatida Samarqand shahri vodoprovod suvlari,
Bulung’ur tumanidagi turli buloq va yer osti suvlaridan, Payariq tumani yer osti
suvlari tanlandi. Miqdoriy aniqlash natijalari titrimetrik va fotokolorimetrik
aniqlash natijalari asosida attestatsiyalandi.
Ichimlik suvlari tarkibidagi xlor ionlari konsentratsiyasini aniqlashda
foydalanilgan xlor seliktiv elektrodining sezgirligi 0,1-0,00001 M gacha bo’lib,
unga nitrad va sulfat kislotaning 1M eritmasidan yetarli darajada qo’shilganda
ham selektivligini yo’qotmasligini tekshirib ko’rdik.Bu esa xlor ionlari
24](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_24.png)
![miqdorini nitrat va sulfat ionlari bilan birgalikda avtomatik va yarim avtomatik
aniqlash qurilmalarini yaratish imkonini beradi.
Eritmadagi fosfat ionlari miqdorini ionometrik aniqlashda esa
fosfatseliktiv elektrod bo’lmagani uchun o’zimiz tanlagan PVX-membrana
asosida yaratilgan indikator elektrodidan foydalandik. Ushbu elektrodning
aniqlash imkoniyati 1,0-0,0001M KHPO eritmasida 100-900 Komni tashkil
etadi. Fosfatselektiv elektrodning selektivligiga asosan nirat ionlari ta’sir qilishi
va ushbu ion ishtirokida nisbiy standart cheklanish qiymati 25 % gacha
qiymatda bo’lishi hisoblab chiqildi. Elektrodning xlor, ftor, sulfat anionlari
ishtirokidagi ish jarayoni ham o’rganildi. Fosfat selektiv elektrod ushbu
anionlarning miqdorini 1:1 dan 1:1000 martagacha oshirib borilganda ham
selektivligini saqlay olishi va unda elektrod potensiali qiymati aniqlash orqali
qiymatiga qarab +15 mv gacha og’ishi mumkinligi aniqlandi [17].
Ekinlarni sug’orish, yerni yuvish natijasida tuproqni sho’rlanishga olib
keladigan sizot suvlari sathi va mineralizatsiyasi qay holatdaligini nazorat qilish
uchun ko’rsatilgan tumanlar hududida bir qancha quduqlar o’rnatilgan.
Natijalar qisqacha bayon etiladi:
1. Yerlar o’zlashtirilib, ekin ekib sug’oriladigan keyin zovur va kollektorlar
mavjudligiga qaramay sizot suvlar sathi dastlabkisiga nisbatan ancha
ko’tarildi.
2. Sizot suvlar sathining tez ko’tarilishi yangi o’zlashtirgan yerlarda ro’y
beradi. O’zlashtirilmagan yerlarda (1971- y.) ularning sathi 655-768 sm
bo’lsa, 1974 yilda 516sm, 1981 yilga kelib 182sm , 1985 yilga esa o’rtacha
282-280 sm teng bo’ladi.
3. Sizot suvlarining tez ko’tarilishiga sabab tuproqni yuvish, ekinlarni
sug’rishdan tashqari Qarshi bosh kanali va Mirishkor kanallaridan ham
filtratsiya natijasidir.
4. O’zlashtirilmagan yerlarda sizot suvlar mineralizatsiyasi 8-20 gr/l gacha edi,
1980 yilga kelib 4-9 gr/l gacha tushib, 1995 yilda esa 3-4 gr/l ga teng bo’ldi.
25](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_25.png)
![5. Respublika, xususan, Qashqadaryo viloyatida yildan yilga sug’oruv suvi
tanqisligi sezilmoqda shunday yillarda ekinlarni suv bilan taminlash uchun
sizot suvlar sathi ko’tarilgan, mineralizatsiyasi 3,0-3,5 gr/l gacha bo’lgan
yerlarda subirrigatsiyadan foydalanish mumkin.
6. Subirrigatsiya yo’li bilan ekinlar sug’orilganda vegitatsiya oxiriga borib,
tuproqlar qatlamlarida biroz bo’lsada tuzlar to’planadi. Bu tuzlarni kech kuz
va erta bahorda gektariga 2,0-2,5 ming kub metr suv bilan yuvib, ilgargi o’z
holatiga keltirish mumkin [17].
Arnasoy pastqamligi hududidagi sizot suvlarining sathi o’n yil ilgari, ya’ni
suv havzasining sathi ko’tarilmasdan oldin 2,5-3 metr atrofida bo’lib, bu
ko’rsatkich kritik chuqurlikdan past hisoblangan.Hozirgi kunda esa ushbu
ko’rsatkich vegetatsiya davrida 1-2 metr oralig’ida bo’lib, uning
mineralizatsiyasi ortib bormoqda. Bir qator olimlar va mualliflarning 30 yildan
ortiq vaqt mobaynida Mirzacho’l hududida olib borgan tadqiqot ishlari
natijalariga ko’ra 1965 yildan 58,83 mingga yer yoki tekshirish olib borilgan,
69,05 % maydonda sizot suvlarini sathi 3 metr atrofida bo’lgan.1985 yilda bu
ko’rsatkich 42,21 % ga, 1998 yilda esa 15,1 % ga kamaygan, ya’ni sizot suvlari
sathi yuza joylashgan (1-2 metr) maydonlarda ko’paygan.
Sizot suvlar sathining ko’tarilishi tuproq yuzasidan namlikni ko’p miqdorda
bug’lanishiga buning natijasida esa ularning mineralizatsiyasining ortishiga
sabab bo’lmoqda.Ushbu jarayon hududidagi tuproq tiplarini o’zgartirib, ularni
och tusli bo’z tuproqlardan bo’z-o’tloq va sho’rxok tuproqlarga aylantirmoqda.
Olingan va to’plangan ma’lumotlarga qaraganda, 1965 yilda tekshirilgan
hududning 50,67 % sizot suvlarining mineralizatsiyasi 3 gr /l gacha bo’lgan.
1985 yilda bu ko’rsatkich 30,8 % 1998 yilda esa 40 % ni tashkil etgan,ya’ni
minerallashmagan va kuchsiz minerallashgan suvli maydonlar sathi kamayib,
ular o’rniga kuchli minerallashgan sizot suvli maydonlar kengayib borgan.
Hozirgi vaqtda ayrim maydonlarda mineralizatsiyasi 3-5 hattoki 5-10 gr/l gacha
yetgan.Buning natijasida hududning tuproq qoplami kuchli sho’rlanishga
uchramoqda [37].
26](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_26.png)
![2.6. Suvning mineral tarkibini aniqlashning tezkor usullari
Tabiiy suvning xaraktiristikalari kimyoviy analiz asosida o‘rganiladi.
Maqsadga bog‘liq holda yoki to‘liq analiz o‘tkaziladi, yoki ba’zi kattaliklarni
aniqlash bilan chegaralaniladi. Suvning tizillab otilishini, oqava suvining suv
ombori suvi bilan aralashish tezligini tashlandiq chiqindi suvlarning suv ombori
suvlariga ta’sirini va shu kabilarni o‘rganish suvning umumiy mineral tarkibi
bo‘yicha amalga oshiriladi. Suvning umumiy mineral tarkibining amaliy
ahamiyati turli tadqiqotlarda shu narsaning sababi bo‘ladiki ko‘plab
mualliflarning ishlari aynan shu parametrni aniqlashning turli usullarini
izlashga qaratilgan [14-80].
Suvning mineral tarkibini aniqlashning umumiy usullari. Kreaskopiya:
moddalarning malekular massasini yoki konsentratsiyasini aniqlash uchun ular
eritmalarining erishi yoki muzlash nuqtalarining pasayishini aniqlashda
qo‘llaniladi. Suyuq erituvchida erigan tuz eritma ustidagi to‘yingan bug‘
bosimini pasaytiradi. Buning natijasida eritmaning erish yoki muzlash nuqtasi
pasayadi. Erish yoki muzlash nuqtasining pasayishi quyidagi formula yordamida
hisoblanishi mumkin.
∆T= K ∙1000
Mp ,k∙a2
a1 (9)
Bu yerda ΔT-erish nuqtasining pasayishi, erituvchi va eritmadagi erigan
moddaning gramlarda ifodalangan miqdori. M
p,k - erigan kompanentning malyar
massasi, K-kreaskopik doimiysi (1,858 o
C toza suv uchun), a
2
a
1 – erigan modda
miqdorining (kg)erituvchi miqdoriga (kg) nisbati [7].
(9) formuladan kelib chiqdiki erish nuqtasining K qiymatigacha pasayishi
1 kg erituvchida mavjud bo’lgan 1 mol erigan va dissotsiyalanmagan
moddalarga mos keladi, bu 1osm·kg -1
birlik orqli ifodalanadi. Shunday qilib (1)
formula erigan moddaning osmollarda olingan miqdoriga mos keladi. Bu mol
o’lchov birligining ko’p ishlatiladigan birligiga o’xshash bo’lib unda erigan
moddaning dissotsiyalanish darajasi etiborga olinadi.Osmol (M osmol·kg -1
) (10)
27](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_27.png)
![formula yordamida xisoblanadi. Bu formula massa ulush qo’llanilganda (11)
tenglamaga aylanadi.
O
s = ∆ T
K = 10 6
M ∙ a
2
a
1
(10)
O
s = ∆ T
K = 10 6
M ∙ x
100 − x = k ∙ x
100 − x
(11)
Bu yerda x-konpanetning massa ulushlarda ifodalangan konsentratsiyasi,
M-erigan va dissotsiyalanmagan moddaning malekular massasi, K-osmol
praporsiyanallik koeffitsenti. (9) formula erigan moddaning konsentratsiyasi
yoki malekular massasini aniqlash imkonini beradi. Oziq ovqat sanoati va salqin
ichimliklar ishlab chiqarishda kreaskopiya qo’llanilishi shunga asoslan,
Ionlashgan
ichimliklar ishlab chiqarishda va sog’liqni saqlashda ham muzlash nuqtasining
pasayishi va osmotik bosim o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ko’p qo’llaniladi.
Suvning umumiy mineral tarkibini aniqlashda uning elektr
o’tkazuvchanligidan foydalanish
Suvning mineral tarkibini uning o’tkazuvchanligi bo’yicha aniqlash
tadqiqotchilarni anchadan beri o’ziga jalb qilib keladi. Hammasidan ham oldin
bu metodning ahamiyatli jihati shundan iboratki, suvning mineralizatsiyalanish
xarakteristikasi ehtimoli to’g’ridan- to’g’ri obektda katta hajmdagi aniqlashlarda
muhim ahamiyatga ega. Bu usulning afzallik tomonlaridan biri shundaki doimiy
ravishdagi kuzatuv olib borish va ma’lumotlarni distansion, masofadan turib
uzatish imkonini berishi usulning afzalligi shundan iborat.
Gidrokimyoviy tadqiqotlarda elektr o’tkazuvchanlik metodidan
foydalanish bo’yicha yetarli keng ko’lamdagi adabiyotlarga ega. Uning
qo’llanilishi ikki usulga bo’linada. Birinchi usul: dinamik suv massasi haqida
fikr bildiruvchi elektr o’tkazuvchanlikni o’lchash(suvning aralashishi,oqimning
yo’nalishi,qancha suv sarflanganini o’lchash,tez oqadigan oqimning o’rganilishi
28](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_28.png)
![va boshqalar), ikkinchi usul: solishtrma elektr o’tkazuvchanlik va tarkibdagi
alohida ingredintlarning konsentratsiyasi yoki umumiy tarkibi o’rtasidagi
bog’liqlikni o’lchovchi mineralizatsiya o’lchamini topish.Birinchi usul absalut
o’lchamlardan ko’ra nisbiy o’lchamlar ahamiyatga ega bo’lganligi uchun u
hozirgi kunda xarakatlar oqim xarakati va suvning massalarini o’lchashda keng
ko’lamda qo’llaniladi.
O’lchangan elektr o’tkazuvchanlikni o’lchash orqali mineralizatsiya
o’lchamining absalut qiymatini aniqlash nisbatan qiyinroq xisoblanadi. Tabiiy
suv turli xildagi elektrolitlarning murakkab aralashmasi xisoblanadi. Natijada
tabiiy suvning elektr o’tkazuvchanligi faqatgina uning konsentratsiyasi va
temperaturasiga bog’liq bo’libgina qolmay ular tarkibidagi ionlarning tarkibiga
solishtrma elektr o’tkazuvchanlik va ionlarning konsentratsiyasi orasidagi
bevosita bog’lanish faqatgina ma’lum bir xatoliklar va nuqsonlar bilangina
bog’lanish mumkin. Xatoliklar uchraganligi uchun hozirgi kunda suvning
mineralizatsiyasining umumiy mineralizatsiyani aniqlash bo’yicha
elektrakimyoviy usullarining qo’llanilishi umumiy usul bo’lib xisoblanmaydi.
Lekin konkret obekt uchun konkret obektning natijalari uchun unumli deb
xisoblash mumkin. Ayni bir konkret usul uchun ishlab chiqilgan usullar turli xil
obektlar uchun maqbul bo’lmasligi mumkin. Hozirgi kunda mavzuning
dolzarbligini etiborga olgan holda yani atrof muxit ekologiyasining doimiy
ravishda ifloslanib borishini etiborga olgan xolda kupgina fermalar suvning
eksperis analiz parametrlarini aniqlovchi priborlarni kashf qilib ishlab
chiqarishni boshlagan. Bunday uskunalardan bittasi TDS metr (Total Dissolved
Solids) fermasi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib bu million suv malekulasi
orasidagi erigan zarrachalarning miqdorini o’lchashga asoslangan aparat
xisoblanadi. Buning natijalari mineralizatsiyani bir litr suvdagi milligramlar
sonini ulchashga asoslangan.Bu asbobning (TDS metrning) narxi ancha
qimmat (112 dollor).Bu asboblarning ishlash moxiyati unda erigan tuzlarning
elektr o’tkazuvchanligiga asoslangan holda ishlaydi. Fizika fanidan ma’lumki
[3] eritmaning elektr o’tkazuvchanligi ushbu formula yordamida aniqlanadi:
29](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_29.png)
![S = F
p ∗ Z
p ∗ n
p ∗( U
p + U
m )
N
A (12)
bu yerda F=96,5
* 10 3
Kl/mol Faradey soni,
N
A =6,02
* 10 23
mol -1
Avagadro soni,
Z
p -eritmadagi musbat ionlarning valentligi,
n
p -eritma hajmidagi musbat ionlarning soni.
U
p , U
m -musbat va manfiy ionlarning harakatchanligi.
