logo

MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

608.2314453125 KB
MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN
KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH 2MUNDARIJA
KIRISH 3
II.   ADABIYO T LAR   SHARHI .     MELANINLAR,   OLINISH
USULLARI, XOSSALARI  7
2.1. Melanin manbalari             7
2.2.M elanin modeli 9
2.3. Xitin tuzilmalari bilan molekulyar o'zaro ta'sir i 1 0
2.4. Melaninning biologi k funksiyalari   1 1
2 .5.  Melaninlarning biosintezi 20
2.6. Melaninning kimyoviy tarkibini o'rganish 23
2.7.Ekstraktlarning, triterpenoidlarning va ularning biologic faolligi   24
III BOB.  TADQIQOT MANBAALARI VA USULLARI 34
3.1. Tadqiqot manbaalari 34
3.2.Tadqiqot usullari    34
3.2.1. Elektron spektroskopiya     40
3.2.2. Infraqizil – spektrlar          42
IV.   MELANINNING   TUZILISHINI   KVANT-KIMYOVIY   TAHLILI
VA   UNING   Cu 2+
  IONLARI   BILAN   KOMPLEKSINING
BARQARORLIGI 49
4.1. Melaninning tuzilishini kvant-kimyoviy tahlili   49
4.2.Melaninning turli erituvchilardagi IQ-spektrlari 56
4.3.Melaninni   Cu(II)   ioni   bilan   kompleksining   barqarorligini
spektrofotometrik usulda baholash 59
V.XULOSALAR 64
VI. ADABIYOTLAR 65 3KIRISH
Dissertatsiya   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.   Ma’lumki,
melaninlar zamburug'lar orasida keng tarqalgan turli xil, tartibsiz kimyoviy tuzilishdagi
yuqori molekulyar og'irlikdagi (M ~ 2 - 200 kDa) pigmentlar guruhiga kiradi. Kimyoviy
tuzilishiga   ko'ra,   melaninlar   eumelaninlar,   teomelaninlar   va   allomelaninlarga   bo'linadi.
Eumelaninlar,   o'simliklardan   kam   uchraydigan   hayvonlarning   qora   pigmentlari   tirozin
yoki  DOPAning polimerizatsiya mahsulotlari bo'lib, uning tarkibiy elementi indol-(5,6)-
benzoxinon   bilan   ifodalanadi.   Sariq,   qizil   yoki   jigarrang   rangga   ega   va   hayvonlarda
uchraydigan   teomelaninlar   tirozin   va   sisteinning   s opolimerizatsiyasi   mahsulotidir.
Allomelaninlar, naftalin yoki katexol turlarining biopolimerlari - bu yuqori o'simliklar va
zamburug'larning qora jigarrang pigmentlari.
Melaninlar   azot   o'z   ichiga   olgan   va   azotsiz   polifenollarning   fermentativ
oksidlanishi paytida organizmda hosil bo'lgan quyuq rangli, yuqori molekulyar tartibsiz
biopolimerlardir.
Erkin   radikal   reaktsiyalarning   ingibitori   sifatida   melaninlar   xavfli   o'smalar
o'sishini   tormozlab   turadi,   ionlashtiruvchi   nurlanishning   halokatli   dozalaridan   himoya
ta'sirini   ta'minlaydi,   lipid   peroksidlanish   jarayonlarini   bostiradi,   o'simlik   o'sishini
rag'batlantiriradi.   Melaninlar   tibbiyot,   farmakologiya,   qishloq   xo'jaligi   va   boshqa
sohalarda qo'llaniladi [1].
Melaninlar kimyoviy [2] va mikrobiologik sintez [3–5], shuningdek hayvonlar va
o'simlik materiallaridan ajratib olish natijasida olinadi [ 6].
Melaninning   kimyoviy   sinteziga,   boshlang'ich   materiallarning   qimmatligi   va
jarayonning murakkabligi tufayli, sanoat miqyosida erishish qiyin, bu yakuniy mahsulot
narxiga ta'sir qiladi.
Melaninlarni biologik materiallardan ajratib olish va tozalashdagi qiyinchiliklar va
ularning tuzilishini o'rganish barcha melanin pigmentlari amorf moddalar ekanligi bilan
bog'liq.   Natijada,   shuningdek,   ularning   biosintezi   yo'llarining   xilma-xilligi   sababli,
ko'plab melaninlarning aniq tuzilishi va funktsiyalari hali aniqlanmagan [7] va ularning 4fizik-kimyoviy   xususiyatlari   to'g'risidagi   adabiyotlar   asosan   suvda   erimaydigan
dioksifenilalanin-melaninlarga tegishli [8, 9].
Melanin ishlab chiqarish uchun turli xil biologik xomashyolar pigmentni ajratish
va tozalashning standart usulini yaratishga to'sqinlik qildi.
Melanin ishlab chiqarishning mikrobiologik usulidagi  asosiy  muammo shundaki,
fermentatsiya paytida ishlatiladigan shtammlar hujayra ichidagi melaninni sintez qiladi.
Shuning uchun ham melanin olish uchun boshqa tabiiy xomashyolarni izlash va ulardan
yuqori   unum   bilan   melanin   olishga   imkon   beradigan   texnologiyalarni   yaratish   dolzarb
muammolardan biridir.
Shu   bilan   bir   qatorda   melaninning   ba’zi   d-elementlar   ionlari   bilan   hosil   qilgan
birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish   dolzarb   muammolardan   biridir.
Tadqiqot   ob’ekti     va     predmeti.   Tadqiqot   ob’ekti   pilla   qurti   chiqindisi,   turli
tabiatdagi organik erituvchilar, suv, xlorid kislota va d-elementlarning tuzlari, melanin,
d-elementlarning melaninli kompleks birikmalaridan iborat .
Tadqiqot   predmeti   pilla   qurti   chiqindisidan   ajratib   olingan   melaninni   fizik-
kimyoviy   xarakteristikalari   va   hamda   uning   d-elementlar   ionlari   bilan   hosil   qilgan
birikmalarning xossalarini, jumladan barqarorligini o‘rganishdan iborat . 
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. 
Tadqotning maqsadi   – melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan
birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish.  
Tadqiqotning vazifalari:
 Pilla qurti chiqindisidan melaninni ajratib olish;
 Melaninning   ba’zi d-elementlar   ionlari   bilan   hosil   qilgan   birikmalarini   olish;
 Melaninning   ba’zi   d-elementlar   ionlari   bilan   hosil   qilgan   birikmalarining   fizik-
kimyoviy   xossalarini   tadqiq   etish.
Ilmiy   yangiligi.   Ilk   bora   melanin   molekulasining   tuzilishi   kvant-kimyoviy   (ab
initio)   usulda   baholandi,   melaninning   ba’zi   d-elementlar   ionlari   bilan   kompleks
birikmalari  olindi  va ularning fizik-kimyoviy xossalari,  jumladan barqarorliklari  tadqiq
etildi.
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari. 5Tadqiqotning   asosiy   masalalari   quyidagilardan   iborat:
 Melaninni  toza   holda  pilla   chiqindisidan  ajratib  olish  va  uning  tozalik  darajasini
molekulyar   massasini   aniqlash   orqali   baholash;
 Melaninning   ba’zi d-elementlar   ionlari   bilan   kompleks   birikmalarini   olish; 
 Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan olingan kompleks   birikmalarini   fizik-
kimyoviy   xossalari, jumladan   barqarorliklarini   tadqiq   etish.
Tadqiqotning farazlari:   Melanin polifunksional  birikma bo‘lganligi  uchun u d-
elementlar   ionlari   bilan   kompleks   birikmalar   hosil   qilishga   moyil   va   shuning   uchun   u
ligant sifatida koordinatsion birikmalar hosil qiladi.
Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).   Ma’lumki,   Melanin
ko'pchilik   organizmlarda   uchraydigan   tabiiy   pigmentlar   guruhidir.   Organizimlarda
melanin   pigmentlari   melanotsitlar   deb   nomlanuvchi   maxsus   hujayralar   guruhida   ishlab
chiqariladi.   Funktsional  jihatdan melanin ultrabinafsha  nurlanishidan himoya vazifasini
bajaradi.
Melaninning   beshta   asosiy   turi   mavjud:   eumelanin,   feomelanin,   neyromelanin,
allomelanin va piyomelanin[1]. Eng keng tarqalgan turi eumelanin bo'lib, ularning ikkita
turi mavjud - jigarrang eumelanin va qora eumelanin. Feomelanin sistein hosilasi bo'lib,
u boshqa  pigmentatsiyalar  qatorida qizil   sochlarning  rangi   uchun katta  darajada  mas'ul
bo'lgan   polibenzotiazin   qismlarini   o'z   ichiga   oladi.Neyromelanin   miyada
topiladi.Parkinson   kasalligi   kabi   neyrodegenerativ   kasalliklarni   davolashda   uning
samaradorligini   o'rganish   uchun   tadqiqotlar   olib   borildi.   Allomelanin   va   pyomelanin
azotsiz melaninning ikki turidir [2]. Inson terisida melanogenez ultrabinafsha nurlanishi
ta'sirida   boshlanadi   va   terining   qorayishiga   olib   keladi.   Melanin   yorug'likni   samarali
singdiruvchi vosita hisoblanadi. Pigmentga so'rilgan ultrabinafsha nurlanishining 99,9%
dan   ortig'ini   tarqatishga   qodir.   Ushbu   xususiyat   tufayli   melanin   teri   hujayralarini
Ultrabinafsha   nurlanish   orqali     shikastlanishdan   himoya   qiladi   [3],   foliy   kislotasining
kamayishi va terining degradatsiyasi  xavfini kamaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
ko'proq   konsentratsiyalangan   melanin,   ya'ni   terining   qorayishi   bo'lgan   odamlarda   teri
saratoni   kam   uchraydi.   Biroq,   terining   pigmentatsiyasi   va   foto   himoyasi   o'rtasidagi
bog'liqlik  hali   ham   noaniq[4].   S huning  uchun   ham   melanin ning  turli   d-metallar   ionlari 6bilan   ichki   kompleks   birikmalar   sintezi   va   ularning   barqarorligini   baholash   dolzarb
muammolardan biridir.
Tadqiqotda   qo‘llanilgan   metodikaning   tavsifi   ( Tadqiqotning   usullari ) .
Tadqiqotlarda   ekstraksiya,   fizik-kimyoviy,   gaz   xromatografiyasi,   gazoxromato-mass-
spektrometriya (GX-MS),IQ-spektroskopiya va statistik usullardan foydalanildi .
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati. 
Melanin   molekulasining   tuzilishini   kvant-kimyoviy   (Ab   initio)   usulda   baholash,
melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalarini olinishi va ularning
fizik-kimyoviy   xossalarini   o‘rganilishi   organik   ligandli   koordinatsion   birikmalar
haqidagi ma’lumotlarni boyitilishi ishning nazariy ahamiyatini izohlaydi.
Melaninning   ba’zi   d-elementlar   ionlari   bilan   kompleks   birikmalarini   olinish
metodikasi va ularning fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganish 
usullaridan   70530101-Kimyo   (turlaribo‘yicha)   magistrlarining   magistrlik
dissertatsiyalarini   hamda   falsafa   va   doktorlik   dissertatsiyalarini   bajarishda   foydalanish
mumkinligi   ishning   amaliy   ahamiyatini   tashkil   etadi.  
Ish   tuzilmasining   tavsifi.   Dissertatsiya   kirish,   adabiyotlar   sharhi,   tadqiqot
ob’ektlari   va   usullari,   olingan   natijalar   va   ularning   muhokamasi,   xulosalar   hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 79 betdan iborat. Dissertatsiyada   11
jadval   va   12   rasm   keltirilgan. 7II. ADABIYOTLAR SHARHI 
MELANINLAR, OLINISH USULLARI, XOSSALARI 
2.1.Melanin manbalari
                      Pigmentlar   ko'pchilik   tirik   organizmlar   tomonidan   ishlab   chiqariladi   va
yorug'likning   ma'lum   to'lqin   uzunliklarini   yutish   va   sinishi   orqali   dunyoni   turli   xil
ranglar  bilan  boyitadi.  Tabiatdagi   biologik  pigmentlarning  turlari  ko'p,  monomerlardan
(masalan,   karotinoidlar,   lusiferin,   flavonoidlar   va   xlorofillar,   bilirubin,   gemoglobin,
gemosiyanin kabi boshqa porfiringa asoslangan)   to     polimer lar gacha (ya'ni, melaninlar,
taninlar va humik moddalar) . Barcha pigmentlar elektron rezonanslarni  ta'minlaydigan
va   hujayralardagi   energiya   uzatish   reaksiyalariga   vositachilik   qiluvchi
konyugatsiyalangan   qismlarni   (masalan,   aromatik   halqalarni)   o'z   ichiga   oladi.
Pigmentlar   tomonidan   aks   ettirilgan   nurlanish   zahirasi   yoki   energiyasi   har   xil   biologik
funktsiyalar ga   xizmat   qiladi ,   masalan,     kamuflyaj   yoki   hayotni   ta'minlovchi   muhim
rolla rnini   qoblashdan   tortib,     to,   quyosh   energiyasidan   metabolik   foydalanish gacha   va
radiatsiyaviy zararlardan himoya qilish gacha.
                    Biologik   pigmentlar   orasida   melaninlar   o'ziga   xos   sinfni   ifodalaydi.   Tarixiy
jihatdan   melaninlarning   xilma-xilligi   va   tuzilishi dagi   murakkabliklar i   tufayli   ularni
aniqlash   va   tasniflash   qiyin   bo'lgan.   Melaninlarni   eumelaninlar,   feomelaninlar,
neyromelaninlar   va   allomellalinlarga   bo'lish mumkin. Ularning barchasi yuqori tartibli
birikmalar   hosil   qiluvchi   g etero g en   polifenollar   bo'lib,   ular   o'ziga   xos   fizik-kimyoviy
xususiyatlarga   ega   tuzilmalardir,   jumladan:   keng   polosali   optik   yutilish ga ,
paramagnetizm ga , zaryad o'tkazuvchanligi va ajoyib strukturaviy barqarorlik ga ega . Bu
xususiyatlar   melaninlarga   biologik   tizimlarda   turli   funktsiyalarni   bajarishga   imkon
beradi ,  melanizatsiya  esa  mexanizmning iqlim o'zgarishi ga  umumiy moslashuvidir.
Biologiyada   melaninlarning   keng   tarqalishi   y erdagi   hayot   evolyutsiyasida   ushbu
biomolekulalar sinfi n ing funktsional ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. 8              Qo'ziqorinlar   olamida   melanizatsiya   butun   tur   bo`yicha     kuzatiladi.
Z amburug'l arning   b a'zi   turlari   konstitutsiyaviy   melanizatsiyaga   uchraydi,   boshqalari
faqat  fazaning ma`lum bir  rivojlanish  sharoitlarida ekologik navbatlarga ko`ra  (masalan,
konidiya,   xamirturush   filamentining   o'sishi)   yoki   melanin   fenolik   prekursorlari
ishtirokida melanizatsiyalanadi  [ 6 ] .
         Konstitutsiyaviy melanizatsiyalangan qo'ziqorin turlari   melanotik   deb ataladi, qora,
dematiya viy ,   mikrokolonial   yoki   meristematik   zamburug'lar,   ya'ni   faqat   ma'lum   bir
sharoitda melanizatsiyalanadigan qo'ziqorin turlarini " fakultativ melanotik " zamburug'lar
deb atash mumkin.
         Melanotik zamburug'lar filogenetik jihatdan xilma-xil bo'lib, dunyo bo'ylab, qoida
tariqasida,   ko'pchilik   hayot   shakllari   uchun   mos   bo'lmagan   qattiq   ekologik   bo'shliqlar
koloniyalari sifatida tarqalgan. Bunday muhitlar haroratning keskin o'zgarishi, radiatsiya
ta'sirining   kuchayishi,   yuqori   osmotik   bosim,   oksidlovchi   stress,   past   suv   faolligi   va
ozuqa   moddalarining   mavjudligi   bilan   tavsiflanadi.   Melanizatsiya   bu
mikroorganizmlarga atrof-muhitning turli  jismoniy  va kimyoviy ta'sirlariga toqat  qilish
imkonini beradi, bu ularni  poliekstremofillarga  aylantiradi.
              Aksariyat   qo'ziqorin   melaninlari   1,8-di g idroksinaftalin   (D H N)   polimerizatsiyasi
natijasida hosil bo'ladi, ammo qo'ziqorin turlari boshqa pigment prekursorlari tomonidan
ham   hosil   bo'lishi   mumkin:   tirozin,   gamma-glutaminil-4-gidroksibenzol   (G H BA),
katexol, gomogentis kislotasi, katexolaminlar va (b)-skitalon.  Melanin sintezi jarayonida
fenolik prekursorlar   tartibsiz  polimerizatsiya natijasida fermentativ yoki passiv ravishda
sodir bo'lishi mumkin bo'lgan bir nechta oksidlanish va qaytarilish bosqichlaridan o'tadi.
Aslida,   L-Dopaning   shaffof   suvli   eritmasi,   hatto   fermentlar   bo'lmagan   taqdirda   ham,
xona haroratida melanin zarrachalariga cho'kadi.
Melanin   biosintezida   bir   qancha   fermentlar,   jumladan,   polifenol   oksidazalar
(masalan,   tirozinaza,   lakkaz,   katexoloksidaza),   fenolik   melanin   prekursorlarining
tezligini   cheklovchi   dastlabki   oksidlanishini   amalga   oshiradigan   asosiy   fermentlar
ishtirok  etadi.  Ularning  faolligi   ularning  katalitik  joylarida  mis  ionlariga  bog'liq  bo'lib,
ular   substratning   qaytarilishini   yo'naltirishga   va   kataliz   uchun   molekulyar   kislorodni
muvofiqlashtirishga yordam beradi.  9Shunday   qilib,   mis   gomeostazi   qo'ziqorin   melanin   biosintezining   kalitidir.
Qo'ziqorin   melaninlarining   biosintezi   ilgari   ko'rib   chiqilgan   va   bu   yerda   batafsil
muhokama   qilinmaydi.   Qo'ziqorin   melaninlari,   ularning   oldingisidan   qat'iy   nazar,
o'xshash   funksional   guruhlarga   va   taqqoslanadigan   fizik-kimyoviy   xususiyatlarga   ega
bo'lishi   ehtimoli aytib o`tilgan[ 38 ] . Biroq, bu xususiyatlar turli qo'ziqorin melaninlarida
hali   o'rganil ishi   kerak .   Ko'p   miqdordagi   melanotik   turlarni   va   melanin   ishlab
chiqarishning   biosintetik   yo'lini   hisobga   olgan   holda,   qo'ziqorin   melaninlari   hali   ham
aniqlanishi   kerak   bo'lgan   turli   xil   strukturaviy   va   kimyoviy   xususiyatlarni   ifodalashi
mumkin.   Qo'ziqorin   melaninining   yoki   umuman   melaninning   ma'lum   bir   tuzilishi
saqlanib qolgan, ammo yaxshi tushunilmagan.
Tabiatdagi boshqa amorf moddalar (masalan, yog'och) singari, uning strukturaviy
konformatsiyasini   (ikkilamchi,   uchlamchi   yoki   to'rtlamchi   tuzilmalarga   o'xshash)   aniq
ta'rifi   bizning   hozirgi   texnologik   va   amaliy   imkoniyatlarimizdan   tashqarida.
Melaninning tuzilishi va xossalari haqidagi hozirgi tushunchamiz, birinchi navbatda, bir
xil   bo'lmagan,   ammo   umumiy   fizik-kimyoviy   xususiyatlarga   ega   bo'lgan   sintetik
melaninlarni   yoki   zamburug'li   bo'lmagan   tabiiy   melaninlarni   (asosan,
kalmar/ karaktisalardan ) o'rganishdan kelib chiqadi.
Melanin   strukturasi   modellaridan   biri   indol   yoki   fenolik   monomerlarning
muntazam   ravishda   joylashgan   grafitga   o'xshash   ko'p   qavatli   qatlamlarning   ketma-ket
tartiblangan planar   joylanmalarga   polimerlanishini ko'rsatadi, ular ko'proq geterogen va
tartibsiz   makromolekulyar   konfiguratsiyalarga   o'zaro   tikilishi   mumkin.   Bu   lokal   tartib-
global tartibsizlik nom i bilan tanilgan .
2.2.M elanin modeli.
U   p-stacking   kombinatsiyasini,   noaniq   o'lchamdagi   vodorod   va   ion   bog'lan ishli
nanostrukturalarni   o'z   ichiga   oladi ,   keyinchalik   ular   melanin   granulalari   deb
nomlanuvchi   sharsimon   o'lchamlarga   ega   tasodifiy   zarrachalarni   hosil   qilish   uchun
birlashadi.   Zamburug'larning   yuqori   aniqlikdagi   mikroskop iyasi da   melaninlar   donador
naqshlarni   va   rentgen   nurlarining   diffraktsiyasini   ham   ko'rsatadi.   Tahlil   varaqlararo 10masofalar taxminan 0,4 nm bo'lgan ko'p darajali tekis qatlamli tuzilishga mos keladigan
naqshlarni   aniqladi.  Qo'ziqorin   melanin  granulalarining   o'rtacha   hajmi,  vazni   va   birligi
noma'lumligicha   qolmoqda.   Zamburug'larda   melanin   hujayralar   yuzasida   joylashishi
yoki   hujayradan   tashqari   bo'shliqqa   chiqarili shi   mumkin.   Hujayra   yuzasida   melanin
granulalarining   aniq   joylashishi   qo'ziqorin   turlari   orasida   farq   qiladi.   Masalan,
Cryptococcus   neoformans da   melanin   granulalari   plazma   membranasi   va   hujayra
devorining   ichki   qismi   o'rtasida   to'planadi.   Boshqa   qo'ziqorin   turlari da   melanin
qo'shimchalari   hujayra   devori   matritsasi   ichida   yoki   yuzasida   joylashgan .   M elaninning
q o'ziqorin hujayra devorida  yig`ilishi intim  joylar i da sodir bo'ladi.
2.3. Xitin tuzilmalari bilan molekulyar o'zaro ta'sir
Xitin almashinuvining buzilishi " teshik   melanin" fenotipiga olib keladi, bu   y erda
pigment   endi   hujayra   devorida   mavjud   bo`lmaydi   va   hujayradan   tashqari   muhitga
chiqariladi.   Xitin   Ya MR   ( Ya MR)   belgilarining   izlari   har   doim   Cryptococcus
neoformans   melanin   izolatlarida   topiladi,   ya'ni   bu   polisaxaridlar   pigment   bilan   yaqin
aloqada   bo'lib,   ular   melanin   preparatining   gidrolizi   paytida   bosqichlarga   qarshilik
ko'rsatadi. Lipidlar, peptidlar va uglevodlar kabi boshqa biomolekulalar ham kriptokokk
infektsiyasida,   melanin   klirensida   topilgan,   ammo   ularning   identifikatsiyasi   va
melanogenezdagi   ahamiyati   hali   ham   noma'lum.   Zamburug'li   melanin   sintezi
hayvonlarning   melanogeneziga   o'xshaydi,   chunki   u   lipid   pufakchalari   yoki
melanosomalar   ichida   sodir   bo'ladi.   Bu   hujayrani   hujayra   ichidagi   melanogenez
jarayonida   hosil   bo'lgan   yuqori   reaktiv   erkin   radikal   fenolik   oraliq   mahsulotlardan
himoya   qilishi   mumkin   va   erkin   radikal   reaktsiyasi   mahsulotlarini   o'z   ichiga   olishi   va
ularning shaklini ta'minlash uchun vesikulyar tuzilmalar kerak bo'lishi mumkin.
Qo'ziqorin melanosomasining dalillari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
(i) melanin qobig'i ,   aniq o'lchamli zamburug'li pufakchalar bilan taqqoslanadigan sferik
melanin granulalari qatlamlaridan  yaqqol shakllangan , (ii)  Ya MR melanin izolatlari lipid
signaturlarini   ( imzolarini )   o'z   ichiga   oladi,   (iii)   lakkaz a   -   melanin   hosil   bo'lishini
katalizlovchi   ferment.   Vezikulalarda(p ufakchalar da)   t opilgan   va   (iv)   izolyatsiyalangan 11pufakchalar   L-Dopa   ishtirokida   melanizatsiyalanishi   mumkin.Yaqinda   o tkazilganʻ
tadqiqot shuni ko rsatdiki, 	
ʻ Aspergillusdagi  melanin sintezi hujayra devoriga noan anaviy	ʼ
tarzda ajralib chiqadigan hujayra ichidagi endosomalarda boshlanadi, bu yerda melanin
biosintetik   fermentlari   to planishi   mumkin.   Lakkaza   pH   ga   bog'liq   holda   hujayra	
ʻ
devoriga joylashadi.  Xuddi  shu narsa  qo'ziqorin hujayra devorida    in situ   melanogenez
ehtimoli bilan mos keladi.