Ushbu formula o’tkazuvchanlik uning eritmadagi birikmalarning
konsentratsiyasiga proparsionalligini ko’rsatib turibdi. Albatta bu narsa eritmada
erigan moddalar va eritmaning temperaturasiga bog’liq [16], lekin o’rtacha
konsentratsiya 1000mg/l konsentratsiyaning elektr o’tkazuvchanligi taxminan
0,2 sm/m ayni manashu nisbatlar elektr o’tkazuvchanlikning konkret tuz
hisobida xisoblashning asosi sifatida olingan. Misol uchun Natriy xlorid 25 o
C
temperaturaga keltirilgan [28]. Buning natijasida turli sharoit umumiy
mineralizatsiya aniqlash har xil asboblarda 40-50% xatolar paydo bo’lishi
mumkin.Aniq o’lchamlar natijasida analiz qilinayotgan eritmaga o’xshash
bo’lgan aniq konsentratsiyali eritmalardan foydalanish natijasida aniqlash
usulini ya’ni natijani ancha oshirish mumkin. Suvning elektr o’tkazuvchanligi
natijasini umumiy mineralizatsiyasini aniqlash usuli orasida Varobiy taklif
qilgan usulni alohida ajratib ko’rsatish kerak [26]. U shunday deydiki eritma
tarkibidagi tuzlarning miqdorini o’lchab oshirish mumkin. Eritma tarkibidagi
gidrakarbanat va xlorid ionlarining o’zaro solishtirilishi natijasida olingan
elektr o’tkazuvchanlik ma’lumotlaridan foydalanib eritma tarkibidagi umumiy
tuzlarning aniqlanishini oshirish mumkin. Varobiy taklif qilgan
mineralizatsiyasini aniqlash usulining umumiy sxemasi quydagicha: Birinchi
navbatda analitik usul ya’ni titrlash yordamida gidrokarbanat va xlorid
ionlarining miqdori aniqlanadi. Birinchi yaqinlashishda umumiy mineralizatsiya
natriy xloridga o’tkazilgan holatda aniqlanadi. Chiqqan natija xloridlar va
gidrokarbanatlarni qo’shib xisoblanganda ikkovidan farqi sulfat ionlarining
taxminiy miqdori kelib chiqadi. Olingan natijalar tuzning miqdori yani
sulfatlarning miqdori haqida olingan tahminiy natijalar xloridlar va
30](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_30.png)
![gidrokarbanatlarni tarkibida keying aniq natijalar olinishi umumiy
mineralizatsiya haqida olishda xizmat qiladi. Tarkibi va konsentratsiyasini
xisobga olgan holda to’g’irlanishlarni kiritishdan keyin umumiy mineralizatsiya
aniq qiymatda namayon bo’ladi. Natijada to’g’irlanish koeffitsinti aniq qilib
xisoblab olish imkoniyatini beradi. Usulning kamchiliklari yaqqol ko’zga
tashlanib turadi. Usulning kamchiligi yaqqol kurinib turibdi, masalan usha
usulning muallifi xloridlar va gidrokarbanatlarni miqdorini aniqlashda
titrlashdan foydalangan va yana titrlashdan sulfatlar ionlarini aniqlashda ham
foydalanilayabdi. Bunda analitik jihatdan murakkab bo’lgan murakkab usuldan
foydalanib elektr utkazuvchanlikni aniqlayabdi va yetarli darajada hatoliklar
ko’rinadi. Bu ishda taklif qilingan usul universal xisoblanmaydi. Bu usulni
boshqa murakkab tarkibli kimyoviy eritmalarga qo’llash katta hajmdagi
nuqsonlar va xatoliklarni keltirib chiqaradi. Bu usulda induvidal ya’ni alohida va
umumiy guruhli elektr o’tkazuvchanligi orasida judayam katta farq bo’ladi.
Ayni usul bilan umumiy mineralizatsiyani xisoblash xatoligi 10% atrofida
bo’ldi. Ayni ishda pH haqida umuman hech narsa deyilmagan lekin siz bilasizki
eritma tarkibidagi kam miqdordagi H +
va OH -
ionlarining konsentratsiyasi biz
ko’rayotgan manzaraning butunlay darajada uzgartirib yuborishini biz bilamiz.
Suvli muhitning umumiy mineralizatsiyasini akustik usul yordamida
aniqlash [30]. Eritmadagi tuzning konsentratsiyasini umumiy ravishda
aniqlashning bir necha akustik usullari berilgan. Bu usulning mohiyati shundan
iboratki bir vaqtning o‘zida o‘rganilayotgan na’muna va etalonga akustik to‘
lqinlar yo‘naltiriladi. Har xil muhitda joylashishi natijasida hosil bo’lgan
dastlabki hosil bo’luvchilar tarqalishi orasidagi vaqtni o’lchashga asoslangan.
Bu usulning yutuqlaridan biri real vaqtdagi aralashmaning umumiy
konsentratsiyasini aniqlash imkoniyatini berish bu usulning yutug’i hisoblanadi.
Usha temperaturaga bog’liq,suvning bosimiga va o‘sha organik va noorganik
moddalarning analiziga bog’liq bo’lgan ayni vaqtga bog’liq bo’lgan real
masshtabdagi vaqtga bog’liq bo’lgan umumiy konsentratsiyasini aniqlash
imkoni bo’lishi bu usulning yutug’i hisoblanadi.
31](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_31.png)
![Chuchuk suvlarning umumiy mineralizatsiyasini aniqlash uchun usul
ishlab chiqish. Mualliflar buning uchun yangi parametr larni kiritdi [63]. Buni
dielekt i r o’tkazuvchanlik deb belgila nadi va uni ε * deb belgila nadi . Biz kiritgan
parametrimiz elektrolitlarning suvli eritmalar konsentratsiyasi va tarkibini
xisoblash metodikalarining asosi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Biz tasavvur
qilinadigan dielektr utkazuvchanlikni aniqlash uchun ko’pgina tajribalar
o’tkazdik. Ushanda dielektrik utkazuvchanlikni rezanas yacheykalarda
o’lchanadigan rezonas chastotalarga bog’liqligini ko’rib chiqdik.
Elektrolitlarning konsentratsiyasi ya’ni modelli eritmalar ε*(√ c
). Grafigi
bo’ycha bog’liqligini ko’rib chiqamiz. Bu yerda shunarsa ko‘rsatilgan. 1gr -
ekv/l dan ko’p bo’lgan konsentratsiyali eritmalarni elektrolitik
o‘tkazuvchanligini ifodalashda ε*(
√ c
) ishlatiladi. Usulning muallifi tomonidan
ε * ning chuchuk suvning mineralizatsiyasini ifodalash uchun ε * parametir
ishlatilgan. Yacheykalarda o’lchanadigan rezonas chastotalar va tasavvur
qilinadigan dielektr o’tkazuvchanlik qaynatilgan suv uchun konsentratsiyasi
aniqlanadi. Bu jarayonda shunday tassavur qilinadiki bu eritma tarkibida hech
qanday gidrokarbanat va karbanat ionlari bo’lmaydi. Faqatgina sulfat va xlorid
ionlari bo’ladi. Bundan tashqari nitratlar,nitritlar,fosfatlar ichimlik suvi tarkibida
ularning axamiyati muxim emas. Shuning uchun ham faqatgina sulfatlar va
xloridlar ionlari bor deb tasavvur qilinadi. Qaynatilgan ichimlik suvi uchun
o’xshash bog’liqliklarning olinishi.Bunda yuqorida keltirigan anionlarning
tuzlariga bikarbanatlar (karbanatlar) qo’shiladi. Bundan keying yozuvlarda
oddiy qaynatilgan suv o’rniga qaynatilmagan yoki ichimlik suv degan termini
ishlatib ketamiz. Olingan umumiy suvning mineralizatsiyasi o’shanga
bog’liqligi gr-ekv/l larda ifodalaniladi. Agar muxitimiz yuqori darajadagi
kislatalik yani (pH <4) yoki yuqori darajadagi ishqorli muxit (pH>10) bolgan
muxitda bo’lsa ma’lum miqdordagi to’g’riliklarni kiritish kerak. Agar reaksiya
kislatali bo’lsa bunda olingan mineralizatsiyasi natijadan H +
ionlari
konsentratsiyasini chiqarib tashlash kerar. O‘shanda gr-ekv/l kelib chiqadi.
pH :CH+¿=10−pH∗MH+¿=10−pH∗1=10−pH,(gr−ekvl)¿¿
32](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_32.png)
![Bu yerda M
H+ - vadorod ionining massasi. Agar reaksiya ishqoriy bo‘lsa
bunda mineralizatsiya olingan qiymatdan OH -
ionlarining konsentratsiyasini
chiqarib tashlash kerak. Bunda ham aniqlash oson bo‘ladi. pH ning qiymati
natijasida ionli gr-ekv/l ni pH va suvdan kelib chiqadigan ionlar natijasida
aniqlash mumkin [63].
COH = Kω
CH+¿∗M OH −¿=1∗10−14
10−pH∗17=17∗10pH−14¿¿
(gr - ekv/l). M
OH -
— ionining massasi.
Qaynagan suvning umumiy mineralizatsiyasini aniqlash quydagi usul
bilan aniqlandi.Gidrokarbanatlar va karbanatlar saqlovchi model eritmalarning
ma’lumotlaridan foydalanib turiladigan dielektrik o’tkazuvchanlikning har bir
eritma uchun turiladigan elektr utkazuvchanlikning
.0 o’rtacha arifmetik qiymati topiladi.Bu qiymatlardan foydalanib
bog’liqlik konsentratsiyasining grafigi tuziladi.Sha grafik aproksimirlangan
tug’ri bo‘lgan chiziq xisoblanadi. Apoksiratsiyaning parametrlari burchak
koefitsenti k=11832, ordinata uqi bilan kesishishi b= -10339,
aproksiamatriyaning aniqligi R 2
=0.989.
2.1-rasm. Tarkibida karbonat va gidrokarbonatlar bo’lmagan elektrolitlar uchun
ε*(
√ c
) o’rtacha konsentratsion bog’liqlik uning approksimatsiyasi va qaynoq
suvning umumiy minerallanishini aniqlash.
33](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_33.png)
![7-chi ishda kursatiklgan qiyshiq ε*(√ c
), ikkita xarakterli qismga ega. 0.7-
0.8 mg-ekv/l bo‘lgan konsentratsiyagacha bolgan yaqqol ko‘zga
tashlanmaydigan bog’liqlik yani ε*(
√ c
) va 0.7-0.8 mg-ekv/l gacha bo’lgan
to’g’ri chiziq tuppa to’g’ri bo’lmagan qism esa 1 mg-ekv/l dan yuqori
bo’lgan deyarli tuppa tug’ri bo‘lgan qism hisoblanadi. Umumiy tuyiladigan
dielektr o‘tkazuvchanlik yordamida umumiy mineralizatsiyasini aniqlash usulida
faqatgina uning ikkinchi qismi tug‘ri qismi to’iqligicha olinadi.
Gidrokarbonatlar saqlovchi elektrolitlarning markazlashgan konsentratsiyasi
deyilganda usha 1 gr-ekv/l yuqori konsentratsiya nazarda tutiladi [34] .
Markazlashgan bog’liqlikni topgandan keyin dielektr utkazuvchanlikni o’lchash
natijasida markazlashgan bog‘liqlikni yani qaynagan suv uchun topgandan keyin
bu markazlashgan konsentratsiyani bog‘liqligi elektrolitlar uchun yani
karbanatlar saqlamaydigan elektrolitlar uchun umumiy mineralizatsiya
aniqlanadi.Ichimlik suvidagi umumiy mineralizatsiyani aniqlashga to’sqinlik
qiladigan narsalardan biri uning tarkibida gidrokarbonatlar va karbonatlarning
o‘lchashga xalaqit berishidir. Bularni xisobga olgan xolatda yani
gidrokarbonatlar va karbanatlarning ma’lumotlarga tasir qilishini hisobga olgan
holatda umumiy mineralizatsiyani olishda model erimalarining markazlashgan
aniqligi aniqlanadi. Markazlashgan erimalar faqatgina gidrokarbonatlar va
karbonatlardan tarkib topgan. Bu bog’liqlik unga analagik bo‘lgan eritmalarda
yani tarkibida gidrokarbonatlar va karbonatlari bo’lmagan eritmalarga o‘xshash
bo‘ladi yani bundayam hosil bo’lgan o’rtacha markazlashgan yoki o’rtalashgan
bog’liqlik to’g’ri aproksiri xisoblanadi. Apoksiratsiyaning parametrlari burchak
koefitsenti k=8620.8, ordinata uqi bilan kesishishi b=-8879.6,
aproksiametriyaning aniqligi R 2
=0.994.
34](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_34.png)
![2.2-rasm. Tarkibida faqat gidrakarbonat va karbonat saqlagan eritmalar
uchun ε*(√ c
) o’rtacha konsentratsion bog’liqlik.
Tuyiladigan dielektr utkazuvchanlik yani qaynagan ichimlik suvi va
oddiy ichimlik suvi uchun quydagicha. Qaynagan ichimlik uchun 24860,oddiy
ichimlik suvi uchun 26950. Oddiy ichimlik suvi tarkibidagi tuyiladigan dielektr
utkazuvchanlik kuproq qiymatda gidrokarbanat va karbanatlarning miqdoriga
bog’liq. Oddiy ichimlik suvining umumiy mineralizatsiyasini toppish quydagi
usul bilan topiladi. Olingan natijalar yordamida qaynagan suvning tuyiladigan
dielektr utkazuvchanligining umumiy mineralizatsiyani aniqlanadi. Oddiy
ichimlik suvi tarkibidagi gidrokarbonatlar va karbonatlarning umumiy
minerializatsiyasiga qushgan hissasini o’lchash uchun uning farqini topish
uchun o’sha farqni burchak koeffisentiga bo’lish kerak [28] . Faqatgina
gidrokarbonatlar va karbonatlar saqlagan ε*/k
karb . Qaynagan ichimlik suvining
umumiy minerializatsiyasiga topilgan qiymat qo’shiladi. Bu formula oddiy
ichimlik suvining umumiy minerializatsiyasini topish formulasi hisoblanadi.
C
oddiy =
(√ C
qaynash + ε
oddiy¿
− ε
qaynash¿
ε
karb ) 2
= (√ C
qaynash + ∆ ε ¿
ε
karb ) 2
(13)
35](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_35.png)
![Bu yerda topilgan qiymat oddiy ichimlik suvi tarkibidagi umumiy
minerializatsiyani topgandan 12 % dan kuproq bir-biridan farq qilmasligi kerak
va bu usul exspres usul yordamida topilgan.
Umuman olganda suvni tarkibini o‘rganish uning tavarlik xususiyatini
baholashda mu hi m ko‘rsatkich hisoblanadi. Shuning uchun ham ma’danli
suvlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish dolzarb muammolardan biri bo‘lib
hisoblanadi.
36](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_36.png)
![III. TADQIQOT OB’EKTI VA USULLARI
3.1. Tadqiqot ob’ekti
Tekshirishlar uchun ichimlik suvi namunalari Samarqand shahri va
Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy, Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda
Zarafshon daryosidan olindi (namunalar olingan xududlar Samarqand viloyati
kartasida ko‘rsatilgan, 3.1-rasm).