2.4. Melaninning biologik  funksiyalari
Melaninlar boshqa pigment yoki biomolekula tomonidan takrorlanmaydigan fizik-
kimyoviy va strukturaviy xususiyatlarga ega. Melaninning bu murakkab tabiati ularning
yuqori   darajadagi   tuzilishini   tushuntirish   qobiliyati miz ni   cheklaydi   shu   jumladan
ularning   funksiyalarini   tushunishni   ham .   So'nggi   yillarda   sintetik   va   qo'ziqorin li
bo'lmagan   tabiiy   melaninlarning   fizik-kimyoviy   tadqiqotlari   eukaryotik   tizimlarda
ularning   ko'p   biologik   funksiyalari   asosida   yotgan   xususiyatlar i   haqida   qimmatli
ma'lumotlarni   taqdim   etdi.   Qo'ziqorin   biologiyasida   melaninning   turli   funktsiyalarini
yaxshiroq   tushunish   uchun   qo'ziqorinlarning   fizik-kimyoviy   xususiyatlarini   aniqlash
kerak. Qora zamburug'larning keng geografik tarqalishi shuni ko'rsatadiki, melaninlar bu
organizmlarga   ekstremal   ekologik   sharoitlarda   omon   qolish   yoki   moslashish
afzalliklariga   aylanadigan   maxsus   xususiyatlarni   beradi.   Melaninlarning   qo'ziqorin
virulentligi   va   inson   patogeneziga   qo'shgan   hissasi   funksional   xususiyatlar   bo'yicha
muhim tadqiqotlarni rag'batlantiradi.
Zamburug'li   melanin   muhim   virulent   omil   hisoblanadi.   Bir   qator   qo'ziqorin
turlarida, infektsiya paytida o'ziga xos bo'lmagan qobiq vazifasini bajaradi, qo'ziqorinni
mexanizm   egasi ning   immun   reaksiyasidan   himoya   qiladi.   Shu   bilan   birga,   qo'ziqorin
melanizatsiyasi   inson   xostidan   tashqarida   ko'plab   biologik   maqsadlarga   xizmat   qiladi,
jumladan :  foto himoya qilish, energiya yig'ish,   tekin  radikal  chiniqish , issiqlik va sovuq
stressdan   himoya   qilish,   metall ar   xelyatsiyasi,   hujayra   mustahkamligi,   quritishga
qarshilik va hujayra rivojlanishi. Keyingi bo'limlarda biz qo'ziqorin melaninlarining turli 12funksiyalarini zamburug'li bo'lmagan melaninlar uchun tavsiflangan ba'zi umumiy fizik-
kimyoviy xususiyatlar asosida muhokama qilamiz.
Fo to himoya   funksiyasi.   Elektromagnit   nurlanish   zarur   (masalan,   fotosintez)   va
ta'sir   qilish   chastotasi   va   vaqtiga   qarab   hayot   uchun   potentsial   xavf li .   Ko'pgina   zararli
ta'sirlar   yuqori   energiyali   elektromagnit   to'lqinlar   yoki   ionlashtiruvchi   nurlanish
(jumladan, gamma nurlanishi, rentgen nurlari va ultrabinafsha ABC (UVA, UVB, UVC)
chastotalari)   ta'siri   bilan   bog'liq.   Ushbu   yuqori   chastotalar   suvdan   va   boshqa
biomolekulalardan   (masalan,   DNK,   oqsillar)   elektronlarni   yo`qotib   yuborishi   mumkin,
ular reaktiv kislorod turlari, ROS (ya'ni, superoksid anionlari, O
2  peroksid, O
2 -2
, vodorod
periks,  H
2 O
2 , gidroperoksil, HO
2 -
, gidroksil  radikallari, OH -
  va gidroksil  ioni, OH -  
[ 49 ]
deb   nomlanuvchi   erkin   radikal   vositachilarni   hosil   qiladi.   ROS   ( R obot   O peratsion
T izimi) dan   ma`lumki,   ular     sezgir   hujayra   ichidagi   molekulalarning   strukturaviy
funktsiyasiga   zarar   etkaz adi .   Natijada   fotozararni   cheklash   va   tuzatish   uchun   turli
biologik   mexanizmlar   rivojlandi.   Melanizatsiya   melaninning   optik   va   antioksidant
xususiyatlari   tufayli   ionlashtiruvchi   nurlanishdan   himoya   qilishning   konservativ
mexanizmidir   ( quyiga   qarang).Melaninning   fotoproteksiyadagi   roli   keng   ma'lum,
masalan,   inson   terisida,   u   tabiiy   quyoshdan   himoya   qiluvchi   vosita   sifatida   ishlaydi,
so'riladi va ionlashtiruvchi nurlanish fotonlarini o'z strukturasida tarqatadi   [ 90 ] . Boshqa
biologik   pigmentlar   faqat   yorug'lik   chastotalarining   tor   diapazonini   o'zlashtirishga   odir
bo'lsa-da,   melaninlarning   murakkab   tartibsiz   tuzilishi   elektromagnit   spektrning   butun
UveVisible   qismini   so'rilishiga   olib   keladi   [ 83 ] ,   Amorf   qattiq   yarim   o'tkazgichlarning
tavsifi o'xshash   [79] . Melaninning sintetik va tabiiy suspenziyalari xarakterli monotonik
optik keng polosali yutilishni namoyon qiladi, u infraqizil chastotalarga yaqinlashganda,
ultrabinafsha   UV nurlanish   zonasi   yaqinida   maksimal   bilan   pasayish   egri   chizig'ini
ko'rsatadi  [83,125,149] . Barcha melaninlar bir xil yorug'lik singdirish o'tkazuvchanligiga
ega bo'lishi mumkin bo'lsa-da, individual qo'ziqorin melaninlarining optik xususiyatlari
asosan   o'rganilmagan   bo'lib   qoladi   va   turlar   orasida   sezilarli   darajada   farq   qilishi
mumkin.   Inson   terisining   ko'nlashishiga   o'xshab,   qo'ziqorin   melanogenezi   ham
ionlashtiruvchi   nurlanish   ta'sirida   rag'batlantiriladi,   buning   natijasida   pigmentli
xamirturushlar   albinoslarga   qaraganda   radiotoksiklikka   nisbatan   chidamliroqdir 13[14,27,31,   va     11 3,147 ,   167] .   Shuni   ta'kidlash   kerakki,   qora   zamburug'lar   har   qanday
boshqa   eukar i otlar   uchun   halokatli   bo'lgan   ionlashtiruvchi   nurlanish   darajasida   omon
qolishi   mumkin   (genetik   materiali   alohida   yadroda   joylashgan   xromosomalar
ko'rinishidagi   DNK   bo'lgan   hujayra   yoki   hujayralardan   iborat   organizm).   Eukar i otlar
eubakteriyalar   va   arxebakteriyalardan   tashqari   barcha   tirik   organizmlarni   o'z   ichiga
oladi, bu hayot chegaralari uchun qiziqarli oqibatlarga olib keladi.
Qo'ziqorin   melaninining   hujayrani   radiatsiyaviy   shikastlanishdan   himoya   qilish
mexanizmi,   ehtimol,   radiatsiya   energiyasini   yutish-tarqatish   uchun   bir   nechta
jarayonlarning kombinatsiyasi bilan bog'liq, jumladan: melaninning kimyoviy tarkibi va
tuzilishidagi  o'zgarishlar, fotonlarning protonlar  yoki  elektronlar  tomonidan egiluvchan
tarqalishi   (   yoki   Komptonning   tarqalishi),   so'rilgan   fotonlarning   nurlanishsiz   tarqalishi
(issiqlik   shaklida   energiyaning   parchalanishiga   olib   keladigan   jarayon)   va   antioksidant
yoki erkin radikallar. Fotohimoya qobiliyati, nurlanish turlari, chastotalari  va nurlanish
turlari   a   qarab   farq   qilishi   mumkin.   Melaninning   o'zi   sitotoksik   radikallarni   ishlab
chiqar s a, ma'lum bir ta'sir qilish chegarasidan keyin fotoprotektor fotozararga aylanishi
mumkin.   Shunday   qilib,   ma'lum   sharoitlarda   melanin   mavjudligi   radiatsiyaga   nisbatan
sezgirlikni   oshirishi   mumkin.   Melanin   ta'sirida   terining   fotoprotektiv   va
fotosensibilizatsiya funktsiyasi  to`g`risida fikrlarni  qarang  [116] .
Antioksidantlik funksiyasi.    Barcha biologik pigmentlarning umumiy xususiyati
ularning   ekzogen   erkin   radikallarni   qabul   qilish   va   zararsizlantirish   qobiliyatidir.   [77] .
Melaninlar kuchli antioksidantlardir. Zamburug'larda ular virulentlikka hissa qo'shadilar
( shikastlanishning  og'irligi yoki zararliligi ta'sirning virulentligiga bog'liq), xost mudofaa
omillariga   ta'sir   qiladi,   shu   jumladan   fagotsitar   hujayralarning   oksidlanish   portlashini
zararsizlantiradi   [22,   92,111] .   Qo'ziqorin   melaninlari,   shuningdek,   gipoxlorit,
permanganat   va   vodorod   periksdan   himoya   qilishi   mumkin   [52] .   Kuchli   radikallarni
tozalashdan   tashqari,   melaninlar   magnit   maydonlarga   reaksiyaga   kirisha   oladigan   va
shuning   uchun   tabiatan   paramagnit   bo'lgan   juftlashtirilmagan   elektronlarni   o'z   ichiga
olgan   barqaror   erkin   radikallardir.   Shunday   qilib,   melaninlar   shar oi tlarga   qarab
protonlarni qabul qilishi yoki berishi mumkin. Melanin molekulasida yuzaga keladigan
elektron   almashinuv   metallarni   oksidlashi   yoki   kamaytirishi   mumkin   va   qo'ziqorin 14melaninlari   metall   nanozarrachalar   sintezi   uchun   platforma   sifatida   ishlatilgan   [ 4 ] .
Melaninlarning   paramagnit   belgisi   odatda   uni   boshqa   qorong'u   pigmentlardan   ajratish
uchun   ishlatiladigan   elektroparamagnit   spin-rezonans   (EPR)   yordamida   aniqlanishi
mumkin.
Melanin   molekulasidagi   erkin   radikallarning   tarkibi   harorat,   pH,   namlik   va
metallarning   mavjudligiga   bog'liq   [33 ,   88,] .   Bundan   tashqari,   melanin   molekulasidagi
radikallarning   bu   tekin   miqdori   to'lqin   uzunligiga   qarab   yorug'lik   ta'sirida   ortadi.   Eng
muhimi   shundaki,   yorug'likning   yutilishi   natijasida   hosil   bo'lgan   bu   erkin   elektronlar,
zaryadlangan melanin bilan aloqada bo'lgan boshqa organik birikmalar bilan metabolik
oksidlanish-qaytarilish   kimyoviy reaktsiyalari orqali yanada tarqalishi mumkin.
Energiya   yig'ish funksiyasi. Boshqa   yorug'lik   yig'uvchi   biologik   pigmentlar
(masalan,   xlorofillar,   karotinoidlar)   kabi   mikrobial   melaninlar   radiatsiya   energiyasini
o'zlashtirishi   va   uni   hayotiy   kimyoviy   moddalar   va   jarayonlarga   aylantirishi   mumkin.
Kuzatishlar   natijasida   zamburug'li   melanin   faolligida   radionuklidlar   bilan   ifloslangan
muhitda   energiya   to'playdigan,   melanotik   mikroorganizmlar   va   qo'ziqorin   o'sishi   bilan
radiotropizm jarayonida nurlanish manbalariga kolonizatsiya qiluvchi pigmentga  gumon
qilingan   [84 ,   132] .   2007   yilda   Dadacheva   va   boshq .   qo'ziqorin   melanini   energiyani
yorug'likdan foydalanish mumkin bo'lgan metabolik energiyaga o'tkazish vositachiligini
eksperimental dalillar bilan taqdim etdi   [24] . Genetik jihatdan bir-biridan farq qiladigan
qo'ziqorinlarning   uchta   turini   o'rganishda   mualliflar   gamma   nurlarining   subletal
dozalariga  quyidagicha  ta'sir qilishini ko'rsatdilar :
  (i)   metabolik   faollikning   oshishi,   NADPH   (nikotinamid   adenin   dinukleotid   fosfat)
darajasining 1,4 barobar oshishi,
(ii)   yanayam   yuqori   replikatsiya   sur`atlari ,   natijada   CFU   (koloniya   hosil   qiluvchi
birliklar)   ikki   baravar   ko'payadi,   quruq   vazn   va   metabolik   birikmaning   ortishi   bilan,
tamg`alangan  asetatni qabul qilish bilan parallel ravishda  [24] . 
Ushbu   natijalar   tasdiqlangan   va   kengaytirilgan.   [104] .   Melanotik
zamburug'larning o'sishining kuchayishi hujayra melanizatsiyasi darajasiga va radiatsiya
dozasi   tezligiga   bog'liq   [114] .   Metabolik   reaktsiya   melanizatsiyalangan   qo'ziqorin
hujayralarining   nurlanishidan   keyin   gamma   nurlanishi   bilan   chegaralanmaydi.   UVeVis 15nurlanishi   ham   hujayralardagi   AT F   darajasining   o'zgarishiga   olib   keladi.   [12] .
Melaninning   antioksidant   faolligi,   shuningdek,   radiatsiya   energiyasini   issiqlikka
aylantirish   qobiliyati   nurlanishdan   keyin   qo'ziqorinlarning   o'sishiga   yordam   beradigan
qo'shimcha   manba   rolini   o'ynashi   mumkin.   [12 ,   24 ,   37 ,   57 ,   71] .   Melaninning   sig'imi
uning   paramagnit   va   elektr   xususiyatlari   tufayli   radiatsiya   energiyasidan   foydalanish
uchun   yaroqli .   [24 ,   134] . Melaninning elektr o'tkazuvchanligi birinchi marta   ellik yillar
oldin aniqlangan  [72] . 1970-yillarda MakGinness birinchi lardan, y etarli kuchlanish yoki
issiqlik da  ikkita qarshilik holati larida  almash inis hga qodir melanin ,  o'zini amorf organik
yarimo'tkazgich   kabi  tutishini   faraz   qildi .[78 ,   79] .  Ta'rifga  ko'ra,  yarim   o'tkazgich  -   bu
y etarli   potentsial   yoki   issiqlik   energiyasiga   (masalan,   mos   ravishda   elektr/magnit
maydon   yoki   issiqlik)   ega   bo'lgan   elektr   zaryadini   ko'tarishga   qodir   bo'lgan   moddadir.
Yarimo'tkazgich   modeliga   ko'ra,   sintetik   melanin   vakuumda   salbiy   termoelektrik
kuchlanishni   ko'rsatadi   va   uning   o'tkazuvchanligi   harorat   oshishi   bilan   ortadi.
Melaninning   elektr   zaryadini   tashish   qobiliyati   g idratsiya   darajasiga   qarab   sezilarli
darajada   farq   qiladi,   bu   suv   zaryadni   tashish   mexanizmining   muhim   qismi   ekanligini
namoyish etadi.[88] . Biroq, yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, atrof-muhit
sharoitida   melaninning   termoelektrik   ta'siri   ijobiy   termoelektrik   kuchlanish   beradi   va
qarshilik   harakati   har   doim   ham   kuzatilmaydi,   bu   klassik   amorf   yarimo'tkazgich
modeliga   mos   kelmaydi   [54,   55 ,   93,126] .   Hozirgi   vaqtda   mutaxassislar   melaninni
g'ovakli   aralash   o'tkazgich   sifatida   ta'riflashadi,   bu   y erda   u   olib   boradigan   dominant
zaryad   g idratsiya   darajasining   oshishiga   qarab   elektronlardan   protonlarga   o'tishi
mumkin.   [43] .   Melaninning   elektr   o'tkazuvchanlik   xususiyatlari   bioelektronika   va
boshqa   barqaror   elektronika   uchun   yangi   texnologiyalarni   ishlab   chiqish   uchun   juda
jozibali.  [3 ,  161] .
Termoregulyatsiya   funksiyasi.   Melaninning   termoregulyatsiyadagi   roli   uning
quyosh nurlanishini samarali qabul qilish va uni radiatsiyaviy bo'lmagan issiqlik sifatida
tarqatish qobiliyati bilan bog'liq  [82] . Qora tan a  kabi, melanin yorug'likning ko'p qismini
o'zlashtiradi   va   juda   oz   miqdorda   qayta   chiqaradi   yoki   aks   ettiradi   (shuningdek,   past
nurlanish   chiqishi   deb   ham   ataladi)   [82] .   Energiyani   yutish   natijasi   ko'plab
parametrlarga,   jumladan   melanin   turiga,   yorug'lik   chastotasiga   va   g idratsiya   darajasiga 16bog'liq.   So'rilgan   energiyaning   bir   qismi   erkin   radikallarning   to'planishiga   olib   kelishi
mumkin   bo'lsa-da   [62,109] ,   uning   katta   qismi   issiqlik   sifatida   tarqaladi.   Bu   jarayon
melanin   molekulasining   qo'zg'atilgan   elektron   holati   fononlar   yoki   melanin
molekulasidagi tebranish rejimlari bilan rezonans orqali bo'shashadigan yuqori samarali
elektron-fonon birikmasi orqali sodir bo'ladi, deb  hisoblanadi.[81 ,  91, 10 2] .
Q uyosh   nuridan   bilvosita   issiqlik   ol uvchi   melanin ,   ayniqsa   o'tkazuvchanlik,
konveksiya   va   nurlanish   mexanizmlariga   asoslangan   ekzotermik   ("sovuq   qonli")
organizmlar uchun harorat gomeostazini saqlash da muhimdir.. Bu tana  haroratini birinchi
navbatda   oziq-ovqat   almashinuvi   orqali   ushlab   turadigan   endotermik   ("issiq   qonli")
turlardan   farq   qiladi.   Melanotik   organizmlarning   elektromagnit   nurlanishni   ushlash   va
uni issiqlikka aylantirish qobiliyati pigmentsiz organizmlarga qaraganda tezroq isishi va
yuqori   muvozanat   haroratiga   erishish   imkonini   beradi.   Shunday   qilib,   melanizatsiya
quyosh   nurlari   darajasi   past   bo'lgan   sovuq   muhitda   yashovchi   ektoterm   uchun   foydali
bo'lishi mumkin, lekin haddan tashqari issiqlik xavfi tufayli issiq tropik iqlimda zararli.
Ushbu g'oyalar ekzotermiyalarning  termal(issiqlik)  melanizmi nazariyasi asosida yotadi,
bu ularning geografik tarqalishi va ekologiyasini bashorat qila oladi   [17 ,   42 ,   58,61,87] .
Termal   melanizm  misollari   bir   qator   sudraluvchilar  va  hasharotlarda qayd  etilgan.   [17 ,
18,   19,58 ,   87,120] .   Yaqinda   o'tkazilgan   tadqiqot   shuni   ko'rsatdiki,   past   haroratlarda
o'stirilgan   toshbaqalar   ( Trachemys   scripta   elegans )   quyuq   ranglar da   rivojlandi.
Qo'ziqorin   termoregulyatsiyasida   melaninning   roli   kichik   bo'lsa-da,   Wangiella
[Exophiala]   dermatitidis   uchun   issiqlik   stressidan   himoya   qilish   roli   kuzatilgan .[94] .
Monilinia   fructicola   ning   melanin   yetishmaydigan   mutantlari,   yuqori   haroratga   sezgir
konidiyalar   va   boshqa   stress   omillari   olingan   [100] .   C.   neoformanslarda ,
melanizatsiyada vomida ,   hali   noma'lum   mexanizm   orqali   issiqlik   va   sovuq   stressga
kuchaygan qarshilik  kuzatilgan , bu  mexanizm , ehtimol,   AFK ni o'chir adi,  issiqlikni yoki
bufer   issiqlik   oqimini   keltirib   chiqaradi   .[107] .   Melaninning   termoregulyatsiyada   rol
o'ynashiga   yana   bir   misol   bo`lib   o'simliklar   va   zamburug'lar   o'rtasidagi   simbiotik
stsenariylarda   kuzatiladi ,   bu   y erda   melanizatsiyalangan   endofitlar   o'simlikning   harorat
o'zgarishiga   moslashishiga   yordam   beradi,   ehtimol   issiqlikni   tarqatish   yoki   AFK ni 17singdirishga   yordam   beradi   [99].   Tirozinaza/lakkaz   fermenti   orqali   melanin   sintezi -
haroratni tartibga soluvchi yo'ldir  [51 ,  63] .
Metallarni   bog'lash   funksiyasi .   Melanin   polimerlarining   aromatik   tarkibini   va
pigmentda   mavjud   bo'lgan   turli   xil   gidroksil,   karboksil,   amin   va   fenolik   funktsional
guruhlarni hisobga olgan holda, melanin ko'plab organik va noorganik molekulalar bilan
molekulyar   o'zaro   ta'sirlar   hosil   qilishi   ajablanarli   emas.   Aslida,   qo'ziqorin   melanini
oqsillar,   polisakkaridlar,   pestitsidlar,   dorilar   va   boshqa   ifloslantiruvchi   moddalar   bilan
kovalent,   ionli   va   hidrofobik   aloqalarni   hosil   qilishi   mumkin   [38 , 67] .   Melaninlar   ko'p
miqdordagi   metall   ionlari   (masalan,   Ca 2+
,   Mg 2+
,   Zn 2+
,   Cu 2+
,   Cd 2+
,   Mn 2+
,   Mn 2+
  va   Pb 2+
)
uchun   yuqori   bog'lanish,   yaqinlik   va   sig'imga   ega.   Bu   bog'lanish   pH,   melanin   turi   va
metall   ioniga   bog'liq   [7 ,   20 ,   38 ,   46 ,   47 ,   110,   119]. Metall   bog'lanish   pigmentning
karboksil,   amin   va   gidroksil   funktsional   guruhlari   bilan   o'zaro   ta'sirni   o'z   ichiga   oladi.
Masalan,   Mg 2+
,   Ca 2+
  va   Zn 2+
  uchun   ular   asosan   karboksil,   Cu 2+
  gidroksil   guruhlari   va
temir   (Fe 3+
)   uchun   gidroksil,   amin,   imin   va   asetat   guruhlari   bilan   muvofiqlashtiriladi
[21 , 24 , 47, 110 ] .   Tabiiy   eumelaninlarning   yaqinda   o'tkazilgan   elektrokimyoviy   tahlili
uning   monomerlari   bir   nechta   ionlarni   muvofiqlashtirishga   qodir   bo'lgan   porfiringa
o'xshash   protomolekulalarning   tetramerlariga   oligomerlanishi   mumkinligini   ko'rsatdi
[64] .   Melaninning   temir   bilan   bog'lanishiga   yaqinligi   uning   ahamiyati   va   biologik
to'qimalarda ko'pligi, shuningdek, Parkinson kasalligi kabi kasalliklarda kuzatilgan inson
miyasida   patologik   o'zgarishlar   rivojlanishida   temir   va   neyromelaninning   ishtirokini
hisobga   olgan   holda   alohida   qiziqish   uyg'otadi   [26 , 28, 111).   Metalllarning   bog'lanishi
melaninning   fizik-kimyoviy   xususiyatlarini   o'zgartiradi,   bu   uning   funktsiyasini
o'zgartirishi   mumkin.   Metalllarning   biosorbsiyasi   melaninning   paramagnit   holatini
o'zgartiradi,   erkin   radikallar   populyatsiyasini   oshiradi   yoki   kamaytiradi   [13 ,1 64] .