3.1-rasm. Ichimlik suvi olingan xududlar
3. 2 . Tadqiqot usullari
3. 2 . 1. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometriya usuli.
Induktiv bo g‘ langan plazma
Induktiv bog‘langan plazmani (IBP) analitik maqsadlarda qo‘llash 1978
yilda Xuk tomonidan taqdim etilgan. Bungacha Grey 1974 yilda doimiy
37](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_37.png)
![kuchlanish ishlatilganda hosil bo‘ladigan plazma yordamida mass-spektr olish
mumkin ekanligini ko‘rsatgan. Dastlab IBP boshqa usullarda, xususan atom-
emission spektroskopiyada qo‘llanilgan. Hozirgi vaqtda IBP-MS noorganik
moddalarni analiz qilishning eng ommabop usuli hisoblanadi. Bu usul sezgir va
universal xususiyatga ega. Usulning aniqlash chegarasi 1 dan to 100 pg/l
oraliqda joylashgan va hatto pikogramning ulushlarini qayd qilish mumkin.
Doimiy bosim sharoitida ionlarni kiritish interfeysi IBP-MS ni suyuqlik
xromatografi bilan birgalikda ishlatish imkonini beradi. Konsentratsiyani
aniqlashdagi o‘ta yuqori aniqlik IBM-MS usulini miqdoriy analiz o‘tkazish
uchun eng afzal, eng ma’qul usul bo‘lishini ta’minlaydi.
Odatdagi IBP manbai gorelka va induktiv g‘altakdan iborat bo‘ladi.
Induktiv g‘altakning ichiga analiz qilinadigan namuna aerozol ko‘rinishda
purkaladi (2.4 - rasm). Gorelkada hosil qilingan plazma radiochastotalik
elektromagnit maydonning energiyasi yordamida ushlab (saqlab) turiladi.
Induktiv g‘altak orqli beriladigan bu energiya plazmaning toroidal shaklga ega
bo‘lgan tashqi qatlamiga beriladi. O‘lchanadigan namuna argon gazining
oqimiga qo‘shib plazma markazidan o‘tuvchi o‘q bo‘ylab uzatiladi va
plazmaning bu qismi o‘z navbatida tashqi qatlamining hisobiga isitiladi.
Plazmaning namuna uzatiladigan va isitiladigan qismlarining ajralganligi tufayli
namuna plazmani ushlab turish jarayoniga juda kam ta’sir etadi. Bundan
tashqari elektrodlar plazma bilan bevosita aloqada bo‘lmaganligi uchun gorelka
va induktiv g‘altak tayyorlangan materiallar tomonidan ifloslanish minimal
darajada kam yoki umuman yo‘q. IBP-MS larni ishlatishning murakkab tomoni,
hosil qilingan ionlarni atmosfera bosimiga ega bo‘lgan 5000 K temperaturalik
sohadan mass-analizatorning vakuum qismiga tashishdan iborat. Bu muammo
ionlarni ajratib oladigan, 1 mm dan kam kirish tirqishiga ega bo‘lgan oladigan
konusni suv oqimi orqali sovutish orqali echiladi. Birinchi konusdan keyin
ionlarni ikkinchi vakuum kameraga maksimal drajada o‘tkazib yuborish uchun
optimal bo‘lgan masofada kichik tirqishli ikkinchi elektrod joylashtiriladi.
38](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_38.png)
![Ikkinchi kamerada bosim etarli darajada kam shuning uchun u erda signalning
intensivligini optimizatsiyalash uchun ion-optik linzalar ishlatilishi mumkin.
Namuna plazmada ~2 ms vaqt bo‘ladi va va unumli atomlashtiriladi,
ko‘pchilik hollarda esa ionlashtiriladi. Elikdan ortiq elementlar uchun
ionlashtirish unumdorligi 90% dan ko‘pni tashkil etadi. Odatda plazmada bir
zaryadli ionlar hosil bo‘ladi, lekin ionlashtirish energiyasi argonga qaraganda
yuqori bo‘lgan ba’zi elementlar ionga aylanmaydi. Ikkinchi ionlashtirish
potensiali past bo‘lgan ba’zi elementlarning atomlari ionlanish jarayonida ikki
zaryadli ionlar hosil qilishi mumkin. Shuningdek ba’zi elementlar uchun
oksidlar hosil bo‘lishini ham ta’kidlash kerak [33].
Ionlashtirish energiyasi yuqori bo‘lgan elementlarni (masalan
galogenlarni) ionlashtirish unumdorligini oshirish uchun argonni geliy bilan
almashtirish mumkin. IBP lik ionlar manbaida hosil bo‘ladigan ionlar dastasi
uzluksiz bo‘lganligi tufayli IBP ni magnitli sektorli va kvadrupol mass-
analizatorlar bilan birga ishlatish boshqa mass-spektrometrlarga qaraganda afzal
bo‘ladi. IBP lik asboblarda namunani kiritishning bir nechta usullari mavjud.
Kukun holatga o‘tkazib sochish, elektrokimyoviy bug‘latish, gaz xromatografiya
orqali, gidridlarni hosil qilish va lazer ablyasiya orqali. Lazer ablyasiya IBP
bilan birgalikda qattiq namunalarni analiz qilish uchun foydali usul hisoblanadi.
Bu holda IBP ningoldiga ablyasiyalash yacheykasi o‘rnatiladi. Argon oqimi
yacheyka orqali IBP ga yo‘ naltiriladi.
3 .2.2.IBP lik MS da o‘lchanadigan analiz ob’ektlari
Ko‘pchilik hollarda suvli eritmalar IBP lik MS da analiz qilinadigan
ob’ektlar hisoblanadi. Qattiq namunalar kislotalar ishtirokida eritiladi va keyin
analiz qilinadi. Suyultirilgan azot kislota (2 – 5%) analiz qilish uchun eng
ma’qul muhit hisoblanadi. Qattiq eritilgan moddalarning namunadagi umumiy
miqdori asosga bog‘liq ravishda 0,2–0,3 % (2–3 g/l) dan oshmasligi kerak.
Konsentirlangan eritmalarni analiz qilish analitning signalini pasayishga olib
39](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_39.png)
![keluvchi kuchli matritsa ta’sirlari va interfeys konuslarining tezda ifloslanishi
oqibatida turg‘unlikning va sezgirlikning yomonlashishi bilan bog‘liq.
Uchuvchanligi osonligi, korroziyaga faolligi va xloridlarning miqdori
yuqori bo‘lgan namunalarni analiz qilishda paydo bo‘ladigan spektral
interferensiyalarning mavjudligi uchun xlorid kislotalik eritmalar kam
ishlatiladi. Bundan tashqari As, Sb, Sn, Ge, Hg kabi elementlar namuna
tayyorlash jarayonida uchuvchi xloridlar shaklida yo‘qolishi mumkin.
Agar asbobning namunalarni kiritish sistemasi shishani o‘yish (eyish)
hobiliyatiga ega bo‘lgan HF kislotaga chidamli materiallardan qilinmagan
bo‘lsa, namunalarda katta miqdorda bu kislotaning bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ba’zi elementlar eritmalarining turg‘unligini oshirish maqsadida namunaga kam
miqdorda HF (0,2 – 0,3 % dan oz) kislota qo‘shishga ruxsat beriladi. Agar
namunani tayyorlash HF kislotani ishlatish bilan bog‘liq bo‘lsa, analizdan oldin
eritmaga xlor kislotani qo‘shib ko‘p marta bug‘latish yoki bor kislota bilan
kompleks hosil qilish orqali undan qutulish kerak. Agar HF ning miqdori yuqori
bo‘lgan namunalar bilan ishlash zarur bo‘lsa, bunday hollarda asbob HF
kislotaga chidamli bo‘lgan materiallardan (ftoroplast, korund) tayyorlangan
namunalarni kiritish sistemasi bilan ta’minlanadi. SHuni ham ta’kidlash kerakki,
HF kislota interfeys konuslarining ayniqsa samplerning tezda emirilishiga olib
keladi. SHuning uchun HF lik eritmalarni analiz qilish uchun uchi platinadan
bo‘lgan konuslarni ishlatishga maslahat beriladi.
Namunani purkash unumdorligini keskin pasayishiga sabab bo‘luvchi
yuqori yopishqoqligi va IBP lik mass-spektrometrda hosil qiluvchi ko‘plab
spektral interferensiyalar uchun sulfat va fosfor kislotalarni ishlatish tavsiya
qilinmaydi.
Lazer yordamida namuna olish (lazer ablyasiya) qurilmasidan foydalanib
qattiq jismlarni bevosita analiz qilish mumkin.
IBP lik mass - spektrometrlar organik erituvchilar asosida suyuq
namunalarni bevosita analiz qilishga imkon beradi. Buning uchun karbid
interferensiyalarni pasaytirish va interfeys konuslarida uglerodni cho‘kindi
40](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_40.png)
![sifatida qolishining oldini olish maqsadida uglerodning yonishiga imkon
yaratish uchun plazmaga kislorod qo‘shiladi.
Gazlarni analiz qilish zarur bo‘lganda, masalan gazoxromatik kolonkadan
chiqayotgan elyuatni, IBP lik mass-spektrometr gazsimon namunalarni kiritish
uchun mo‘ljallangan maxsus interfeys bilan jihozlanadi.
Usulning mohiyati Umumiy holda tadqiq qilinayotgan eritma peristaltik
nasos yordamida purkagichga yuboriladi va u erda argon gazining oqimi
yordamida aerozolga aylantiriladi. Aerozol plazma gorelkasining markaziy
kanali (kvars trubka) orqali plazmaga keladi. U erda yuqori temperatura ta’sirida
(7000 – 8000 K) namunaning tarkibidagi modda atomlarga dissotsiatsiyalanadi
keyin esa ionlarga aylanadi. Hosil bo‘lgan musbat zaryadlangan ionlar ion
optika sistemasi orqali analizatorga o‘tadi. U erda ionlar massasi bo‘yicha
filtrlanadi va ionlar oqimining intensivligi detektirlanadi. Olingan signal
intensivlikni m/z kattalikka bog‘liqligi ko‘rinishiga aylantiriladi.
3 .2.3.Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometrlarning tuzilishi
IBP lik mass-spektrometr ning umumiy sxemasi 1 – rasmda ko‘rsatilgan.
Odatdagi IBP lik kvadrupol mass – spektrometr quyidagi qismlardan tashkil
topgan [11] :
– pnevmatik purkagich bilan jihozlangan peristaltik nasos va purkovchi
kameradan iborat namunalarni kiritish sistemasi;
– havodagi kislorodga ultrabinafsha nurlarning ta’siri natijasida hosil
bo‘ladigan ozon gazini, namunaning parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan
maxsulotlarni va ajralib chiqadigan issiqlikni chiqarib yuborish uchun zarur
bo‘lgan tortuvchi ventilyasiyaga ulangan plazma gorelkasi bloki;
– plazmadan ionlarni ajratib olish va ularni mass–spektrometrning yuqori
vakuumli qismiga etkazib berish uchun xizmat qiladigan interfeys qism;
– ionlar dastasini fokuslovchi ion “optika”;
41](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_41.png)
![– kvadrupol mass–filtr;
– ionlarni qayd qiluvchi detektor.
IBP lik kvadrupol mass–spektrometr alohida qismlarining ishlash prinsipi
va qaysi vazifani bajarishi bayon qilingan materiallar quyida keltirilgan.
3.2- rasm . Induktiv bog‘langan plazmalik kvadrupol mass - spektrometrning blok
sxemasi. 1 – interfeys; 2–ekstraktor; 3–buruvchi sistema; 4–kvadrupol; 5–
detektor; 6–ionlar dastasini fokuslovchi “optika” va interferensiyalarni bartaraf
qiluvchi sistema; 7–tortuvchi ventilyasiya; 8–forvakuum nasosga; 9, 10–
turbomolekulyar nasosga
3 .2.4.Namunalarni kiritish sistemasi
Odatda IBP lik mass-spektrometr suyuq namunalarning tarkibidagi
elementlarni va izotoplarni analiz qilish uchun ishlatiladi. Lekin lazer
ablyasiyalik qurilmalarni ishlatib yoki namunalarni bug‘latish uchun
i shlatiladigan qizdiriladigan yacheykalardan foydalanib qattiq namunalarni ham
analiz qilish mumkin. Gaz holatdagi namunalarni mass-spektrometrga bevosita
kiritish mumkin.
IBP lik MS ga suyuq namunalarni kiritish qurilmasi peristaltik nasos,
purkagich va purkovchi kameradan iborat bo‘lib, uning vazifasi namunani argon
42](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_42.png)
![gazi bilan aralashtirib aerozol ko‘rinishga o‘tkazish va aerozolni plazmaga
tashishdan iborat (2-rasm).
3.3 -rasm. Suyuq namunalarni kiritish qurilmasi ulangan
IBP lik MS ionlar manbaining sxemasi
Aerozol zarrachalari yuzasining hajmiga nisbati ancha katta bo‘lganligi
uchun, etarli darajada keng purkovchi kamera bo‘ylab harakat qila
boshlagandayoq zarrachalarning yuzasidan suyuqlikning (erituvchining) tez
bug‘lanishi boshlanadi. Bu jarayon zarrachalarning o‘lchamini kamaytiradi.
Elementlarning ionlari va molekulalari alohida alohida, shuningdek
erituvchining molekulalari bilan klaster ko‘rinishda bug‘lanishi mumkin.
Aerozolda elementlar konsentratsiyalarining qayta taqsimlanish darajasi
zarrachaning o‘lchamiga bog‘liq bo‘lishi mumkin va kislotalarning miqdoriga,
shuningdek konsentratsiya va eritmadagi matritsa moddaning ko‘rinishiga
bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin. Purkovchi kamera faqat mayda dispers
aerozolni ajratib olish uchun mo‘ljallangani uchun, bu o‘z navbatida plazmaga
kiritiladigan aerozolning element tarkibini, boshlang‘ich eritmadagi tarkibiga
(purkashdan oldingi) qaraganda biroz o‘zgarishiga olib keladi.
Kondensirlangan fazalardan (qattiq jismlardan) namuna olish lazer
ablyasiya (LA-ICP-MS – laser ablation) orqali amalga oshirilishi mumkin (3-
43](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_43.png)
![rasm) . Bu usul ba’zida namuna tayyorlash bosqichini bartaraf qiladi va IBP lik
mass-spektrometriyani qo‘llashni ancha kengaytiradi.
3.4-rasm . lazer ablyasiya (LA-ICP-MS – laser ablation)
orqali namunalarni ionlashtirish
Fokuslangan katta quvvatli lazer nuri qattiq namunaning yuzasiga ta’sir
etganda cheklangan yuza bir lahzada juda kuchli darajada isiydi. Buning
oqibatida portlashga o‘xshagan termik isish sodir bo‘ladi va natijada namunani
tashkil etuvchilar bug‘lanadi. Isish temperaturasi shu darajada yuqori bo‘ladiki,
natijada hatto plazma mash’ali hosil bo‘lishi mumkin. Namunaga bunday ta’sir
natijasida hosil bo‘ladigan gazsimon faza va mayda dispers aerozol, argon
gazining oqimi yordamida IBP o‘qining zonasiga tashiladi. Namunaning
komponentlari plazmaga etkazilgandan keyingi jarayonlar, eritmaning aerozoli
plazmaga kiritilgandan keyingi jarayonlarga o‘xshash bo‘ladi.