Masalan,   diamagnit   Zn 2+
  ionlarining   bog'lanishi   melanin   erkin   radikallari
populyatsiyasining   ko'payishiga   olib   keladi,   ammo   Cu 2+
  ning   paramagnit   bog'lanishi
teskari   ta'sirga   ega   [13] .  Metall   bog'lanish,   shuningdek,   melaninning  dorilar   va   boshqa
birikmalar   bilan   o'zaro   ta'sirini   o'zgartirishi   mumkin   [156 , 158 ,16 4] ,   ehtimol   melanin
molekulasidagi   faol   joylarni   blokirovka   qilish   orqali.[157] .   Qo'ziqorin   melaninlari   bir
nechta   metallarni   bog'lashga   qodir.   (masalan,   Cu 2+
,   Ca 2+
,   Mg 2+
  va   Zn 2+
),   bu   ba'zi 18qo'ziqorin   turlarida   melanogenezni   keltirib   chiqarishi   mumkin   [76 , 80,] .   Zamburug'li
melaninning   metallni   tozalash   faoliyati     tog   'jinslari   va   boshqa   ekologik   bo'shliqlardan
asosiy   metallarning   bioabsorbtsiyasini   ta'minlaydi   [38 , 40 , 103 ,17 3] .   Melanin
qo'ziqorinlarni   og'ir   metallarning   zaharlanishidan   himoya   qilish   uchun   ham   tavsiya
qilingan   bo'lsa-da,   bunday   himoya   barcha   holatlarda   kuzatilmagan   [39] .   Melanin
polimerlarining   quruq   qo'ziqorin   massasi   [38]     va   boshqa   zaharli   birikmalar   uchun
nanodan mikromolyargacha bo'lgan miqdorda metallarni bog'lash qobiliyati ifloslangan
suvlarni   bioremediatsiya   qilish   va   qimmatbaho   metall   ionlarini   olish   strategiyalarida
qo'llaniladi.   [40 ,10 8 ,1 17] . Boshqa ilovalar orasida melanin bilan o'zgartirilgan sensorlar
va   temir   tanqisligi   anemiyasini   davolash   uchun   temir   melanin   qo'shimchalari   [146]
bilan   real   vaqtda   sezgir   metall   ionlarini   aniqlash   kiradi.   Qo'ziqorin   melaninlarining
metallni bog'lash qobiliyati va metallni o'zgartirish xususiyatlari turlar orasida katta farq
qilishi mumkin va bir qator biotexnologiya dasturlariga xizmat qilishi mumkin. 
Mexanik   va   kimyoviy   ta'sirlarga   chidamlili gi.   Qora   qo'ziqorinning   yuqori
osmotik   yoki   gidrostatik   bosimga   ega   bo'lgan   muhitda   (ya'ni,   baland   tog'li,   yuqori
sho'rlangan,   chuqur   suv)   yashash   qobiliyati   melaninning   turli   kimyoviy   va   mexanik
ta'sirlardan himoya qilish qobiliyatini ko'rsatadi.
Ajoyib   kimyoviy   barqarorlikka   qo'shimcha   ravishda,   melanin   turli
makromolekulalar   bilan   o'zaro   bog'lanishi   mumkin   bo'lgan   hujayra   devori   yaqinida
to'planib,   hujayra   mustahkamligi   va   qattiqligini   oshiradi.   Hujayra   devorining
melanizatsiyasi   hujayra   o'tkazuvchanligini   va   hujayra   turgor   kuchini   ham   o'zgartiradi
[85] .   Melanizatsiya,   shuningdek,   hujayrani   kislota   gidrolizi   va   og'ir   metallar   (masalan,
kumush   nitrat)   toksikligi   kabi   kimyoviy   buzilishdan   himoya   qiladi   [41] .   Bundan
tashqari,   melanizatsiya   hujayra   devori   tarkibiy   qismlarini   hazm   qilishga   qodir   bo'lgan
gidrolitik   fermentlarga   nisbatan   yuqori   qarshilikka   [8 ,   66 ,   96] ,   shuningdek   osmotik
stress ga  olib keladi ( 60 ,  65 ,  100 ,  115] .
Melanin   pigmenti   shunchalik   kuchli   va   barqarorki,   u   ko'pchilik   organik
makromolekulalar parchalanib, yo'q bo'lib ketadigan toshlanish jarayoniga bardosh   bera
oladi   [68] . Uzoq  vaqt   davomida ushbu  strukturaviy barqarorlik,   melaninning  energiya
konvertori   sifatida   aniq   funktsiyasini   ta'kidlaydi   va   qiziqarli   termodinamik 19xususiyatlarni   taqdim   etadi.   Melanin   energiyaning   turli   shakllarini   (ya'ni,   radiatsiya,
erkin   radikallar)   o'zlashtirishi   va   bu   energiyani   samarali   ravishda   yo'q   qilish   qobiliyati
uning   kimyoviy   barqarorligiga   hissa   qo'shishi   mumkin   [82].   Melaninlar   sezilarli
darajada   barqaror   makromolekulalar   bo'lsa-da,   ular   hali   ham   biodegradatsiyaga
uchraydi. Xost hujayralarida gidrolitik fermentlar tomonidan melanosoma degradatsiyasi
haqida   dalillar   mavjud.   [9] .   Bir   qator   qo'ziqorin   turlari ,   turlar   kuchli   melanolitik
faollikka   ega   marganets   yoki   lignin   peroksidazalarini   ishlab   chiqarishini   ko'rsatdi   [15 ,
54 ,   69 ,   86 ,   90 .,   98,   15 3] .   Aspergillus   fumigatus   melaninni   uglerod   manbai   sifatida
parchalash va yo'q qilish ga qodir  [73] .
Quruq lanishdan   himoya   funksiyasi .   Qo'ziqorin   melanizatsiyasi   himoya   va
quruq sharoitlarga moslashish bilan bog'liq.  [168].  Misol uchun, ektomikoriz Cecococum
geophilum   melanin i   sintezini   inhibe   qilish   osmotik   stress   va   quritishga   nisbatan
sezgirlikni   oshiradi   [35].   S achrati lgan   yog'ochdagi   quyuq   rangli   joylar   past   namlikka
javoban   tirik   qolish   mexanizmi   sifatida   ma'lum   qo'ziqorin   turlarining   (masalan,
Armillaria mellea ) melanizatsiyasi natijasida yuzaga keladi.  [131] . Zamburug'li melanin
hujayralarning   suvni   singdirish   va   ushlab   turish   qobiliyatini   oshirish   orqali   quritishdan
himoya qilishi mumkin. Melanin o'zining gigroskopikligi bilan mashhur , suv bilan yaqin
bog'liqlik   uning   elektr   o'tkazuvchanlik   xususiyatlarini   belgilaydi   [54 ,   1 53] .   Sintetik   va
tabiiy melaninlar (qo'ziqorin bo'lmagan) bilan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
melaninlar suvning ikki shakli bilan bog'liq:
(i)   yumshoq   bog'langan   va   quritish ,   yoki   60   °   C   dan   yuqori   haroratda   qizdirish   orqali
osongina   ajratish   mumkin   bo'lgan ,   va     (II)   melanin   bilan   qattiqroq   bog'langan   va   uni
ajratish   uchun   yuqori   haroratni   (150°C   dan   yuqori)   talab   qiladigan   boshqa   tuzilma   [2 ,
10] .
M elanizatsiya   hujayra   devorining   g'ovakligini   o'zgartirishi   mumkin ligi   sabab[29 ,
48 ,   53 ,   65] , melanin  osmolit   metabolizmiga ta'sir  qilishi   mumkin,  hujayrani  gipertonik
qiladi va suv yo'qotilishini  kamaytiradi. Melanizatsiyaning  suvni  boshqarishdagi  ta'siri,
muvozanat   va   quritishga   chidamlilik   ektotermik   hasharotlar   turlarining   ekologiyasida
muhim hal qiluvchi omillardir  [95] . 20Melanin   ta’sirida   h ujayraning   rivojlanishi.   Qo'ziqorin   melanini   o'sish   uchun
zarur   bo'lmasa-da,   ko'plab   qo'ziqorin   turlarida   normal   hujayra   rivojlanishi   uchun
zarurdir.   Qo'ziqorin   rivojlanishidagi   melaninning   ahamiyati,   asosan,
melanizatsiyalangan appressoriya, sklerotiya, konidiya va reproduktiv tuzilmalarni hosil
qiluvchi   gialin   ( yarim shaffof)   gifalar   yoki   oq   mitseliyalardan   qat'i   nazar,   filamentli
turlarda kuzatiladi. Bir qator tadqiqotlar melanin biosintezi, sog'lom konidatsiya va unib
chiqishi   o'rtasidagi   bog'liqlikni   ko'rsatdi.   Masalan,   Pestalotiopsis   zamburug'ining
endofitik   mikrosporasida   melanin   biosintezining   buzilishi   vegetativ   o'sishiga   ozgina
ta'sir qilgan, lekin konidiyalarning shakllanishi, morfogenezi va unib chiqishida sezilarli
o'zgarishlarga   olib   kel gan .   Ushbu   melanin   yetishmaydigan   konidiyalar   hujayra
devorining   yaxlitligiga   ham   ta'sir   qiladi   va   boshqa   turlarda   ham   ko'rinadigan   nuqsonni
yaratadi.   Mutant   konidiyalarning   o'zgargan   sirt   morfologiyasi   haqida   xabar   berilgan.
Masalan,   Aspergillusfumigatus ,   melanindan   mahrum.   Tri t siklazol   bilan   melanin
biosintezini   ingibitsiya   qilish   Chaetomiumglobosumda   konidiya   shakllanishi   va   unib
chiqishida   nuqsonlarga   olib   keladi.   Alternaria   alternata   melanin   nuqsonli   mutantlar
kichik o'lchamli, yuqori ultrabinafsha   nurlanishga   va rivojlangan gifalarning   to`siqlarini
buzish ga   sezgir   konidiya   mahsulotini   hosil   qiladi   [59] .   Ilgari   muhokama   qilingan
melaninning   ko'plab   biologik   funktsiyalari   va   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda,
qo'ziqorin   hujayralari   rivojlanishidagi   melaninning   roli   ajablanarli   emas.   Melanin
mavjudligi   qo'ziqorin   tuzilmalariga   mexanik   va   kimyoviy   chdamlilik   ko'rsatishi   kerak,
bu   faqat   ma'lum   rivojlanish   bosqichlarida   muhim   bo'lishi   mumkin,   chunki   qo'ziqorin
melanizatsiyasi o'z navbatida hujayra rivojlanishini boshqaradigan genetik omillar bilan
tartibga solinadi  [32 ,  36 ,  50, 127 , 1 29 , 1 36 , 1 59] .
2 .5.  Melaninlarning biosintezi
Ushbu   sharh   qo'ziqorin   melaninlarining   virulentlikdagi   rolidan   tashqari   turli
funktsiyalarini   qamrab   oladi.   Melaninning   tuzilishi   shunchalik   murakkabki,   u   energiya
nurlanishini   ushlash   va   aylantirish   imkonini   beradi,   shu   bilan   qo'ziqorinlarni   zararli
nurlanish   shakllaridan   himoya   qiladi,   shuningdek   metabolik   jarayonlar   uchun 21energiyadan   bilvosita   foydalanishni   ta'minlaydi.   Zamburug'li   melaninning   nurlanishni
metabolik   energiyaga   yoki   radiosintezga   aylantirish   qobiliyati   [23]   qirollikda   tarixan
qat'iy  g eterotrofik deb tasniflangan avtotrofiya mavjudligini ko'rsatadi. Yerning umumiy
biomassasida   qo'ziqorin   turlarining   ulushini   hisobga   olgan   holda,   bu   jarayon   Yerning
energiya balansini baholashda muhim ta'sir ko'rsatishi mumkin. Qo'ziqorin melaninining
issiqlik   va   sovuq   stressdan   himoya   rolini   ta'minlaydigan   mexanizmlar,   qora
zamburug'larning juda noyob ekologik tarqalishini hisobga olgan holda alohida qiziqish
uyg'otadi   [44] .   Erkin   radikallarga   qarshi   melaninlarning   xelatlovchi   xususiyatlari   va
metallarning   vositachi   himoyasi   melanotik   qo'ziqorinlarni   kuchli   bioremediatsiya
vositalari   va   boshqa   biotexnologiyalar   sifatida   taqdim   etadi..   [5 ,   15,   74,   118 ,   17 0] .