Lazer ta’sir etgan joydagi temperatura lazerni o‘zini nurlanishini va u
ta’sir etgan materialni xarakteristikalarining murakkab kompleksi orqali
aniqlanadi. Bularga quyidagilar kiradi: tadqiq qilinayotgan namunaning
ishlatilgan lazer nurini yutish qobiliyati, materialdagi issiqlik tashish hodisalari
va namuna yuzasidan bug‘lanish jarayonlarining xarakteri. Namunaning lazer
ta’sir qilayotgan cheklangan qismida erishish mumkin bo‘lgan temperatura
ablyasion massaga va bug‘langan gaz fazaning tarkibiga bog‘liq.
44](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_44.png)
![Qattiq jismda har xil elementlar erish, qaynash temperaturalari turli xil,
issiqlik va yorug‘lik ta’sirida har xil parchalanishga ega bo‘lgan birikmalar
ko‘rinishida bo‘ladi. SHuning uchun impulsli termik xarakterga ega bo‘lgan
lazer ta’sirining natijasida turli elementlarning qattiq fazasidan ularning haqiqiy
tarkibini aks ettiradigan bug‘ holatdagi moddani ajratib olish juda qiyin. Bu o‘z
navbatida elementlar va izotoplarning gaz fazaga fraksiyalangan holda o‘tishiga
olib keladi. Keyin esa qattiq jismdan olingan bu namuna, ya’ni gaz faza o‘lchash
uchun IBP lik MS ga o‘tkaziladi.
Lazer ablyasiya natijasida hosil bo‘lgan aerozol va klaster
zarrachalarining o‘lchamlari, ishlatilgan lazer nurining to‘lqin uzunligiga,
impulsning quvvatiga, namunaning materialiga va uning yuzasini holatiga,
shuningdek namuna tashuvchi gazga bog‘liq. Lazer ablyasiyada elementlarning
fraksiyalarga ajralishiga, plazmaga keladigan kondensirlangan (qattiq)
aerozolning katta zarrachalarini to‘liq bug‘lanmasligi ham qo‘shiladi. Bu o‘z
navbatida elementlarni qo‘shimcha fraksiyalanishiga olib keladi.
Ma’lumki termik bug‘latishda elementlarning izotoplarini fraksiyalarga
ajralishi, engil elementlar uchun keskin namoyon bo‘ladi. Lazer ablyasiyada
izotoplar va elementlarning fraksiyalarga ajralishi, LA (lazer ablation) IBP lik
MS larda namuna olish bosqichida massa bo‘yicha diskriminatsiya (massasiga
qarab “kamsitish”) effektining paydo bo‘lishiga olib keladi. Lazer ablyasiya
usuli orqali namuna olish orqali izotop analiz o‘tkazganda, elementlar va
ularning izotoplarini fraksiyalanish ehtimoli borligi albatta hisobga olinishi
kerak.
Yuqori chastotalik generatorga ulangan induktordan (g‘altakdan)
kelayotgan yuqori chastotali elektromagnit nurlanishni ishchi gaz (argon)
tomonidan yutish hisobiga gorelkada plazma hosil bo‘ladi (3-rasm). Gorelka
qiyin eriydigan materialdan – kvarsdan tayyorlanadi. Gaz shtutserlaridan (sirti
rez’bali kalta truba parchasi) biri orqali o‘rtadagi va tashqi trubkalar oralig‘iga
plazma hosil qiluvchi gaz (sovutuvchi gaz, plasma gas, cool gas) yuboriladi.
Buning uchun bir minutda 12 – 14 l argon gazi sarf bo‘ladi. Gaz oqimi shunday
45](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_45.png)
![tanlanadiki, u yuqori temperaturali plazmaning gorelka devorlariga tegmasligini
ta’minlaydi. Injektor va o‘rtadagi trubka oralig‘iga yordamchi argon gazi
yuboriladi. Bir minutda 0,7 – 1,5 l sarflanadigan bu gazning vazifasi
injektorning yon tomonlarini plazma tegishidan ehtiyot qilishdan iborat.
Injektorga purkagichdan aerozol yuboriladi. Buning uchun pnevmatik purkagich
orqali bir minutda sarflanadigan gaz miqdori o‘rtacha 0,8 – 1,2 litrni tashkil
etadi.
Gorelka metall trubka ko‘rinishidagi yaxshi o‘tkazgichning 2–3 o‘ramidan
iborat induktorning (g‘altakning) ichiga joylashtiriladi. Induktorga chastotasi
27,12 yoki 47,60 MGs bo‘lgan yuqori chastotali kuchlanish beriladi. Induktorga
beriladigan kuchlanishning quvvati standart (normal) ish maromida 1,2 – 1,5
kVt ni tashkil etadi. Gorelka orqali o‘tadigan argon elektromagnit nurlanish
energiyasini yutib ionga aylanadi va natijada plazma razryadi paydo bo‘ladi.
Ionlashtirishning birlamchi manbai sifatida uchqun razryadi xizmat qiladi va u
birinchi plazmani yoqib beradi.
3.5- rasm. Plazma gorelkasining sxematik tasviri
Odatdagi gaz mash’ali kabi, plazma turli qismlarining temperaturasi ham
farq qiladi ( 5- rasm). Induktor ichidagi toroidal zonada temperatura eng yuqori
bo‘ladi. Plazmaning namunaning aerozoli keladigan markaziy kanalida
mash’alning uzunligi bo‘ylab temperatura 8000 K dan to taqriban 6900 K gacha
o‘zgaradi. Mash’alning aynan shu qismidan mass-spektrometrda o‘lchash uchun
ionlar tanlab olinadi.
46](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_46.png)
![3.6– rasm. Induktiv bog‘langan plazma mash’alida temperaturaning
taqsimlanishi .
3 .2.5.Induktiv bog‘langan plazmada sodir bo‘ladigan jarayonlar
Analiz qilinayotgan namunaning aerozoli gorelkaning injektori orqali
plazmaning markaziy qismiga tushadi. Dastlab erituvchi, keyin yuqori
temperaturaning ta’siri ostida namunaning tarkibidagi moddalar bug‘lanadi,
atomlarga dissotsiatsiyalanadi va musbat zaryadlangan ionlarni hosil qilib
ionlanadi.
Plazmada ionlanishdan tashqari boshqa jarayonlar ham kechadi, masalan
ionlar va atomlarning bir-biri bilan o‘zaro ta’siri natijasida yarimatomli ionlar
hosil bo‘lishi, ikki zaryadli ionlarning hosil bo‘lishiga olib keluvchi ikkilamchi
ionlanish, molekulaning qayta hosil bo‘lishi (rekombinatsiya) va hokazo
jarayonlar. Bu jarayonlar ko‘pincha namunaning tarkibiga va tajribaning shart
sharoitlariga bog‘liq. Masalan, suvli eritmalarni analiz qilganda oksid ionlari
hosil bo‘ladi (plazmada kislorod asosan suvning parchalanishi natijasida paydo
bo‘ladi).
Begona (xalaqit beruvchi) ionlarning (oksidlar, gidridlar, ikki zaryadli
ionlar va hokazo) hosil bo‘lishi IBP lik mass-spektrometriyaning asosiy
muammosi hisoblanadi, chunki analit signallarining ustiga xalaqit beruvchi
ionlar signallarining tushishini ta’minlaydi (interferenssiya).
47](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_47.png)
![3.2.6.IBP mass-spektrometrning interfeys qismi
Ionlarning tarkibini aniqlash maqsadida gaz molekulalari bilan ularning
to‘qnashmasligini ta’minlash uchun ionlar oqimi bilan bo‘ladigan hamma
amallar yuqori vakuum sharoitida olib boriladi. Ionlar oqimini bosimi 0,1 bar ga
yaqin bo‘lgan plazmadan, mass-spektrometrning bosimi 10 -5
– 10 -7
mbar ni
tashkil etuvchi vakuum qismiga ko‘chirishni asbobning interfeys deb ataluvchi
qismi bajaradi. Umumiy holda IBP lik MS ning interfeys qismi, bir-biridan 1 sm
ga yaqin masofada va teshiklari bir o‘qda joylashgan voronka shaklidagi ikkita
konusdan iborat bo‘ladi (6-rasm). Konuslar nikel yoki platinadan tayyorlanadi
va suv bilan sovutiladigan metal asosga o‘rnatiladi. Hozirgi vaqtda bozorda
interfeysi uchta konusdan iborat Perkin Elmer Nexion 300 mass-spektrometr
ham paydo bo‘ldi.
(a) (b)
3.7 -rasm. IBP lik MS interfeys qismining sxematik tasviri (a) va IBP lik
Thermo Scientific XSeries 2 mass-spektrometrning namuna oluvchi konusining
rasmi (b)
Gorelkadan otilib chiqayotgan plazmaning markaziy kanali birinchi
konusning teshigi bilan mos tushadi ya’ni ular bir o‘qda (chiziqda) joylashgan.
48](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_48.png)
![Plazma bilan aloqada bo‘lgan konus namuna oluvchi yoki sampler deb ataladi.
Sampler markaziy teshigining o‘lchami asbobni ishlab chiqqan shirkatga qarab
0,5 – 1,0 mm orasida bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, plazma issiqligining katta
qismi sampler tomonidan yutiladi, shu munosabat bilan IBP lik MS larning
hammasida konus mahkamlanadigan metall asosni yuqorida aytilgandek suv
bilan sovutish ko‘zda tutilgan. [26]
Gaz-ion oqim samplerning teshigidan o‘tib oraliq kengaytiruvchi
kameraga keladi. Bu kamera forvakuum nasosga ulangan. Oraliq kameradagi
bosim IBP lik MS ning ish jarayonida taqriban 1 – 2 mbarni tashkil etadi.
Oqimning tovushdan katta tezlikka ega bo‘lgan markaziy qismi skimmer deb
ataluvchi ikkinchi konusning teshigiga kiradi. Skimmer markaziy teshigining
o‘lchami asbob ishlab chiqaruvchi shirkatga qarab 0,4 – 0,7 mm ni tashkil etadi.
Ionlarni fokuslovchi “optika”. Plazmada hosil qilinadigan
ionlarning hammasi musbat zaryadlangani uchun, ionlar dastasi
yoyilishga moyil bo‘ladi. Interfeysdan keyin joylashgan linzalar
sistemasi, interfeysdan chiqayotgan ionlar dastasini kvadrupol
analizatorning kirish tirqishiga fokuslashni ta’minlaydi. Bunga ionlar
dastasiga fokuslovchi linzadek ta’sir etadigan musbat zaryadlangan
metall silindr ichidan ionlarni o‘tkazish orqali erishiladi. Linzaga har
bir fokuslanadigan ionning massasi uchun optimal bo‘lgan
kuchlanish beriladi. Fokuslovchi va ionlarni qayd qiluvchi
sistemalarni fotonlardan, neytral va bug‘lanmagan zarrachalardan
himoya qilish uchun ekran, metall plastinka xizmat qiladi.
Ion optik sistemaning asosiy vazifasi – ionlarni massa bo‘yicha
filtrlashdan o‘tishi va detektirlash uchun zarur bo‘lgan ionlar oqimini maksimal
darajada unumli to‘g‘rilashni o‘z ichiga oluvchi fokuslash, optimallash va
kinetik energiyasini kamayishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat.
49](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_49.png)
![Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash . Fokuslangan va
kinetik energiya bo‘yicha optimallashtirilgan ionlar oqimi massa
bo‘yicha filtrlash uchun kvadrupolga tushadi. Kvadrupol mass-
filtrning chiqish joyiga ionlarni qayd qiluvchi detektor o‘rnatilgan. IBP
lik zamonaviy mass - spektrometrlarda detektor sifatida ikkilamchi
elektron ko‘paytirgich (IEK) ishlatiladi.
Keng ishlatiladigan dinodli diskret elektron ko‘paytirgichning prinsipial
sxemasi 7- rasmda keltirilgan. Diskret ko‘paytirgich ma’lum tarkibli modda bilan
qoplangan plastinka ko‘rinishdagi dinodlar to‘plamidan iborat. Ion zarrasi dinod
qoplangan materialga tushganda undan bitta yoki bir nechta elektronni urib
chiqaradi. Bu elektronlar dinodlarga qo‘yilgan potensial ta’sirida navbatdagi
dinodga qarab tezlanish bilan harakat qiladi va o‘z navbatdagi dinodning sirtidan
yana elektron urib chiqaradi. SHunday qilib dinoddan dinodga o‘tgan sari
elektronlarning soni ko‘chki kabi ko‘payib boradi. Detektorning orqa qismida
elektronlar kollektor tomonidan yutiladi va buning natijasida hisoblaydigan
elektronika ishtirokida signal hosil bo‘ladi.
3.8- rasm. Diodli diskret elektron ko‘paytirgichning sxemasi va ishlash prinsipi
Tabiiyki dinodlarning qoplamasi ma’lum zapasga ega, shuning uchun vaqt
birligi ichida detektor tomonidan hosil qilingan signalning o‘rtacha intensivligi
50](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_50.png)
![qancha yuqori bo‘lsa, uni ishlatish vaqti shuncha qisqa bo‘ladi. Analitning
yuqori konsentratsiyalari detektorda intensiv aks - sado hosil qilib qurilmaning
xarakteristikalarini inqirozini tezlashtiradi. SHu bilan birga IBP lik mass -
spektrometrda analitlarning ham kichik, ham nisbatan yuqori
konsentratsiyalarini aniqlashga to‘g‘ri keladi.
Detektorning normal ishlash imkoniyatini uzaytirish nuqtai nazaridan
yondashilganda, shunday qilish kerakki, analitning ham quyi, ham yuqori
konsentratsiyalari detektorda, uni tez inqirozga olib kelmaydigan va hisoblash
qurilmasining sezgirligi chegarasidan kam bo‘lmagan qandaydir optimal signal
hosil qilsin. Bir vaqtda ham impuls, ham analog rejimlarda ishlashga imkon
beruvchi zamonaviy detektorlarda bunday yondashish amalga oshirilgan.
Detektorning impuls maromi intensivligi yuqori bo‘lmagan (taqriban 2MImp/c
gacha) ionlar oqimini qayd qilish uchun xizmat qiladi. Detektor impuls
maromida ishlaganda, signalni kuchaytirish jarayonida uning hamma dinodlari
qatnashadi. Analog maromida esa elektronlar ko‘chkisining ko‘payishi ma’lum
darajaga etgandan keyin kesiladi yoki cheklanadi. Bu, elektron ko‘paytirgichga
signalning oraliq kollektori va qulflaydigan elektrod o‘rnatish bilan amalga
oshiriladi. SHunday qilib, signalni kuchaytirish jarayonida detektor
dinodlarining bir qismigina qatnashadi. Tabiiyki analitning bitta
konsentratsiyasiga elektron ko‘paytirgichning impuls va analog rejimlari
intensivliklari har xil bo‘lgan signallar berishadi. Ikkala rejimda ishlagan
detektor signallarini konsentratsiyalarga muvofiqlashtirish uchun detektor
signallari ustida kross - darajalash (tikish) amali o‘tkaziladi.
51](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_51.png)
![3.9- rasm. IBPlik mass - spektrometrning blok sxemasi.
3.10-rasm. Kvadrupol mass-spektrometrning sxemasi
Gazni elektromagnit maydonlar yordam i da qizdirish
Hisoblashlar va tajriba davriy sistema elementlarining ko‘pchiligini bir
marta ionlash darajasining δ (M) yuqori qiymatlari (80-100%), ularni elementlarʹ
va izotoplar bo‘yicha mass-spektral usul yordamida eng yaxshi aniqlash
chegarasi bilan topish uchun zarur bo‘lgan sharoit, faqat 6000 ...8000 K
temperaturalardagina yaratilishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi. Bu holda gazni
tashqaridan termik isitish uchun ishlatiladigan idishning devorlari bundan ham
yuqori temperaturaga ega bo‘ladi. Lekin hozirgacha ma’lum materiallarning
birortasi bunday temperaturaga chidash bermaydi.
Kimyoviy yoqilg‘ilarning alangasi bilan qizdirish ham bunday yuqori
temperaturalarga erishishni ta’minlay olmaydi. Klassik mass-spektrometriyada
52](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_52.png)
![ionlashtirish manbalari sifatida muvaffaqiyatli ishlatib kelinadigan yuqori
energiyalik elektron, atom va ion dastalarni qo‘llash ionlar hosil qilish uchun
juda unumdor. Lekin ulardan foydalanish bug‘ga aylantirilgan namunani vakum
sharoitida ionlashtirishni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida asbobni
murakkablashtiradi, analiz qilish uchun ketadigan vaqt va mehnatni jiddiy
ko‘paytiradi.
Kondensirlangan namunaning (elektr o‘tkazuvchi yo o‘tkazmaydigan)
yuzasiga katta quvvatli optik sohadagi lazer nurlanish ta’sir etganda, namuna
komponentlarining atom, molekula va klaster ko‘rinishda intensiv lokal
bug‘lanish va shuningdek atomlarning qisman ionlanish jarayonlari sodir
bo‘ladi. Bu holda bug‘lanayotgan atomlarning ionlanish darajasi past bo‘ladi.
SHuning uchun IBP-MS usulida namunani faqat uning lokal qismini atmosfera
bosimi sharoitida bug‘latish yo‘li bilan ionlar manbaiga kiritishning birinchi
bosqichida optik kvant generatorlari ishlatiladi. Bu jarayon lazer ablyasiya deb
ataladi. Lazer ablyasiya natijasida olingan gaz kondensirlangan ko‘rinishdagi
aerozol zarrachalar tashuvchi gaz (odatda argon) oqimi bilan induktiv
bog‘langan plazmaga kiritiladi. IBP da bu zarrachalar qo‘shimcha ravishda
bug‘latiladi, atomlashtiriladi va ionlashtiriladi.
Atomlarni ionlashtirish uchun atmosfera bosimi sharoitida yoy va uchqun
kabi elektr razryadlarini qo‘llash ham ularning etarli darajada unumdor va
turg‘un emasligi bilan cheklangan. SHuning uchun ular ham IBP MS usulida
ba’zida qattiq elektr o‘tkazuvchi materiallardan aerozol zarrachalarni olish
uchun ishlatiladi xolos. Bular ham shashuvchi gaz yordamida ion manbaiga
o‘tkazilib u erda plazma mash’alida ionlashtiriladi.
Turli tipdagi biqsima razryadlar (doimiy tokning, yuqori chastotali,
impulsli) va induktiv bog‘langan plazma orqali amalga oshiriladigan maxsus
elektromagnit maydonlar yordamida atomlarni ionlashtirish analitik maqsadlar
uchun eng jozibador usul hisoblanadi. Lekin birdaniga shuni ta’kidlash kerakki,
ionlarni hosil qilish uchun biqsima razryadlarni ishlatish, albatta namunalarni
vakum bilan izolyasiyalashni talab qiladi.
53](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_53.png)
![Elektromagnit ta’sir gaz atomlarini ionlash va qo‘zg‘atish uchun etarli
bo‘lgan yuqori temperaturali issiqlik bilan ta’minlaydi. Bu ta’sirlar orqali
isitishning devorlari issiq bo‘lgan abstrakt (xayoliy) idishda isitishdan farqi,
issiq ionlangan gaz orqali elektr tokining o‘tishida va u erda sodir bo‘layotgan
jarayonlarga elektr va magnit maydonlarning ta’sir etishida. O‘tayotgan tokning
hamda elektr va magnit maydonlarining energiyasi issiqlik energiyasi g a
aylanadi.
Gaz razryadli plazmada, zaryadlangan zarrachalarning soni neytral
atomlarnikiga qaraganda juda kam bo‘ladi. Buning ustiga ularning harakatiga
ko‘p sonli neytral atomlar, radikallar yoki molekulalar bilan to‘qnashish orqali
bo‘ladigan ta’sirlari jiddiy ta’sir qiladi [16].
Gaz razryadda ajraladigan quvvat (energiya) elastik va elastik bo‘lmagan
to‘qnashishlarga sarflanadi. Elastik to‘qnashishlarda beriladigan energiya
(kinetik) bevosita gazni isitish uchun sarflanadi. Elastik bo‘lmagan
to‘qnashishlarda esa bombardimon qilayotgan zarracha kinetik energiyasining
bir qismi shu zarbni qabul qilayotgan zarrachaning potensial energiyasiga
(ionlash va qo‘zg‘atish) aylanadi. Keyinchalik bo‘ladigan musbat zaryadlangan
ionlar va elektronlarning qaytadan birikishi va qo‘zg‘algan ionning
qo‘zg‘almagan oldingi holatga qaytishi kabi jarayonlar natijasida ajralib chiqqan
energiyalar ham gazning isishi uchun sarflanadi.
Sanab o‘tilgan ta’sirlarning har biri uchun effektiv kesim deb ataluvchi
muhim xar a kteristika mos keladi. Bu kattalik ma’lum alohida olingan
jarayonlarning masalan, ikkita zarrachaning elastik to‘qnashishi, qo‘zg‘atish,
ionlashtirish va hokazo, sodir bo‘lish ehtimolining o‘lchami bo‘lib xizmat qiladi.
Boshqacha qilib aytganda, bu shartli kattalik o‘zaro ta’sirlar intensivligining
o‘lchamidan iborat. Elektronning atom bilan to‘qnashishining effektiv kesimi
elektronning energiyasiga va atomning kimyoviy individualligiga bog‘liq.
Gazni elektromagnit maydonlar orqali qizdirganda, ionlar va elektronlar
elektr va magnit maydonlarning kuchli va bevosita ta’siriga duchor bo‘ladi. Bu
ta’sirlar ularning harakatini tezlatishga va yo‘nalishini o‘zgartirishga intiladi.
54](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_54.png)
![SHuning uchun, bu holda zarrachalarning to‘qnashishi, ionlanmagan gaz
muhitidagiga qaraganda, ko‘proq sodir bo‘ladi. Buning ustiga zaryadlangan
zarrachalarning tezligi noldan to zaryadlanmagan zarrachalarning o‘rtacha
tezligidan juda ko‘p marta katta bo‘lgan qiymatlargacha o‘zgarishi mumkin.
Zaryadlangan zarrachalar neytral zarrachalardan farqli katta masofalarda o‘zaro
ta’sir qilishadi, ayniqsa siyraklashgan plazmada.
Elektromagnit maydonda zaryadlangan zarrachalarga kuchlanganligi E
bo‘lgan elektr maydonning kuchi (1) va kuchlanganligi H bo‘lgan magnit
maydonning kuchi (Lorens kuchi) (2) ta’sir qiladi.FE=qzE
( 1 )
FH=qzH sin ϕ(v/c)
( 2 )
Bu erda v – zaryadlangan zarrachaning tezligi, φ – v va H ning
yo‘nalishlari orasidagi burchak. Bir zaryadlik zarrachalar elementar elektr
zaryadga ega bo‘ladi, ya’ni q = ±1, ko‘p zaryadli ionlarning zaryadi esa
elementar zaryadga karrali bo‘lgan kichik butun songa (z) teng bo‘ladi, qz.
Zarracha musbat zaryadga ega bo‘lganda, elektr maydonning kuchi F
E
unga E ning yo‘nalishi bo‘yicha manfiy zaryadlangan zarrachaga esa E ga
teskari yo‘nalishda ta’sir qiladi. Uning ta’siri ostida elektron, elektr maydon
kuchlanganligining yo‘nalishiga teskari yo‘nalishda
(qE /me) tezlanish oladi.
Massasi m bo‘lgan bir zaryadlik musbat ion elektr maydon kuchlanganligining
yo‘nalishi bo‘yicha
(qE /m) tezlanishga ega bo‘ladi. Elektron ionga qaraganda
juda engil, shuning uchun u ancha katta tezlanish oladi [11].
Harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaga ta’sir qilayotgan F
H kuchning
yo‘nalishi doim zarrachaning tezlik vektori yo‘nalishiga perpendikulyar (tik)
bo‘lganligi uchun magnit maydon ish bajarmaydi. SHuning uchun zaryadlangan
zarracha harakatining yo‘nalishi, magnit maydon kuch chiziqlarining yo‘nalishi
va Lorens kuchining yo‘nalishlari bir biriga perpendikulyar bo‘ladi. Ularning
bunday yo‘nalishi musbat zaryadlangan zarracha uchun o‘ng vintli sistema hosil
55](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_55.png)
![qiladi. Manfiy zaryadlangan zarracha uchun Lorens kuchining yo‘nalishi teskari
tomonga bo‘ladi. Mass-spektrometr uchun atmosfera bosimi sharoitida, tashqi
ionlar manbai vazifasini unumli bajarishga yaraydigan optimal elektr razryadni
topish yo‘lidagi izlanishlar, 1977 yilda talab qilingan ko‘pchilik talablarga javob
beradigan induktiv bog‘langan yuqori chastotali argon plazmani tanlashga olib
keldi. Ochiq plazmalik gaz razryad va uni uskuna sifatida (gorelka, plazmatron)
qurish g‘oyasi induktiv bog‘langan plazmalik atom-emission spektrometriyadan
(IBP-AES) olindi. O‘sha vaqtlarda bu manba turli elementlarning qo‘zg‘atilgan
va ionlangan atomlarining optik spektrlarini olish uchun muvaffaqiyatli ishlatib
kelinayotgan edi. Hozirgi vaqtda yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan ko‘p elementli
(IBP-AES va IBP-MS) va izotop analiz usullarida namunalarni atomlash,
qo‘zg‘atish va ionlashtirish uchun induktiv bog‘langan argon plazma eng ko‘p
ishlatiladi. Bu usullar amaliy va ilmiy maqsadlar uchun turli namunalarni keng
konsentratsiya oralig‘ida analiz qilish uchun ishlatiladi.
Induktiv bog‘langan plazma hosil qiluvchi uskuna
Yuqori chastotali induktiv bog‘langan plazma hosil qiluvchi generator
odatda, quyidagi asosiy ichki va tashqi tashkil etuvchilardan iborat:
- turg‘un elektr toki bilan ta’minlovchi qurilma;
- yuqori chastotali generatorning o‘zi;
- yuqori chastotali induktor;
- plazmalik gorelka;
- kommutatsiyalovchi, boshqaruvchi, nazorat qiluvchi, himoyalovchi
va ogohlantiruvchi asboblar va uskunalar.
O‘z vazifasiga muvofiq yuqori chastotali generator tashqariga chiqarilgan
tarkibiy qismlari ya’ni, yuqori chastotali induktor va plazma gorelkasi
yordamida gaz razryadning boshqariladigan ishini ta’minlaydi. Alanga va
plazma mash’allarining tashqi ko‘rinishi o‘xshash bo‘lganligi uchun alangada
ishlatiladigan “gorelka”, “yoqish” va “plazmaning yonishi” kabi atamalar IBP-
MS va IBP-AES usullariga ham kirib keldi. Atom-emission va atom-absorbsion
spektrometriyalarda qo‘llaniladigan an’anaviy alanga, organik gazlar yoki
56](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_56.png)
![bug‘larni gazsimon oksidlovchi (kislorod, havo, dintrooksid) bilan hosil qilgan
aralashmasining yonishi natijasida hosil bo‘ladi.
Induktiv bog‘langan plazmada esa, namunaning tashkil etuvchilarini inert
gaz muhitida kimyoviy yonishi (ya’ni oksidlanishi) deyarli bo‘lmaydi, plazmada
hosil bo‘luvchi oksidlar va oksid ionlarning ulushi juda kam.
Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometr plazma gorelkasining
vazifasi quyidagilardan iborat:
- plazma hosil qiluvchi gaz va analiz qilinadigan zarrachalar oqimlarining
ko‘rsatilgan yo‘nalishda muvofiqlashtirilgan harakati uchun turli shakl va
qiymatlarga ega bo‘lgan ichki parallel kanallar guruhini hosil qilish;
- gorelka kanallarini gazlar bilan ta’minlovchi kommunikatsiyalar va
tadqiq qilinayotgan ob’ektlarning aerozol generatori bilan ulash;
- plazmani yoqish qurilmasini gorelka ichiga joylashtirish;
- gorelkaning gazlar chiqadigan qismini induktorning ichiga ikkalasi
uchun umumiy bo‘lgan bitta o‘q arofiga joylashtirish;
- yuqori chastotali induktiv bog‘langan argon plazmani tabiiy havo
muhitida yoqish va turg‘un holatda ushlab turish;
- mash’alning radial (toroidal) va o‘qqa ega bo‘lgan shaklini, o‘lchamini
va gorelkaning chiq i sh bo‘shlig‘idagi o‘rnini ta’minlash;
- analiz qilinadigan zarrachalar oqimini plazma mash’alining markaziga
fokuslash .