Zamburug'li melaninning strukturaviy darajada funktsiyasini tushunish uning murakkab
tabiati   va   amorf   moddalarni   tahlil   qilish   usullarining   kamligi   tufayli   qiyin   bo'lib
qolmoqda.   Ushbu   qisqacha   sharhda   tavsiflangan   melanin   xususiyatlarining   barchasi
bo'lmasa   ham,   sintetik   yoki   boshqa   tabiiy   melaninlarga   tegishli   bo'lib,   ular   qo'ziqorin
melaninlari d a   keng   tarqalgan.   Qo'ziqorin   melaninining   fizik-kimyoviy   xususiyatlarini
o'rganish   yuqori   eukariotlarning   hujayra   fiziologiyasida   melaninning   tuzilmalari   va
xususiyatlarining   biologik   ta'sirini   o'rganish   uchun   qulay   model   yaratadi.   Qora
zamburug'larning  katta  biologik  xilma-xilligi  va  poliekstremofilligi,  shuningdek,  ushbu
turlarda   melanin   biosintezining   turli   yo'llari   hisobga   olingan   holda,   qo'ziqorin
melaninlari   hali   noma'lum   bo'lgan   fizik-kimyoviy   xususiyatlarni   namoyish   qilishi
mumkin.   Shu   nuqtai   nazardan,   turli   xil   qo'ziqorin   melanin   izol y atlari   rentgen
nurlanishining   diffraktsiyasi   sintetik   melaninlar   va   neyromelaninlar   haqida   xabar
berilganiga nisbatan turli xil strukturaviy profillarni ko'rsatadi   [16] . Qo'ziqorin turlarida
melaninning   ko'plab   ekologik   stress   omillariga   (ya'ni,   gidrolitik   birikmalar,   osmotik
stress,   quritish)   qarshi   himoya   rolini   va   uning   biologik   tizimlarda   qadimiy   va   keng
tarqalgan   mavjudligini   [68]   ko'rib   chiqsak,   melanizatsiya   Yerning   iqlim   tarixi ga   va
eukaryotik   evolyutsiyaga   muhim   moslashish   mexanizmi   bo`lib   namoyon   bo`ladi .
Qo'ziqorin   melaninlarini   o'rganish   Yerdagi   hayotning   kelib   chiqishi   va   chegaralari
haqida   qimmatli   ma'lumotlarni   berishi ,   shuningdek,   ko'plab   biotexnologik   ilovalarda
melaninlarning  kengaytirilgan salohiyatini ochib ber ishi  mumkin.  232.6. Melaninning kimyoviy tarkibini o'rganish
Melanin   tarkibini   o'rganish   asosan   foydalanilgan   holda   kislota
gidrolizixlorid   kislotasi   bilan   yuqori   konsentratsiyali   va   yuqori   haroratda   amalga
oshirildi[129-].   Bundan   tashqari   1,5   atm   bosimda   kaliy   gidroksidi   eritmasibilan
melaninning tunda gidrolizlanishi va harorat 180 ° C ishlatiladi [129].Qo'llaniladigan
usullar melaninni aniqlashga imkon beradi:
 fenolik moddalar [129-133]: sinapik va ignabargli esterlar aldegidlar, vanillin, 
lilak aldegid, benzaldegid, nilufar, vanilin chiziqli, p- gidroksibenzoik, galliy, 
protokatektor, qahva, vanil va 3-gidroksi-4,5- dimetoksibenzil kislotasi, p-krezol, 
katexol, a-naftol, gidrokinon, rezorsinol, apigenin, kercetin, ukol, rekorsinol, 
benzil spirti, dibutil ftalat, benzil benzoat, benzoin;
 aminokislotalar [134]: aspartik kislota, glutamik kislota, glutamin, serin, treonin, 
alanin, leysin, metionin, tirozin, lizin, gistidin, ar-xinin, triptofan, sistin, prolin. 
Barcha aminokislotalar  yig'indisi % shartli ravishda melanin oqsili 45,60% ni 
tashkil etadi, bu oqsilni ko'rsatadi melaninning aromatik yadrosi bilan bog'liq 
bo'lgan azotning muhim qismi;
 uglevodlar   [131,   135]:   glyukoza,   ksiloza   va   galaktoza   izlari;   yuqori   yog
'kislotalari   [130,   132]:   normal   tuzilish   C10,   C12   va   C14,   va   iz13   tarkibidagi
kislotalar C13, C15, 4-oksopentanik, 2-fermentli bo'lmagan, oltita kanoe, dek-2-
ene;
 to'yingan   uglevodorodlar   [132]:   dokosan,   geksatriakontan,
pentadekan,glevodorodlar [132]: tetradeken, oktadeken, eikos-1-ene, hexadecene,
docosis-1-ene,   nondec-1-ene,   hexacose-1-ene;   -   alifatik   spirtlar   [132]:   neikozan-
1-ol,   2-bo'lmagan-1-ol,   2-   metilokt-2-en-4-ol,   siklogeksan-1,2-   diol,   retinol;   -
alifatik ketonlar [132]: 6-metilhept-5-en-2-bitta, 4-metilfet-3- en-2- u, 5-gidroksi-
2,3-dimetiltsiklopent-2-en-1-bitta,   5,9-dimetildaja-5,8-   dien-2-   u,   3,6-
dimetiloktan-2-bitta;
 yog’   kislotasi   esterlari   [132]:   metil   laurat,   metil   linoleat,   tyl-14-
metilpentadekanat,   izopropil   lorat,   metileksadek-1-enoat,   metil-   palmitat,   metil 2412-metiltridekanoat,   3-metoksipropanoat,   siklogeks-metil   San-1,2-
diolmonoatsetat,   metil   oktadec-16-enoat,   metil   stearat.   Ko'proq   "yumshoq"
usullarni qo'llash, xususan ketma-ketlik suvli chaga ekstrakti tarkibida melaninni
organik   ravishda   ekstraktsiya   qilish   ortib   borayotgan   polaritli   erituvchilar:   neft
efiri,   etil   asetat,   xloroform   va   xloroform   –   etanol   aralashmasi   ruhsat   berilgan
chagada joylashgan lipofil moddalar spektrini kengaytirish.
Ko'rsatilgan   mono,   di-   va   triatsilgliseridlar,   alifatik   spirtlar   va   aldegidlar
mavjudligi,   sterollar   va   ularning   esterlari,   uglevodorodlar   va   mumlar,   E   va   K
vitaminlari,  koenzim  Q. Steroid birikmalarining yetarlicha yuqori miqdori aniqlandi
- 0,14 gacha % chaga suvi ekstrakti [118, 136-138].  Yog 'kislotalarining tarkibi GLC
tomonidan   aniqlandi.   Bundan   tashqari,   eng   neft   ekstrakti   tarkibidagi   yog'li
kislotalarning   tarkibi   xilma-xildir.   Unda   topilgan   12   ta   yuqori   yog'   kislotalari,
ulardan uchtasi  mono to'yinmagan va ikkitasi  to'yinmagan. Tarkibida to'yinmagan -
palmitik,   oleik   uloqtirish   va   evkosenzoy   kislota   aniqlanganlarning   58%   ni   tashkil
qiladi   yog'   kislotalari   va   chaganing   suvli   ekstrakti   quruq   qoldig'ining   0,12%,
to'yinmagan (linoleik, linolenik kislota) tarkibi - 0,02% suvli ekstraktsiyaning quruq
qoldig'idan iborat[136.137].
Cho'kayotgan melaninni butanol bilan davolash aniqlandi ekstrakti fenolik
birikmalar, skalol,  lanosterol  va  inotodiol   bilan birga  keladigan moddalar   sifatida
olingan [139].
Shunday   qilib,   chaga   triterpenoid   va   steroid   birikmalarining   tarkibi,   va
o'tish,   deyarli   o'rganilmagan.   Bu   melaninni   o'rganish   dolzarbligini   aniqlaydi,   shu
bilan birga triterpen va steroid birikmalarining tarkibi kengayadi va yangi biologik
faol moddalarni topish mumkin.
2.7.Ekstraktlarning, triterpenoidlarning va bularning biologik faolligi
Xalq   tabobatida   chaga   va   uning   suvli   ekstrakti   uzoq   vaqtdan   beri   mavjud
saraton  va oshqozon-ichak trakti  kasalliklarini   davolash  uchun  o'zgartirildi.  Suvdan
olingan   dorilarni   uzoq   muddat   ishlatish   bilan   chagadan   olingan   ekstraktlar,   III-IV 25saraton   kasalligi   bo'lgan   bemorlarda   VIA,   joylashuvidan   qat'iy   nazar   o'smalar
farovonlik va sog'liq sezilarli darajada yaxshilanadi. Ko'pgina bemorlarda,giyohvand
moddalarni iste'mol qilishdan 3-4 hafta o'tgach chaga pasayishi va og'riqni to'xtatishi
mumkin [140-141].
Tadqiqotchilar   bajargan   ishda   chaga   o'simtaga   aniq   ta'sir   qilmasdan,   u
markaziy   asab   tizimiga   tonik   ta'sir   ko'rsatadi   va   keyinchalik   uzoq   muddatli
davolanish   bilan   tanadagi   buzilgan   metabolik   jarayonlarni   normallashtiradi   va   shu
bilan o'smaning o'sishiga to'sqinlik qiluvchi ta'sir ko'rsatadi.
Keyingi   tadqiqotlar   shuni   ko'rsatdiki,   suvli   ekstraktdan   foydalanish   chaga
MOS   va  S180   sarkomasi,   o'pka   karsinomasi   o'simtalari   hajmini   kamaytiradi   Lyuis,
Erixli   karsinoma,   B16-F10   melanoma,   U-87   MG   glioblastoma   va   in   Vivo   ham
antimetastatik   ta'sirga   ega:   sarkoma   hujayralarida,   HeLa   servikal
adenokarsinomalarida,   Erixli   karsinomalarida   va   gepatoma   hujayralarida,   yo'g'on
ichak saratonida, sarkomada 180 ga ta’sir ko’rsatadi [142-144].
Melanin   shuningdek,   antitumor   xususiyatlarga   ega:   o'simtaning   birlamchi
fokusiga qadar o'rtacha va metastazlarga kuchli ta'sir ko'rsatgan [130]. In vitroda turli
xil   organik   chaga   ekstraktlari:   etanol,   metanol,   neft,   etil   asetat,   xloroformning
biologik faolligi o'rganildi.
Chaga   etanolining   ekstrakti   antiproliferativ   ta'sir   ko'rsatadi   melanoma
hujayralari  B16F1, 60%  o'pka saratoni  hujayralari  NCIH460 o'sishini  tormoz qiladi
[145-146].
Chaga   xloroform   ekstrakti   hujayralar   ko'payishini   kamaytiradi   leykemiya
P388   20-40   mkg   /   ml   kontsentratsiyasida,   uning   faolligi   juda   katta   gepatoma
hujayralariga   va   bachadon   bo'yni   saratoni   qarshi   chaga   suvi   ekstrakti   o'xshash
faolligidan   yuqori   bo’ladi   [147].   Bu   bilvosita   Ukol   birikmalaridan   dalolat   beradi
Xloroform  ekstrakti  chaga ekstrakti  tarkibidagi chaga suvdagiga  qaraganda faolroq.
Etanol ekstrakti neft efiri va etil asetat yordamida fraksiyalanadi.
Tegishli   ekstraktlar,   neft   va   etil   asetat,   in   vitro,   PC3   prostata   karsinomasi   va
MDA-MB-231 ko'krak karsinomasi hujayralarining rivojlanishini kamaytiradi [108].
Ushbu   ekstraktlarning   IC50   mos   ravishda:   PC3   ga   nisbatan   29.57   ±   12.18   va 2619.22±0.46mkg/ml, nisbatan MDA-MB-23157,39±14,46 va 46,49±13,21mkg /  ml  ni
tashkil qiladi. Neft faoliyati saraton hujayralarining ikkala liniyasiga qarshi ekstrakti
va   MDA-MB-231   ga   qarshi   etil   atsetat   ekstrakti   faol   sitostatik-   doksorubitsin
darajasida,   PC3   ga   qarshi   esa   doksorubitsinga   nisbatan   3   baravar   past.   Neft
ekstraktining   eng   yuqori   faolligi,   ehtimol   uning   tarkibidagi   triterpen   va steroid
birikmalariga   bog'liq   [87,   88].   Chaga   steroid   birikmalarining   antitumor   faolligi
birinchi  marta Ehrlich astsit  saratoni  va vitro saratoniga qarshi  in vitro tajribalarida
ko'rsatildi.
Krokerning   sarkomalari.   Inotodiol   o'simta   hujayralariga   sezilarli   ta'sir
ko'rsatdi,   juda   zaif   ta'sir   (hujayralardagi   birlamchi   o'zgarish)   lanosterolni   ko'rsatdi.
1.2-jadvalda   in   vitrodagi   saraton   hujayralarining   turli   yo'nalishlariga   nisbatan
individual birikmalarni o'rganish bo'yicha ma'lumotlar keltirilgan.