57](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_57.png)
![I V . AMALIYOT QISM
4 .1. Kerakli asbob va reaktivlar:
1. iCAP Q mass-spektrometri
2. Kompyuter
3. Argon to’ldirilgan gaz baloni
4. Magnitli aralashtirgich
5. O’lchov kolbalari; 50, 100, 200, 250, 500, 750, 1000 ml
6. O’lchov pepitkalari; 1-25 ml
7. O’lchov silindrlari; 20-100 ml
8. Filtr qog’oz
9. Byuretkalar; 25ml
10. Byukslar 2-10 ml
11. Chinni tigellar
12. Analitik tarozi
Reaktivlar:
1. Dist i llangan suv
2. 2%li nitrat kislota eritmasi
3. Toza modda va elementlar eritilgan standart eritmala
4.2. Suv namunalarini analizga tayyorlash
O’rganiladigan suv namunasidan 3 ta idishga 2 ml dan qo’ydik va ularni
distillangan suvda suyultirdik. Buning uchun 1-idishdagi namuni 10,2-
idishdagini 100 va 3-idishdagi namunani esa 1000 marta suyultirdik. Namuna
tarkibidagi qaysi elementni aniqlamoqchi bo’lsak shunga qarab standartlar
tayyorlanadi. Menga bu suv tarkibidagi barcha elementlarning miqdori haqida
ma’lumotlar kerak bo’lganligi sababli standartlarning barchasini
kiritdim.Standartlarning har biridan 2mldan ajratib olib xuddi yuqoridagi kabi
58](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_58.png)
![ularni 10,100 va 1000 marta distillangan suv bilan suyultirdik. Standartlar
malum bir elementlarni aniqlashga mo’ljallangan bo’lib ular suyuq agregat
holatga ega. Har bir standart eritmada 15 tadan to 30 tagacha element
eritilgan.Shuning uchun ularning bittasidan foydalanib namunadagi kamida 15
ta elementni miqdorini aniqlash mumkun. Induktiv bog’langan plazmalik mass-
spektrometrni o’tkazilgan analizlardan tozalab turish ya’ni oldingi eritmalarni
qoldig’i qolmasligi uchun u maxsus eritma yani blank yodamidi yuvib turiladi.
Blank tayyorlash tartibi quyidagicha; 2 %li HNO
3 eritmasini olib toza
distillangan suvda 1000 marotaba suyultiriladi.
4.3. Induktiv bog’langan plazmalik mass spektrometrni ishga
tayyorlash
Mass-spektrometr kompyuter orqali boshqarilganligi sababli tayyorgarlik
bosqichi deyarli kompyuterda bajariladi. Kompyuterda bu asbob bilan ishlash
Q-Tegra dasturi orqali boshqariladi. Kompyuter ekranida dastlab asbob aniqlay
olishi mumkun bo’lgan elementlar jadvali paydo bo’ladi. Men standartlarga
tayangan holda bu elementlarning o’lchash kerak bo’lganlarini belgilab oldim.
Belgilash tartibi quyidagicha: ekranda elemenlar joylashgan katakchada
bazilarida bitta bazilarida bir nechta kichik bo’sh katakchalar bor. Bu bo’sh
katakchalar soni shu elementni izotoplari soniga bog’liq. Shunday ekan bitta
katakchaga ega bo’lgan element izotopi to’g’ridan to’g’ri belgilanadi, ikki yoki
undan ortiq izotopga ega bo’lgan elementlarni shunday izotoplari tanlanishi
kerakki u boshqa hech bir element izotopini takrorlamasligi shart. Aks holda
kompyuter bir xil izotopga ega bo’lgan bir nechta elementlarni bir xilda ko’radi
va bizga bir nechta emas bitta element haqida ma’lumot beradi. Berilgan
ma’lumot ham bir nechta elementlarniki bo’lganligi sababli xato bo’ladi. Ushbu
amallar bajarilganidan so’ng asbob analiz o’tkazishimiz uchun tayyor bo’ladi va
na’munani analiz qilishni boshlashimiz mumkun.
59](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_59.png)
![4.4. Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash
Fokuslangan va kinetik energiya bo‘yicha optimallashtirilgan ionlar oqimi
massa bo‘yicha filtrlash uchun kvadrupolga tushadi. Kvadrupol mass-filtrning
chiqish joyiga ionlarni qayd qiluvchi detektor o‘rnatilgan. iCAP Q lik
zamonaviy mass-spektrometrlarda detektor sifatida ikkilamchi elektron
ko‘paytirgich (IEK) ishlatiladi.
Keng ishlatiladigan dinodli diskret elektron ko‘paytirgichning prinsipial
sxemasi 4- rasmda keltirilgan. Diskret ko‘paytirgich ma’lum tarkibli modda bilan
qoplangan plastinka ko‘rinishdagi dinodlar to‘plamidan iborat. Ion zarrasi dinod
qoplangan materialga tushganda undan bitta yoki bir nechta elektronni urib
chiqaradi. Bu elektronlar dinodlarga qo‘yilgan potensial ta’sirida navbatdagi
dinodga qarab tezlanish bilan harakat qiladi va o‘z navbatdagi dinodning sirtidan
yana elektron urib chiqaradi. SHunday qilib dinoddan dinodga o‘tgan sari
elektronlarning soni ko‘chki kabi ko‘payib boradi. Detektorning orqa qismida
elektronlar kollektor tomonidan yutiladi va buning natijasida hisoblaydigan
elektronika ishtirokida signal hosil bo‘ladi.
4.1.- rasm . Dinodli diskret elektron ko‘paytirgichning sxemasi va ishlash
prinsipi .
Tabiiyki dinodlarning qoplamasi ma’lum zapasga ega, shuning uchun vaqt
birligi ichida detektor tomonidan hosil qilingan signalning o‘rtacha intensivligi
qancha yuqori bo‘lsa, uni ishlatish vaqti shuncha qisqa bo‘ladi. Analitning
60](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_60.png)
![yuqori konsentratsiyalari detektorda intensiv aks - sado hosil qilib qurilmaning
xarakteristikalarini inqirozini tezlashtiradi. SHu bilan birga IBP lik mass -
spektrometrda analitlarning ham kichik, ham nisbatan yuqori
konsentratsiyalarini aniqlashga to‘g‘ri keladi.
Detektorning normal ishlash imkoniyatini uzaytirish nuqtai nazaridan
yondashilganda, shunday qilish kerakki, analitning ham quyi, ham yuqori
konsentratsiyalari detektorda, uni tez inqirozga olib kelmaydigan va hisoblash
qurilmasining sezgirligi chegarasidan kam bo‘lmagan qandaydir optimal signal
hosil qilsin. Bir vaqtda ham impuls, ham analog rejimlarda ishlashga imkon
beruvchi zamonaviy detektorlarda bunday yondashish amalga oshirilgan.
Detektorning impuls maromi intensivligi yuqori bo‘lmagan (taqriban 2MImp/c
gacha) ionlar oqimini qayd qilish uchun xizmat qiladi. Detektor impuls
maromida ishlaganda, signalni kuchaytirish jarayonida uning hamma dinodlari
qatnashadi. Analog maromida esa elektronlar ko‘chkisining ko‘payishi ma’lum
darajaga etgandan keyin kesiladi yoki cheklanadi. SHunday qilib, signalni
kuchaytirish jarayonida detektor dinodlarining bir qismigina qatnashadi.
Tabiiyki analitning bitta konsentratsiyasiga elektron ko‘paytirgichning impuls
va analog rejimlari intensivliklari har xil bo‘lgan signallar berishadi. Ikkala
rejimda ishlagan detektor signallarini konsentratsiyalarga muvofiqlashtirish
uchun detektor signallari ustida kross - darajalash (tikish) amali o‘tkaziladi.
61](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_61.png)
![(a) (b)
4.2-rasm . (a) va (b) rasmlar kvadrupol mass filtrining tasviri
62](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_62.png)
![4.5. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion
xromatografiyasi usulida o‘rganish
Ma’lumki, hayot manbai bo‘lgan suv o‘zining g‘aroyib xossalari bilan,
izlanuvchilar e’tiborini doimo o‘ziga tortib kelmoda. Suvning tarkibi qancha
ko‘p o‘rganilsa, uning yangidan-yangi xossalari namoyon bo‘lmoqda.
Zamonaviy tadqiot usulari, jumladan ion xromatografiyasi usuli suvning
tarkibini o‘rganish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham suvning xossalari
izohlash, uning ishlatilish imkoniyatlarini baholash no‘qtai nazaridan tarkibini
o‘rganish dolzarb muammolardan biridir [48] .
Tekshirishlar uchun suv namunalari Andijon viloyatining “Qorasuv”
bo‘log‘idan olindi. Tahlillar ion xromatografiyasi usuli yordamida amalga
oshirildi.
Ion xromatografiyasi usulida ionlar quyidagi maqbul sharoitlarda
ajratildi: hajmi 30 va 300 mkl bo‘lgan dozalovchi halqa; elyuyent anionli
qo‘shimchalar, jumladan, karbonatlardan tozalovchi 6x200 mm o‘lchamli ON-
formadagi AV-17 anioniti bilan to‘ldirilgan dastlabki kolonka; 4x150 mm
bo‘lgan, ion almashinish sig‘imi 0,0013 m-ekv/ml va donadorligi 14 mkm
bo‘lgan Amberlet sorbenti bilan to‘ldirilgan ajratuvchi kolonka; o‘lchami 6x200
mm bo‘lgan, ion almashinish sig‘imi 2 m-ekv/ml va donadorligi 150 mkm
bo‘lgan KU-2x8 sorbenti bilan to‘ldirilgan susaytiruvchi kolonka;
konduktometrik detektor. Tarkibida 3 mM NaOH, 1mM Na
2 CO
3 , 0,05 mM
KSCN bo‘lgan elyuyent yuqori bosim nasosi bilan 1,8 ml/min tezlikda
kolonkaga yuboriladi.
Suv tarkibida bo’lgan kationlardan asosan Na +
, K +
, Mg 2+
, Ca 2+
ionlariga,anionlaridan esa asosan Cl -
, Br -
, J -
, SO
4 2-
, NO
3 -
ionlariga etibor
qaratildi. Bunda na’munalar tarkibidagi ionlar va ularning miqdorlari ion
xromatografiyasi usulida aniqlandi.
Ionlarning miqdorlari mutloq darajalash usulida amalga oshiriladi.Buning
uchun mos ravishdagi ionlarning standart eritmalari tayyorlanib har bir ion
63](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_63.png)
![uchun darajalash egri chiziqlari modda (ion) miqdorining xromatografik chuqqi
balandligiga bog’liqlik holatida tuzildi. Moddaning na’molum na’munadagi
miqdori tuzilgan grafiklarda ekstraksiya usulida aniqlandi.
Olingan natijalar jadvalda keltirilgan. Shu bilan bir qatorda ush bu
jadvalda tekshirilgan ionlarning madanli suvlardagi ruxsar etilgan
konsentratsiyalari GOST bo’yicha berilgan.
“Qorasuv” suvining miqdoriy elektrolit tarkibini (mkg/l) o’rganish
natijalari (P = 0,95, n=5): Na +
- 51000±2520, K +
- 42000±1610, Mg 2+
-
36000±2255, Ca 2+
-146000±958, Cl -
- 284000±1568, Br -
- 84±6, I -
- 22000±1250,
SO
4 2+
-26000±1460.
Suvning pH=7,0 umumiy qattiqligi 5.55 mg-ekv/l ga teng.
Jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki,suv Ca 2+
ionlari miqdoridan
tashqari barcha ionlarning miqdorlari bo’yicha GOST bo’yicha ruxsat etilgan
konsentratsiyalardan kam. Demak tekshirilgan “Qorasuv” suvini madanli suv
sifatida ishlatish mumkin.
Shu bilan bir qatordi olingan miqdoriy natijalar suvning miqdoriy tarkibi,
ishlatilishga yaroqliligi va u asosida yer ostidagi qazilma boyliklar hamda
mikrogeologik va gidrokimyoviy jarayonlar haqida ma’lum xulosalarga kelish
mumkin.
4.6. Ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan
mass–spektrometriya va mikrorentgen yordamida o‘rganish
Yer planetasida bo‘lgan suvning qarib 97,2 % ni okean va dengizlarning
sho‘r suvi tashkil etadi [1 4 , 37 ]. Suvning faqat 2,8 % gina ichimlik suvi hissasiga
to‘g‘ri keladi va quyidagicha taqsimlangan: suv zahirasining 2,15 % tog‘lardagi
muzliklar, Antarktida muz qoplamalari va aysberglarga to‘g‘ri keladi; suv
zahirasining 0, 001% atmosferada to‘plangan; suv zahirasining 0,65% daryo va
ko‘llarda yig‘ilgan [14]. Ulardan nsoniyat o‘zining ehtiyojlari uchun
foydalanadi. Keyingi 40 yil ichida har bir kishi boshiga to‘g‘ri keladigan
64](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_64.png)
![ichimlik suvi 60 % ga kamaygan. Qishloq xo‘jaligi toza suvning eng katta
iste’molchisi. Bugungi kunda insoniyat tomonidan foydalaniladigan toza
suvning 85 % ni iqtisodning ushbu tarmog‘i ishlatadi [14,37].
Shuning uchun ham yer qobig‘ining 2/3 qismi suv bilan qoplanganligiga
qaramasdan aholini toza ichimlik suv bilan ta’minlash dunyodagi eng dolzarb
muammolardan biridir [37]. Chunki toza ichimlik suvi o‘zining kimyoviy
tarkibiga ko‘ra ma’lum talablarga javob berishi kerak [9,10,17,18]. Suvning
tarkibini o‘rganishning zamonaviy fizikaviy, fizik-kimyoviy va kimyoviy
usullari ishlab chiqilgan [1,3,8,23,26,33,35,36,39,41-45,48,51,54]. Shu bilan bir
qatorda ichimlik suvining kimyoviy tarkibiga qat’iy talablar qo‘yilmoqda.
Shuning uchun ham suvning kimyoviy tarkibini o‘rganish usullari va
uslubiyatlariga qo‘yiladigan talablar yildan-yilga oshib bormoqda va ularni hal
etilishi mutaxassislar oldida turgan dolzarb muammolardan biri sifatida
qolmoqda.
Ishning maqsadi – Samarqand shahri va Samarqand viloyati
xududlarining ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan plazmali mass–
spektrometriya yordamida o‘rganish.
Tadqiqot ob’ektlari va usullari. Tekshirishlar uchun ichimlik suvi
namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy,
Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi. Tahlillar yuqori
texnologiyalar markazida induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometrida
(model iCAP Q) olib borildi . Elementlarning sifat tarkibi mass-spektral
harakteristikalari, miqdoriy analiz esa metallar tuzlarining standart eritmalari
asosida tuzilgan darajalash chiziqlari yordamida amalga oshirildi.
Elementlarning sifat va miqdoriy tarkiblari bo‘yicha olingan natijalar mahsus
dastur yordamida hisoblangan. Namunalarni analiz qilishdagi takrorlanishlar 5
marta. Olingan natijalar Excel dasturining “Ma’lumotlar tahlili” ilovasi bo‘yicha
statistik qayta ishlangan.
65](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_65.png)
![Tadqiq etilgan suvlarning element tarkiblari ba’zi guruh metallari va
ularning miqdorlari (mg/l va mkg/l) 2-7 rasmlarda gistogramma ko‘rinishida
keltirilgan.Li Na K Rb Cs
0
0.005
0.01
0.015
0.02
0.025
0.03
0.035
0.04
0,005±0,001
0,009±0,001
0,039±0,009
0,013±0,004
0,001±0,0005
4.3-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan
aniqlangan IA guruh elementlari (mg/l)
Be Mg Ca Sr Ba00.20.40.60.8 11.21.4 1,319±0,128
0,072±0,011 0,192±0,021 0,504±0,064
4.4-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan
IIA guruh elementlari (mg/l)
66](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_66.png)
![B Al Ga In Tl00.20.40.60.8 11.21.41.6
1,059±0,146 1,492±0,187
0,016±0,001
0,001±0,0002 0,001±0,0001
4.5.-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan
aniqlangan IIIA guruh elementlari (mg/l)
Sc V Ti Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn00.10.20.30.40.50.60.7
0,359±0,041
0,019±0,003 0,262±0,033 0,58±0,066
0,114±0,016
0,022±0,003
0,009±0,001 0,032±0,004 0,225±0,035 0,639±0,075
4.6.-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan
aniqlangan 3d - elementlar (mg/l)
67](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_67.png)
![La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au
0
0.002
0.004
0.006
0.008
0.01
0.012
0.014
0.001
0.006
0
0.005
0.001
0.014
0.001
0.01
04.7.-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan 4f - elementlar
(mkg/l)
As Sb Bi00.010.020.030.040.050.060.070.08
0.002 0.073
0.001
4.8-rasm. Samarqand ichimlik suvining tarkibidan
aniqlangan VA guruh elementlari (mkg/l)
68](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_68.png)
![Rasmlarda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, suv tarkibidan
IA ( ishqoriy metallar), IIA ( ishqoriy yer metallari), IIIA (np 1
elementlari), VA
( np 5
) guruh elementlari , 3d - elementlar i va 4f - elementlar i, ya’ni davriy jadvalda
keltirilgan metallmaslardan tashqari deyarli barcha elementlar aniqlangan.
Tranuran elementlari bundan mustasno. Olingan miqdoriy natijalar suvning
mineral tarkibini va uning ichishga yaroqliligini baholashda hamda yer ostidagi
qazilma boyliklar, mikrogeologik va gidrokimyoviy jarayonlar haqidagi
ma’lumotlarni olishda ishlatilishi mumkin.
Yuqorida qayd etilganlardan tashqari suv namunalarining bug‘latilishidan
qolgan qattiq holdagi qoldiqlar miqrorentgen element analizi yordamida tahlil
etildi [54]. Olingan natijalar 4. 1-jadvalda keltirilgan.
4. 1-jadval
Samarqand viloyati turli hududlaridan olingan ichimlik
suvlarining element tarkibi (%)
Element Jomboy Zarafshon Dahbet Pastdarg’om Suzangaron Yangiqo’rg’on
C 9,83 11,51 10,35 11,84 11,61 11,59
O 46,15 45,92 43,77 45,36 45,11 45,85
Mg 3,00 0,11 0,09 0,06 1,22
Al 0,32 0,08
Si 2,72 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20
Cl 0,06
K 0,21
Ca 37,26 42,15 45,50 42,48 43,08 39,98
Fe 0,44
S 0,11 0,09 0,05 0,06
Sr 0,72
Cu 0,30
Na 0,20
69](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_69.png)
![4.9-rasm. Uglerod miqdori (%) 4.10-rasm. Kislorod miqdori (%)
4.11-rasm. Ca miqdori (%) 4.12-rasm. Si miqdori (%)
Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Jomboy va
Yangiqo’rg’ondan olingan suv namunalarida magniyning miqdori ko‘p
uchragan , Jomboydan olingan suv namunasida alyuminiy, temir va kremniy
aniqlangan, Zarafshon, Dahbet, Pastdarg’om va Yangiqo’rg’ondan olingan suv
namunalarida oltingugurt topilgan. Shu bilan bir qatorda kaliy, temir va xlor
elementlari Jomboy, natriy, stronsiy va mis elementlari Yangiqo’rg’ondan
olingan suv namunalarida aniqlangan . Olingan natijalar suvning kimyoviy
tarkibini baholash uchun dastlabki ma’lumotlar vazifasini bajaradi.
IV. XULOSALAR
70](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_70.png)
![1. Ilk bora Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik
suvlarining kimyoviy tarkibi yuqori sezgirlikka ega bo’lgan IBP lik MS
usuli yordamida sifat va miqdoriy analiz qilindi.
2. Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik
suvlarining qaynatishdan keyingi qoldiqlarining kimyoviy tarkibi
mikrorentgen usulida aniqlandi.
3. Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvi
tarkibidan IA (ishqoriy metallar), IIA (ishqoriy yer metallari), IIIA (np 1
elementlari), VA ( np 5
) guruh elementlari, 3d-elementlari va 4f-
elementlari, ya’ni davriy jadvalda keltirilgan metallmaslardan tashqari
deyarli barcha elementlar aniqlanganligi qayd etildi.
4. Olingan miqdoriy natijalar suvning mineral tarkibi va uning ichishga
yaroqliligini baholashda hamda yer ostidagi qazilma boyliklar,
mikrogeologik va gidrokimyoviy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni
olishda ishlatilishi mumkin.
VI. ADABIYOTLAR
71](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_71.png)
![1. Азаматулы Е. М. и др. Исследование состава солей тяжелых металлов в
питьевой воде //Наука и техника Казахстана. – 2019. – №. 2. – С. 114-
125.
2. Ахмаджанова Ё. Т., Яхшиева З. З. Анализ воды Айдар Арнасайского
озера на содержание тяжелых металлов //Журнал естественных наук. –
2021. – Т. 1. – №. 4.
3. Ашихмина Т. Я., Кутявина Т. И., Домнина Е. А. Изучение процессов
эвтрофикации природных и искусственно созданных водоёмов
(литературный обзор) //Теоретическая и прикладная экология. – 2014. –
№. 3. – С. 6-13.
4. Бадмаева С. Э., Бадмаева Ю. В. Гидрохимический анализ воды р.
Енисей для целей ирригации //Вестник Красноярского
государственного аграрного университета. – 2016. – №. 7. – С. 109-113.
5. Васильев А. Н., Амелин В. Г. Факторы и механизмы формирования
химического состава природных минеральных вод //Вода: химия и
экология. – 2016. – №. 4. – С. 64-71.
6. Ворожейкина Е. А., Дребот В. В. Химический состав минеральных вод
Шадринского месторождения //Проблемы геологии и освоения недр:
труды XX Международного симпозиума имени академика МА Усова
студентов и молодых ученых, посвященного 120-летию со дня
основания Томского политехнического университета, Томск, 4-8
апреля 2016 г. Т. 1.—Томск, 2016. – 2016. – Т. 1. – С. 638-640.
7. Гладкий Н. Н. Изучение состава минеральной воды //Всероссийские
научные чтения имени академика А. Д. Сахарова. – 2021. – С. 322-335.
8. Горбачев А. Л. Влияние химического состава питьевой воды на
здоровье населения г. Магадана //Микроэлементы в медицине. – 2021. –
V . 22. – №. 2. – P . 17-24.
9. ГОСТ 18165 – 89. Вода питьевая.
72](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_72.png)
![10. ГОСТ 31870-2012 Вода питьевая. Определение содержания элементов
методами атомной спектрометрии.
11. Жиров В. М. и др. Количественный и качественный анализ
минеральной воды методом масс-спектрометрии с индуктивно
связанной плазмой //Пиво и напитки. – 2014. – №. 5. – С. 62-66.
12. Ильина Л. П., Жамсуева Т. Ц. Оборудование, используемое в
гидрохимии //Образование и наука. – 2019. – P . 399-403.
13. Кутлимуродов У. М. Решения для эффективного использования
водных ресурсов в регионах Республики Узбекистан //Символ науки. –
2021. – №. 3. – C . 1 4-17.
14. Кухаренко А. А., Орехова В. И. Мировые запасы пресных вод //Научное
обеспечение агропромышленного комплекса. – 2018. – С. 263-265.
15. Марковский Ю.Е. Возможности использования радиочастотных
откликов в качестве информационных параметров, характеризующих
состав и концентрацию водных растворов электролитов //Наукові праці
Донецького національного технічного університету. Серія:
обчислювальна техніка та автоматизація. — Вип. 88. — Донецьк, 2005.
— P . 132–137.
16. Методика выполнения измерения массовой концентрации катионов
цезия, калия, натрия, лития, магния, кальция, стронция и бария в пробах
природных, питьевых и сточных вод и катионов аммония в пробах
сточных вод с использованием системы капиллярного электрофореза
«Капель» М 01-31-99. СПб., 1999. 34 с.
17. Методика выполнения измерения массовых концентраций хлорид-
ионов, нитритионов, сульфат-ионов, нитрат-ионов, фторид-ионов и
фосфат-ионов в пробах природной, питьевой и сточной вод с
применением системы капиллярного электрофореза «Капель» ПНД Ф
14.1:2:4.157-99. М., 1999. 34 с.
73](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_73.png)
![18. Методика проведения технологического контроля работы очи-стных
сооружений городских канализаций / под ред. О.Т. Болотиной. – М.:
Изд-во литературы по строительству, 1972. – 231 с.
19. Методика проведения технологического контроля работы очи-стных
сооружений городских канализаций / под ред. О.Т. Болотиной. – М.:
Изд-во литературы по строительству, 1972. – 231 с.
20. Минеева Л. А., Кызыл О. М. Анализ результатов комплексной
экспедиции по исследованию физико-химических характеристик
минеральных вод месторождений Республики Тыва //Известия
Иркутского государственного университета. Серия: Науки о Земле. –
2017. – Т. 20. – С. 63-80.
21. Мещерякова Г. В., Шакирова С. С., Шакиров Д. Р. Эколого-химическая
безопасность питьевой воды нецентрализованного водоснабжения
//Молодые ученые в решении актуальных проблем науки. – 2016. – С.
166-168.
22. Москвитин, Б.А. Оборудование водопроводных и канализаци-онных
сооружений / Б.А. Москвитин, Г.М. Мирончик, А.С. Москвитин. – М.:
Сройиздат, 1984. – 192 с.
23. Муравьев А.Г. Руководство по определению показателей качества воды
полевыми методами. – СПб, 2009. 220 с.Catsimpoolas N.-In:
Electrophoresis ’79./Ed. Radola B.J. Berlin, De Gruyter, 1980. p.503.
24. Назарова А. А., Таскаева Ю. С. Анализ состава минеральных вод и
разработка рекомендаций по их использованию //Гигиена: здоровье и
профилактика. – 2016. – С. 156-157.
25. Негода Л. Л., Курмаева Т. С. Обзор результатов анализа воды
природных источников Самарской области //Традиции и инновации в
строительстве и архитектуре. Естественные науки и техносферная
безопасность. – 2016. – С. 148-150.
26. Новиков, Ю. В. Методы исследования качества воды водоемов / Ю. В.
Новиков, К. О. Ласточкина, З. Н. Болдина. М. : Медицина, 1990. 400 с.
74](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_74.png)
![27. Проблемы Байкала. Гидрохимия / под ред. Г. И. Галазий, К. К.
Вотинцева / Тр. АН СССР, Сиб. отд-ние. V . 16 (36). Новосибирск : СО
АН СССР, 1978. P . 124–144.
28. Ращук, Н. Л. Анализ сточных вод и реагентов / Н. Л. Ращук, В. П.
Уфимцева, Е. Ф. Захарова и др. Челябинск : Юж.-Урал. кн. изд-во, 1966.
184 с.
29. Роговская Ц. И. Биохимический метод очистки производственных
сточных вод //М.: Стройиздат. – 1967. – V . 140. – P . 14.
30. Рублева, И.М. Методы очистки и анализ сточных вод: учеб. пособие /
И.М. Рублева, Е.С. Ромадина. – Ярославль, 1998. – 84 с.
31. Севостьянова Е. М. и др. Изотопная масс-спектрометрия при
идентификации минеральных вод //Пиво и напитки. – 2015. – №. 6. –
С. 32-34.
32. Севостьянова Е. М., Хорошева Е. В., Шилкин А. А. Стабильные
изотопы в минеральных водах //Пиво и напитки. – 2015. – №. 1. – С.
44-47.
33. Сергеев Г.М., Шляпунова Е.В. Позднякова М.А. Избирательное
экстракционно- фотометрическое редокс- определение низких
концентраций серы( IV ), селена( IV ), теллура( IV ) и мышьяка( III ) // Журн.
аналит. химии. - 2007. - V . 62, № 5. - P . 465-472.
34. Сергеев Г.М., Шляпунова Е.В. Редокс экстракционно- фотометрическое
определение иодидов в минеральных водах // Завод. лаб. Диагност.
матер. - 2007. - V . 73, № 6. - P . 15-17.
35. Сергеев Г.М., Шляпунова Е.В. Экстракционная редокс фотометрия с
использованием гексахлоридного комплекса сурьмы( V ) // Аналитика и
контроль. - 2006. – V . 10, № 3-4. - P . 327 – 335.
36. Система капиллярного электрофореза «Капель» (Основы метода.
Аппаратура. Примеры использования систем капиллярного
электрофореза «Капель-103, -104, -105»). СПб. : Люмэкс, 2001. 55 с.
75](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_75.png)
![37. Смирнова Е. Е. Мировые запасы пресной воды //Вестник науки. – 2020.
– Т. 1. – №. 2. – С. 80-84.
38. Сороковикова, Л. М. Формирование химического состава воды
притоков Южного Байкала в современных условиях / Л. М.
Сороковокова, В. Н. Синюкович, И. В. Коровякова и др. // География и
природные ресурсы. 2002. № 4. P . 52–57.
39. Широкова В. А. Чудодейственные воды: исторический обзор //Вестник
Академии наук Чеченской Республики. – 2017. – №. 2. – С. 114-120.
40. Шляпунова Е. В., Сергеев Г. М., Пискунова М. С. Мониторинг
природных столовых и питьевых минеральных вод: взаимосвязь
содержания микро-(F ⁻ , NO ₃⁻ ) и макрокомпонентов (НCО ₃⁻ , SO ₄ ² ⁻ ,
Ca² ⁺ , Mg² ⁺ ) //Аналитика и контроль. - 2008.- № 1/2. – 2008. – С. 53-60.
41. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Анализ минеральных вод методом
анионной хроматографии // Сорбционные и хроматографические
процессы. -2007. - V . 7, Вып. 3. - P . 527-533.
42. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Анионная хроматография и редокс-
фотометрия в анализе питьевых вод // Журн. прикладной химии. -2008.
- Т. 81, Вып. 5. - С. 730-735.
43. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Ионохроматографический контроль
содержания катионов щелочных и щелочноземельных элементов в
некоторых природных питьевых водах // Вестник ННГУ. - 2008. - № 4. -
P . 65-70.
44. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Некоторые закономерности удерживания
анионов в двухколоночной ионной хроматографии // Аналитика и
контроль. - 2008. - V . 12, №. 3-4. - P . 138-142.
45. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Применение анионита “ ANIEKS - N ” для
ионохроматографического анализа минеральных вод // Изв. ВУЗов.