Modda Hujayra chiziqlari Konsentratsiya Adabiyotlar
Lanosterol
ko'krak
adenokarsinomasi
MCF-7 1mkg/ml;
250mkg/ml [19,34]
leykemiya P388 bolee
100mkg/ml [30]
bachadon bo'yni
adenokarsinomasi
HeLa 250 mkg/ml [97]
A-549o'pka
karsinomasi 250 mkg/ml [34,97]
oshqozon
adenokarsinomasi
AGS 250 mkg/ml [97]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
PC3 prostata
karsinomlari 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
leykemiya L1210 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34] 27Intodiol
mnko'krak
adenokarsinomasi
MCF-7 1 mkg/ml; 250
mkg/ml [19,34]
Walker Saratoni
Sarcoma 256 10 mkg/ml [19]
leykemiya P388 13,9 mkmol/l;
100 mkmol/l dan
ko‘proq [30, 34]
leykemiya L1210 110 mkmol/l [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 171 mkmol/l [34]
MDA-MB-
231ko'krak
karsinomlari 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
PC3 prostata
karsinomlari 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
bachadon bo'yni
adenokarsinomasi
HeLa 250 mkg/ml [97]
A-549o'pka
karsinomasi 250 mkg/ml [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
AGS 250 mkg/ml
[97]
Inotodiol Epstein-Barr virusi 1000 mol/TPA [29]
Trametenolo
kislota adenokarsinomalar
MCF-7 5mkg/ml, 10
mkg/ml [18,19,34]
leykemiya P388 27 mmol/l [30]
leykemiya L1210 34,4 mkmol/l [34]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 55,03 mkmol/l [42]
PC3 prostata
karsinomlari 63,71 mkmol/l [42]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
A-549 o'pka
karsinomasi 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
3β- ko'krak
adenokarsinomalari
Mcf-7 10 mkg/ml, 250
mkg/ml [19, 34] 28gidroksilo-
sta-8,24-diene bachadon bo'yni
adenokarsinomasi
HeLa 250mkg/ml [97]
21-chi leykemiya P388 22 mmol/l [30]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 36,50 mkmol/l [42]
leykemiya L1210 62,5 mkmol/l [34]
PC3prostata
karsinomlari 73,46 mkmol/l [42]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
AGS 250 mkg/ml [97]
O’pka karsinomlari
A-549 250 mkg/ml [34]
Epshteyn Barra
virusi 232 mol /32
pmol/TPA [29]
3β, 22R-
digidroksil
nosta-8.24-
diene-11-on nazofaringeal
saraton 9,9 mkmol/l [33]
leykemiya HL-60 13,8 mmol/l [33]
leykemiya P388 14 mmol/l [33]
leykemiya L1210 19,7 mmol/l [33]
A-549 o'pka
karsinomasi 10mkmol/l dan
ko‘proq [97]
gepatomlar Bel-
7402 10mkmol/l dan
ko‘proq [36]
22S, 25-
epoksilanost
8-en-3β, 24S-diol leykemiya P388 30 mmol/l [30]
Ergosterol Prostata saratoni
RS3 9,82 mkmol/l [42]
karsinomlar MDA-
MB-231 100mkmol/l dan
ko‘proq [42]
Ergosterol
peroksid 256 Walker
Saraton Saratoni 5 mkg/ml [39]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 30,23 mkmol/l [42] 29PC3prostata
karsinomlari 38,19 mkmol/l [42]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
A-549 o'pka
karsinomasi 200mkmol/l dan
ko‘proq [34]
leykemiya L1210
200mkmol/l dan
ko‘proq [34]
ko'krak
adenokarsinomalari
Mcf-7 200mkmol/l dan
ko‘proq
10 mkg/ml [34,39]
Jadval   1.2   tahlili   shuni   ko'rsatdiki,   saraton   hujayralarining   ko'p   qismida
eng   faol   birikmalar   inotodiol,   lanosterol,   trametenol   kislotasi,   3β-gidroksilanosta-
8,24-dien-21-al,   3β,   22R-dihidroksilanosta-8,24-dien-11-bitta,   ergosterol   peroksid
harakat qiladi. Bunday holda, individual birikmalar ta'sirining o'ziga xos xususiyati
kuzatiladi.   Karsinomlarga   nisbatan   eng   faol   birikmalar   ergosterol,   ergosterol-
peroksid,   3β,   22R-dihidroksilanosta-8,24-dien-11-bitta,   3β-gidroksilanosta-8,24-
dien-21-al, bundan tashqari, prostata karsinoma hujayralariga qarshi ergosterolning
IC50   darajasi   5   baravar   kam   qolganlari   bilan   taqqoslaganda,   bu   uning   yuqori
faolliginiko'rsatadi.
Lano   sterol   va   inotodiol   adenokarsinomalarga   nisbatan   eng   faoldir,
masalan,   ko'krak   adenokarsinomasiga   nisbatan,   MCF-7,   ikkalasi   ham   minimal
kontsentratsiyada   -   1   mkg   /   ml.   Leykemiya   L1210   va   HL-60   ni   bostirish   uchun
samaraliroq   trametenol   kislotasi,   3 β -gidroksilanosta-8,24-dien-21-al   va   3 β ,   22R-
dihidroksilanosta-8,24-dien-11-bittani   tashkil   etadi,   P388   leykemiya     hujayralari
esa   13,9   mkm   /   l   konsentratsiyada   inotodiolni   yanada   samarali   qiladi,   bu   qolgan
birikmalar qo'llaniladigan konsentratsiyadan kattalikdagi tartibpastroq.
Shunday qilib, karsinomlarga nisbatan triterpenoidlarga qaraganda steroid
birikmalaridan   foydalanish   eng   samarali   hisoblanadi.   Hujayralarga   nisbatan
adenokarsinoma va leykemiya inotodiolni qo'llash samaraliroq. C-22 atomida OH
guruhining   mavjudligi   antitoksikoz   paydo   bo'lishida   proliferativ   ta'sir   muhim   rol
o'ynashi   mumkin   [147].   Yuqori   faollik   3 β ,   22R-   dihidroksilanosta-8,24-dien-11- 30bitta, ehtimol, shuningdek, mavjudligi sabablidir.
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   barcha   ulanishlar   antitumor   faolligini
ko'rsatadigan,   to'yinmagan   aloqaga   ega   ko'rsatilgan   xususiyatlarga   hissa
qo'shadigan   yon   zanjirda   namoyon   bo’ladi.   C-26   atomida   gidroksil   guruhining
mavjudligi,   shuningdek,   tegishli   Reishi   qo'ziqorinida   joylashgan   birikmalarning
sitotoksikligiga   sezilarli   hissa   qo'shishi   mumkin.   Masalan,   ganodermal   spirtlar
tegishli ganodermal kislotalarga qaraganda ancha faoldir [84].
Triterpenoid   va   steroid   birikmalar   o'simta   hujayralarining   o'sishi   va
rivojlanishiga   xalaqit   beradigan   konsentratsiya   1   mkg   /   ml   ni   tashkil   qiladi.   Shu
bilan   birga,   aralashmalar   somatika   hujayralariga   ozgina   ta'sir   qiladi.   Masalan,
buyrak   hujayralariga   ingibitori     ta'sir   bundan   ortiq   emas   20%,   ammo   ma'lum
bo'lgan tabiiy sitostatiklar bu hujayralarga kuchli toksik ta'sir  ko'rsatadi (masalan,
vinblastin, vinkristin va etoposid) [148, 149]
In vitro natijalari ushbu birikmalarni inivo tadqiqotlari bilan tasdiqlangan.
Shunday   qilib,   inotodiol   va   3 β -gidroksilanosta-8,24-dien   aralashmalari
sichqonlarda   papilloma   hujayralarini   o'limga   olib   keldi   [98,   99],   shuningdek   S-
180sarkomasining   o'sishini   18   va   18   ga   kamaytiradi.   34%,   lanosterol   S-180
o'simtahajmini   23%   ga   kamaytiradi   [143.148].   Introdiolni   sichqonlarga   CDF1
bilanemlanganida   leykemiya   P388   sichqonlarning   umr   ko'rish   muddatini
sezilarlidarajada   oshirdi   ko'rinadigan   nojo'ya   ta'sirlarsiz   (masalan,   vazn   yo'qotish
yokidiareya)   -   Ushbu   aralashmaning   10   mg   /   kg   bilan   ishlov   berilgan   sichqonlar
uchun20,8%   ishlatiladi   [148].   Bundan   tashqari,   antitumordan   tashqari   ba'zi
birikmalar   ham   mavjud.   Lanosterol,   trametenol   kislotasi,   3 β ,   22R-
digidroksilanosta-8,24-   dien-11-bitta,   24-metil-3 β -gidroksi-lanosta-8,24-dien
21,23-lakton in vitro gepatoprotektiv ta'sir ko'rsatdi.
Muallif: velosiped boshqaruvi  bilan taqqoslaganda, ularning faolligi 74,8,
81,2,   Mos   ravishda   75,0   va   71,9%   [102].   In   vitro,   inotodiol   va   3 β -gidroksilanta-
8,24-dien-21-al hipoglisemik x
ususiyatlarga ega [150], trametenol kislotasi Bacillus o'sishini kamaytiradi
subtilis   [151],   inotodiol,   trametenol   kislotasi,   3 β -   gidroksilanosta-8,24-dien-21-al, 31ergosterol   va   ergosterol-peroksid   -   yallig'lanishga   qarshi[108],inotodiol,3 β -
gidroksilanosta-8,24-dien-21-al–antioksidantxususiyatlarga ega. [152] Inotodiol va
3 β -gidroksilanosta-8,24-dien-21-allar   antimutagen   ta'siriga   ega,   Salmonellada
MNNG, 4NQO tifimuriya TA98 va TA100 mutagensini kamaytiradi[153].
Deyarli   barcha   lanosterol   lotinlari   xolesterin   biosintezini   tartibga   solishi
mumkin.   Lupan   aralashmalari   qator,   shu   jumladan   lupeol,   betulin   va   ularning
po'stlog'idan   ajratilgan   ularning   hosilalari   PS   va   boshqa   tabiiy   manbalar   in   vitro
antitumorni melanoma va o'pka karsinomasi, neyroblastoma hujayralariga nisbatan
xususiyatlar,   medulloblastomalar,   glioblastomalar   va   Ewing   sarkomalari,   prostata
adenokarsinomalari PC3, K562 leykemiyasi va HeLa bachadon adenokarsinomasi
namoyish etadi [101,154-155].
Hozirgi   vaqtda   lanostan   birikmalarining   antitumor
xususiyatlaribiokimyoviy   mexanizmlarning   o'zgarishi   bilan   izohlanadi:   saraton
hujayralariko'payishini   bostirish,   turli   xil   hujayralardagi   tsiklni   ushlab   turish
induktsiyasi.apoptozni   kuchaytiruvchi   va   signal   uzatish   yo'llarini   boshqaruvchi
bosqichlar   kalitfermentlar   (kasazalar)   va   oqsillarning   buzilishi   bilan   bog'liq   (p53,
bax, Bcl-2)[97,103,1156].  Ammo bu birikmalarning kimyoviy tuzilishi va biologik
faolligi   o'rtasidagi   bog'liqlikni   aniqlash   mumkin   emas.   Buning   sababi   tajribalar
o'tkazilgan   turli   sharoitlar   va   taqqoslanadigan   birikmalarning   kimyoviy   xilma-
xilligi, masalan, ko'p miqdordagi optik izomerlari bo'lishi mumkin [84].
Yuqorida   aytib   o'tilganidek,   reishi   qo'ziqorinida   lanostan   turidagi
birikmalar   ham   mavjud.   Ularning   ba'zilari   uchun   vitro   sitotoksikligi   gepatoma
hujayralariga (U-Y ganoderma kislotalari), Lyuis o'pka karsinomasiga (lucidimol)
va   KB   hujayralariga   (ganoderma   aldegid),   gepatoprotektiv   ta'sirga   (ganoderma
kislotalari),   eukaryotik   DNK   polimerazalarida   (O   va   lytsid   kislotasi)   lakton)   va
analjezik ta'sir  (ganoder  kislotalar  A, B, G, H)  inhibitiv ta'sirga ega. [83-84, 157-
158].