Химия и хим. технология. - 2008. - V . 51, № 1. - P . 27-29.
46. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М., Пискунова М.С. Мониторинг
природных столовых и питьевых минеральных вод: взаимосвязь
76](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_76.png)
![содержания микро ( F -
, NO
3 -
)- и макро (Н C О
3 -
, SO
4 2-
, Ca 2+
, Mg 2+
)
компонентов // Аналитика и контроль. - 2008. - V . 12, № 1 – 2. - P . 53 –
60.
47. Шляпунова Е.В., Сергеева В.П., Сергеев Г.М. Высокочувствительное
редокс- фотометрическое определение селенит- и иодид- ионов в
минеральных водах // Журн. аналит. химии. - 2008. - V . 63, № 3. - P .
242-246.
48. Шляпунова Е.В., Сергеева В.П., Сергеев Г.М. Использование сорбентов
"Элсикат" для разделения и определения катионов щелочных и
щелочноземельных элементов методом ионной
хроматографии // Вестник ННГУ. - 2008. - № 5. - P .39-44.
49. Шляпунова Е.В., Тихоненков А.В., Сергеев Г.М. Проточно-
инжекционное кондуктометрическое определение карбонатной
щелочности питьевых вод // Изв. ВУЗов. Химия и хим. технология. -
2007. - V . 50, № 10. - P . 66-68.
50. Baba Y. et al. Temperature-programmed capillary affinity gel electrophoresis
for the sensitive base-specific separation of oligodeoxynucleotides //Journal
of Chromatography A. – 1993. – V. 632. – №. 1-2. – P. 137-142.
51. Baxranova M. A., Pirmamatova G., Egamberdiyeva M., Ergasheva D.
“Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida o‘rganish //
Материалы 75- ой Международной научно - практической конференции
студентов - медиков и молодых учёных “ Современная медицина и
фармацевтика : новые подходы и актуальные исследования ”
( Самарканд , 18 мая 2021 г .). - Самарканд , 2021. – С . 150-151.
52. Beckers J. L., Ackermans M. T. Effect of sample stacking on resolution,
calibration graphs and pH in capillary zone electrophoresis //Journal of
Chromatography A. – 1993. – V. 629. – №. 2. – P. 371-378.
53. Bodiš D., Božíková J., Mackových D. Mineral Waters of the Slovak Spas–
Chemical Analysis, History and Present //Slovak Geological Magazine. –
2016. – V. 16. – P. 41-56.
77](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_77.png)
![54. Fazliyeva N . T ., Baxranova M . A . Samarqand viloyati ba ’ zi hududlari
ichimlik suvlarining kimyoviy tarkibi // Сборник материалов
Республиканской научно-практической конференции “Инновационные
технологии переработки минерального и техногенного сырья
химической, металлургической, нефтехимической отраслей и
производства строительных материалов” (Ташкент 12-14 май 2022
года). – Ташкент, 2022. – С. 30-32.
55. ISO 11885:2007 Water quality. Determination of selected elements by
inductively coupled plasma optical emission spectrometry (ICP-OES).
56. ISO 15587-2:2002 Water quality. Digestion for the determination of selected
elements in water. Part 2. Nitric acid digestion.
57. ISO E. N. et al. Water Quality. Application of Inductively Coupled Plasma
Mass Spectrometry (ICP-MS). Part 2: Determination of 62 Elements. – 2003.
58. Issaq H. J. et al. Approaches for the optimization of experimental parameters
in capillary zone electrophoresis //Advances in chromatography. – 1995. – V.
35. – P. 101-170.
59. Kaliszan R. Quantitavt Structure-Chromatographic Retenion Relationships.
N.Y.: Willey&Sons, 1987. - 303 p.
60. Kobya Y. et al. Radiochemical characterization of mineral waters in the
Eastern Black Sea Region, Turkey //Environmental monitoring and
assessment. – 2011. – V. 182. – №. 1. – P. 415-422.
61. Laurell C. B. Electrophoretics and electro-immunochemical analysis of
plasma-proteins-preface //Scandinavian journal of clinical & Laboratory
investigation. – 1972. – V. 29. – P. 5-&.
62. Lionetti F. J., Hunt S. M., Valeri C. R. Methods of cell separation //New
York: Plenum Publishing Corporation). Malhotra, R., Reid, KBM, and Sim,
RB (1988). Studies on the isolation of human Clq-receptor. Biochem. Sot.
Trans. – 1980. – V. 16. – P. 735-736.
78](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_78.png)
![63. Lyubomirova V., Mihaylova V., Djingova R. Chemical characterization of
Bulgarian bottled mineral waters //Journal of Food Composition and
Analysis. – 2020. – V. 93. – P. 103595.
64. Massart D. L., Vandeginste B. G. M.; Deming, S. N.; Michotte, Y.;
Kaufman, L. Chemometrics: A Textbook. – 1988.
65. Maurer H. R. Disc electrophoresis and related techniques of polyacrylamide
gel electrophoresis //Disc Electrophoresis and Related Techniques of
Polyacrylamide Gel Electrophoresis. – de Gruyter, 2011.
66. Mori M. et al. Determination of inorganic anions in human saliva by
zwitterionic micellar capillary electrophoresis //Fresenius' journal of
analytical chemistry. – 2001. – V. 370. – №. 4. – P. 429-433.
67. Ong C. P. et al. Retention of eleven priority phenols using micellar
electrokinetic chromatography //Journal of Chromatography A. – 1990. – V.
516. – №. 1. – P. 263-270.
68. Ong C. P., Lee H. K., Li S. F. Y. Separation of phthalates by micellar
electrokinetic chromatography //Journal of Chromatography A. – 1991. – V.
542. – P. 473-481.
69. Petraccia L. et al. Water, mineral waters and health //Clinical nutrition. –
2006. – V. 25. – №. 3. – P. 377-385.
70. Quattrini S., Pampaloni B., Brandi M. L. Natural mineral waters: chemical
characteristics and health effects //Clinical Cases in Mineral and Bone
Metabolism. – 2016. – V. 13. – №. 3. – P. 173.
71. Righetti P. G. Progress in isoelectric focusing and isotachophoresis
//International Conference on Isoelectric Focusing and Isotachophoresis
1974: University of Milan). – North-Holland Pub. Co., 1975.
72. Sargent J. R., George S. G. Methods in zone electrophoresis. – 1975.
73. Sastre J. et al. Determination of Cd, Cu, Pb and Zn in environmental
samples: microwave-assisted total digestion versus aqua regia and nitric acid
extraction //Analytica Chimica Acta. – 2002. – V. 462. – №. 1. – P. 59-72.
79](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_79.png)
![74. Schoenmakers P. J. Optimization of chromatographic selectivity: a guide to
method development. – Elsevier, 1986.
75. Sipos L. et al. Discrimination of mineral waters by electronic tongue,
sensory evaluation and chemical analysis //Food Chemistry. – 2012. – V.
135. – №. 4. – P. 2947-2953.
76. Sozo J. S. et al. Sensory quality of portuguese natural mineral waters:
Correlation with chemical composition //Ecological Engineering &
Environmental Technology. – 2021. – V. 22. – N 3. – P. 129–141.
77. Strasters J. K., Kim S. T., Khaledi M. G. Multiparameter optimizations in
micellar liquid chromatography using the iterative regression optimization
strategy //Journal of Chromatography A. – 1991. – V. 586. – №. 2. – P. 221-
232.
78. Swaile D. F., Sepaniak M. J. Fluorometric photodiode array detection in
capillary electrophoresis //Journal of Microcolumn Separations. – 1989. – V.
1. – №. 3. – P. 155-158.
79. Terabe S. et al. Electrokinetic separations with micellar solutions and open-
tubular capillaries //Analytical chemistry. – 1984. – V. 56. – №. 1. – P. 111-
113.
80. Whang C. W., Yeung E. S. Temperature programming in capillary zone
electrophoresis //Analytical Chemistry. – 1992. – V. 64. – №. 5. – P. 502-
506.
80](/data/documents/7a38fce2-27fb-4ad1-8a06-43409b1e6392/page_80.png)
TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH MUNDARIJA I.KIRISH 3 II. MINERAL SUVLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA ULARNI TADQIQ ETISH USULLARI ( ADABIYOTLAR SHARHI ) 7 2 .1. Mineral suvlarning kimyoviy tarkibi 7 2.2. Suvning mineral tarkibini aniqlashning tezkor usullari 28 III. TADQIQOT OB’EKTI VA USULLARI 38 3.1. Tadqiqot ob’ekti 38 3. 2 . Tadqiqot usullari 38 3. 2 . 1. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometriya usuli. Induktiv bo g‘ langan plazma 38 3 .2.2.IBP lik MS da o‘lchanadigan analiz ob’ektlari 40 3 .2.3.Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometrlarning tuzilishi 42 3 .2.4.Namunalarni kiritish sistemasi 43 3 .2.5.Induktiv bog‘langan plazmada sodir bo‘ladigan jarayonlar 48 3 .2.6.IBP mass-spektrometrning interfeys qismi 49 I V . AMALIYOT QISM 59 4 .1. Kerakli asbob va reaktivlar 59 4.2. Suv namunalarini analizga tayyorlash 59 4.3. Induktiv bog’langan plazmalik mass spektrometrni ishga tayyorlash 60 4.4. Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash 61 4.5. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida o‘rganish 6 4 4.6. Ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan mass–spektrometriya va mikrorentgen yordamida o‘rganish 6 5 IV. XULOSALAR 7 2 VI. ADABIYOTLAR 7 3 1
I. KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki yer yuzining 2/3 qismi suv bilan qoplangan.Suv hayot manbai.Barcha tabiiy jarayonlar suv ishtrokida amalga oshadi.Suv tabiatda boradigan barcha jarayonlarda ishtrok etib,ularning borishini ta’minlaydi. Shuning uchun suvga e’tibor juda katta. Suvning ifloslanishi yoki unda turli moddalarning erishi tabiiy jarayonlarning borishiga turlicha ta’sir etadi.Shuning uchun ham suvning tarkibini o’rganish va unda erigan moddalarning holatini o’rganish dolzarb muommolardan biridir. O`zbekiston Respublikasida keyingi 10 yillikda sanoat, ishlab chiqarish, fan, texnika o`zining yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi. Shu bilan birgalikda ekologiya va atrof- muhitni himoya qilish masalasi ham bugungi kunning asosiy muammolaridan biriga aylandi. Jumladan, yer osti va yer usti suvlarining zaharlanishi, yer atmosferasining ifloslanishi, yerdagi o`simlik, hayvon va insonlarning zaharlanishi davom etib, yashash tarzi o`zgarishiga sabab bo`lmoqda. Dunyoda mineral suvi bilan mashhur bo’lgan dam olish maskanlari va sihatgohlar bor. Ularda dunyoning ko’plab mamlakatlaridan sayyohlar va bemorlar borishadi. Bu ma’nbalar o’sha mamlakatlarning iqtisodiga ham foyda keltiradi. Bunday ma’nbalar respublikamizda ham mavjud. Ularning mineral suvlarining tarkibi haqidagi aniq ma’lumotlar qancha ko’p bo’lsa va ularning foydali xususiyatlari qancha ko’p o’rganilsa bundan birinchi navbatda davolanuvchilar ma’nfaatdor bo’ladi, ikkinchidan bu soha xuddi turizimga o’xshab mamlakatga daromad keltiradi. Samarqand viloyati Nurobod qo’rg’onida o’tgan asrning 60 yillarida ochilgan ikkita mineral suv manbai bor. Ulardan biri (1-manba) o’zlshtirilgan. U erda «Abu Ali ibn Sino» sihatgohi 2
qurilgan. Ikkinchi manbadan foydalanish 1990 yillarda boshlangan. Lekin ikkinchi manba suvining tarkibi haqida ma’lumotlar deyarli yo’q. Sihatgohning doktorlari bu suvni ichishni ham maslahat berishadi. Shuning uchun suvning minerallashish darajasini, radonning aktivligini va suvda erigan kimyoviy elementlarning miqdorini aniqlash dolzarb masala hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tekshirishlar uchun ichimlik suvi namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy, Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi. Tadqiqot predmeti: ichimlik suvining kimyoviy tarkibini o‘rganish va olingan natijalar asosida uning tarkibini baholash. Tadqiqotning maqsadi - Samarqand viloyati turli hududlaridan olingan suv namunalarining kimyoviy tarkibini o’rganish . Tadqiqotning vazifalari. suvni tarkibini tekshirishga doir ilmiy adabiyotlarni yig’ish va umumlashtirish ; suv namunalarini tahlilga tayyorlash ; suv namunalari qoldiqlarini mikrorengen usulida tahlil etish ; olingan natijalarni statistik qayta ishlash va turli suv namunalarining kimyoviy tarkibini qiyosiy tahlil etish . Ilmiy yangili g i: Ilk bora Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvining element tarkibi aniqlandi; Ilk bora Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvlarining kimyoviy tarkibi yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan IBPli MS usuli yordamida sifat va miqdoriy analiz qilindi . Tahlilning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat: Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvini induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida tahlil etish; 3
Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvlarining element tarkibi bo‘yicha baxolash. Tahlilning farazlari: ichimlik suvining kimyoviy tarkibini elementlar miqdorlari nuqtai nazaridan tahlil etilishi ularni ichimlikka yaroqliligi va geokimyoviy xarakteristikalarini baxolash imkoniyatini yaratadi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharxi. Ichimlik suvini kimyoviy tarkibini o‘rganish,ularni mikrobiologik nuqtai nazardan baxolash bo‘yicha talaygina ishlar bajarilgan,ichimlik suvlariga qo‘yiladigan talablarning me’yoriy –huquqiy hujjatlari ishlab chiqarilgan. Zamonaviy tadqiqot usullari,jumladan mass-spektrometriya,xromatografiya va boshqa usullar yordamida suvning mineral tarkibini o’rganishnng metodologik asoslari ishlab chiqilgan. Bu borada A.P. Krishkov, I.P. Alimarin,Yu.A. Zolotov, K.I Sakodinskiy va boshqalarning, respublika olimlaridan A.A. Kist, R.A.Qulmatovlarning ishlari diqqatga sazovordir. Suvning tarkibi tabiiy sharoitga bog‘liqligi hisobga olinadigan bo‘lsa,uning mineral tarkibini har tomonlama o’rganish o’z dolzarbligini yo‘qotgan emas. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqotlarda sezgirligi va natijalarning takrorlanishi bo‘yicha yuqori bo‘lgan zamonaviy tadqiqot usullaridan induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen analizi hamda ma’lumotlarni qayta ishlashda statistik usullar (Statictica dasturi) ishlatiladi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati. Samarqand viloyati ba’zi hududlarining ichimlik suvlarini kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘linishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati suv namunalarini induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida aniqlash metodikasini yaratilishi bilan izohlanadi. 4
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot ob’ektlari va usullari, olingan natijalar va ularning muhokamasi, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 81 betdan iborat. Dissertatsiyada 1 jadval va 22 rasm keltirilgan. 5