Reishi va Chagadan ajratilgan triterpenoid birikmalarining tarkibi, sezilarli
darajada   farq   qiladi,   shuning   uchun   bu   birikmalar   ta'sir   mexanizmida   farqlar
mavjud. Rishining triterpenlari immunitet tizimiga ta'sir qiladi . Ularning roli NF- 32kB   ni   tartibga   solishga   ta'sirida,   ehtimol,   spetsifik   bo'lmagan
immunitetreaktsiyasini tartibga soluvchi IL-2 va IFN-as kabi vositachilarni va NK
hujayralarining   faolligini   oshirish   qobiliyati   o'ziga   xos   immunitet   reaktsiyasini
o'zgartiradigan oqimida namoyon bo'ladi [84,158]. A Chaga triterpenlari to'g'ridan-
to'g'ri   saraton   hujayralarining   apoptozini   keltirib   chiqarishi   yoki   immunitet
tizimiga   ta'sir   qilishi   mumkin.   Triterpenoid   va   steroid   birikmalariga   asoslangan
dorilarda   boshqa   biologik   faol   moddalar:   polisakkaridlar   va   fenolik   moddalar
mavjud.   Shunday   qilib,   farmatsevtika   sanoati   komponentlari   triterpenlar   va
o'simlik steroidlari bo'lgan dorilar ozod qilinmoqda [159-160]:
 evkalipt   barglari   ekstrakti   asosida   -   terpenlar   joylashgan   "evkalimus"   ular
65-85%   ni   tashkil   qiladi,  antibakterial,   yallig'lanishga   qarshi   vosita   sifatida
ishlatiladi   o'tkir   va   surunkali   yuqumli   va   yallig'lanish   kasalliklarini
davolashda turli xil lokalizatsiyavositasi;
 adaçayı barglari ekstrakti asosida - Salvin-VIF. Uning tarkibida efir moylari
(thujone,   1,8-sineol,   linalool,   pinene),   diterpenlar   (karnosolik   kislota,
rosmanol),   triterpenlar   (urol   kislotasi)   mavjud.   Antiseptik,   bronzlash,
bog'lovchi va mahalliy yallig'lanishga qarshi ta'sirga ega, u ko'rsatilgan og'iz
bo'shlig'ining yallig'lanish kasalliklari bilan;
 Sibir firpalari - "Abisil" terpenalari asosida, terpenlarning tarkibi boril asetat
nuqtai   nazaridan   -   10%,   u   antibakterial,   yallig'lanishga   qarshi,   yaralarni
davolovchi vosita sifatidaishlatiladi;
 "Bilobil"   ginkgo   biloba   barglaridan   olingan   ekstrakt   asosida   6%   terpen
laktonlari   antihipoksik,   antioksidant,   angioprotektiv   ta'sirga   ega,   miya   va
periferik   qon   aylanishini   yaxshilaydi;   -   tsimitsifugi   rizomlari   ekstrakti   -
"Chi-Klim"   tarkibiga   ega   kamida   2,5%   triterpen   glikozidlari,   estrogenga
o'xshash   ta'sirga   ega,   tinchlantiruvchi   xususiyatlarga   ega   va   avtonom   asab
tizimiga ijobiy terapevtik ta'sir  ko'rsatadi;  -  qizilmiya  asosidagi  preparatlar,
tarkibida 25% gacha glitserol mavjud. ekspektoran va yallig'lanishga qarshi
vositalar   sifatida   ishlatiladigan   yangi   kislotalar   oshqozon   yarasi   va   o'n   ikki
barmoqli ichak yaralarini davolashni tezlashtiradigan ishlatiladi; 33 Lupanik seriyaning pentasiklik triterpenalari Vishnevskiy malhamining
tarkibiy   qismi   bo'lgan,   mikroblarga   qarshi   ta'sirga   ega.   va   mahalliy
tirnash xususiyati beruvchi ta'sir, regeneratsiya jarayonini tezlashtiradi.
-   amid   birikmasi   bilan   betulin   kislotasining   hosilalari   patentlangan
OIV   uchun   davolash   sifatida   [161].   Hozirgi   kunda   asoslangan   dori
betulin   kislotasi   AQShda   xuddi   shunday   klinik   sinovlardan   o'tmoqda
malign melanomani davolash uchun vositalardir[162].
Terpenoidning   biologik   faolligining   ko'pligiga   qaramay   va   steroid
aralashmalari, ularga asoslangan dorilar bozori unchalik katta emas.
Mavjud   dorilar   asosan   yallig'lanishga   qarshi   va   antiseptik   vositalar
sifatida   ishlatiladi.   Shunday   qilib,   bu   birikmalar   tegishli   va   istiqbolli   olingan
dorilar turining kengayishidir.
Ilmiy adabiyotlar tahlili asosida chaga triterpenoid va steroid birikmalari
turli   saraton   hujayralarining   o'sishi   va   rivojlanishiga   xalaqit   berishda   yuqori
faollik   ko'rsatmoqda   va   ularning     yuqori     samarali     dorilar     olishga     umid
qilmoqda.   Bunga   ruxsat   berilgan   turli   xil   organik   eritgichlar   (dietil   eter,
xloroform,   etanol)0,8%   gacha   triterpenoid   va   steroid   birikmalaridan   yuqori
hosil olishga erishishyoki keng aralashmalar - 20 ta lanosterolning hosilalaridir.
Ammo   ekstraktlar.ularning   yordami   bilan   olingan   fenolik   moddalarni
qo'shimcha   tozalashni   talabqiladi.   Triterpenoid   va   steroid   birikmalarini   olish
uchun   eng   selektiv   ekstraktantneft   efiri   ekanligi   aniqlandi,   ammo   bu
birikmalarni ajratib olish uchun ushbu halqiluvchi tizimli ishlatilishi adabiyotda
tasvirlanmagan.
Chaga ovqatida va melanin tarkibidagi triterpenoid va steroidbirikmalarining
tarkibi deyarli o'rganilmagan, shuning uchun ushbu ob'ektlarnio'rganish tegishlidir.
Xom ashyo, ovqatlanish va melanin chagasini har tomonlamao'rganish triterpenoid
va   steroid   birikmalarining   sifat   tarkibini   kengaytiradi   vauning   asosida   rivojlanish
uchun eng istiqbolli ekstraktni aniqlaydi. 34III BOB.TADQIQOT MANBAALARI VA USULLARI
3.1.Tadqiqot manbaalari
Tadqiqot ob’ekti   va   predmeti. Tadqiqot ob’ekti  pilla qurti chiqindisi, turli
tabiatdagi   organik   erituvchilar,   suv,   xlorid   kislota   va   d-elementlarningtuzlari,
melanin, d-elementlarning melaninli kompleks birikmalaridan iborat .
Tadqiqot predmeti  pilla qurti chiqindisidan ajratib olingan melaninni fizik-
kimyoviy   harakteristikalari   va   hamdauning   d-
elementlarionlaribilanhosilqilganbirikmalarningxossalarini,   jumladanbarqarorligini
o‘rganishdan iborat . 
3.2. Tadqiqot usullari
Har   bir   modda   muayyan   sharoitda   (bosim   va   temperaturada)   doimiy
fizikaviy kattaliklar bilan harakterlanadi. 
Toza   moddalarni   olishga   qiziqish   zamonaviy   fan   va   texnikaning   alohida
fizik-kimyoviy   xossalarga   ega   bo‘lgan   moddalarga   ehtiyojining   mavjudligidan
kelib chiqmoqda. Bu xossalarga suyuqlanish temperaturasi, qaynash temperaturasi,
zichlik   (moddalarning   nisbiy   zichligi),   sindirish   ko‘rsatkichi   kabi   parametrlarni
misol sifatida ko‘rsatish mumkin. 
Shuning uchun ham modda tuzilishini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Umumiy holda noma’lum modda strukturasini aniqlashni quyidagi sxema bo‘yicha
amalga oshirish mumkin:
Noma’lum modda strukturasini aniqlash sxemasi:
Alohida olingan modda↓
Sifatiy element tarkib 
(elementlarni aniqlash) 
↓
Miqdoriy element tarkib 
(moddaning oddiy formulasi)
↓ 35Molekulyar massani aniqlash
(molekulyar yoki brutto-formula)
↓
Strukturani aniqlash
(kimyoviy, fazoviy va elektron tuzilish)↓↓
Kimyoviy tadqiqot usullar
 funksional tahlil
 noma’lum hosila sintezi
 destruksiya Fizikaviy tadqiqot usullari
 adsorbsion  spektroskopiya: 
UB- va ko‘rinish sohasi spektrlari, 
IQ-spektroskopiya, qisqato‘lqinli 
spektroskopiya, elektron paramagnit
razonansi (EPR), yadro magnit 
rezonansi (YAMR);
 Difraksion usullar:
rentgenografiya, elektronografiya, 
gamma spektroskopiya;
 mass-spektrometriya;
 dielkometriya, polyarimetriya va 
h.z.
 kvant-kimyoviy usullar.
Kimyoviy   tadqiqot   usullari   yordamida   modda   tarkibi   va   strukturasini
aniqlash   “Analitik   kimyo”   kursida   qarab   chiqilganligi   uchun,   ularga   to‘xtalib
o‘tirish maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun ham mazkur bobda asosiy e’tibor
tadqiqotning fizikaviy usullariga qaratishni lozim topdik.
Spektral   usullarning   umumiy   harakteristikasi,   klassifikatsiyasi,
energetik   harakteristikasi.   Moddalar   tuzilishi   va   xossalarini   o‘rganish   spektral
usullardan   kompleks   foydalanishni   ko‘zda   tutadi.   Moddalarni   o‘rganishda
adsorbsion   spektroskopiya,   yadro   magnit   rezonansi   keng   qo‘llaniladi.   Spektral
usullar bilan bir qatorda mass-srektroskopiya ham keng qo‘llaniladi. Ushbu usullar
moddaning elektron bilan ta’siridan uni ionga aylantirishga asoslangan.  
Kimyo muammolarini hal qilishda spektral tahlil usullarining o‘rni beqiyos,
chunki bu usullar moddalar tuzilishi va xossalarini o‘rganish, identifikatsiyalashda
juda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Masalan,   modda   tarkibidagi   fuksional   guruhlar
va tutash bog‘larni aniqlashda, fazoviy (sis-, trans-) izomerlarni farqlashda, ichki-
va   molekulalararo   ta’sirlarni   o‘rganishda   alohida   ahamiyatga   ega.   Tekshirishlar
o‘tkazish   uchun   moddalardan   juda   oz   miqdorda   namuna   (odatta   bir   necha 36milligramm)   talab   etilib,   qisqa   vaqtda   tahlil   o‘tkazish   mumkin.   Shu   bilan   bir
qatorda fizik-kimyoviy tadqiqotlar kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini o‘rganish
va   jarayonlarning   borishini   nazorat   qilish   hamda   aralashma   tarkibini   aniqlash
imkonini beradi.
Moddaga elektromagnit nurlar ta’siri asosidagi spektral usullar tahlilda keng
qo‘llanilmoqda.   Bunda   yutilish   spektrlari   muhim   bo‘lib,   quyidagilarni   keltirish
mumkin:
 Ultrabinafsha   (UB)   va   ko‘rinish   sohasi   spektroskopiyasi.   Bu   spektrlarda
molekuladagi elektronlarni qo‘zg‘atish uchun kerak bo‘ladigan yutilish energiyasi
(spektroskopiyaning bu turiga elektron spektroskopiya deyiladi);
 Infraqizil   (IQ)   diapazonda,   molekulaning   tebranma   holatini
o‘zgartirish uchun kerak bo‘ladigan energiya yutiladi (IQ-spektroskopiya tebranma
spektroskopiya deb ham aytiladi);
 Radiochastotali   nurlanish   diapazoni,   bunda   energiyayadrolar   spinlari
oriyentatsiyasini   o‘zgartirish   uchun   sarflanadi   (YAMR   –   yadromagnit   rezonansi
spektroskopiyasi).
Ultrabnafsha   va   ko‘rinadigan   diapazonda   yutilish   spektrlari   elektronlarning
qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq. Bunda elektron yutilish spektrlari to‘g‘risida gapiriladi.
Yutilish spektri – bu aniqlanadigan modda orqali elektromagnit nurlanishni
o‘tishidato‘lqin   uzunliklar   (yoki   chastotalar)   ning   intensivlik   bo‘yicha
taqsimlanishidir.   Amalda   yutilish   spektrlari   kuyidagicha   hosil   bo‘ladi.   Tadqiq
etilayotgan   modda   namunasi   nur   manbai   va   nurni   qabul   qiluvchi   o‘rtasida
joylashtiriladi.   Manbadan     ma’lum   to‘lqin   uzulikka   (yoki   o‘zgaruvchan)   ega
bo‘lgan  nur namunaga yuboriladi. Qabul qiluvchi (detektor) namuna orqali o‘tgan
nur nitensivligini o‘lchaydi hamda yozish qurilmasi orqali uni qayd etadi. 
Elektron   spektrlar   modda   tomonidan   ultrabinafsha   (    =   200÷ 400   nm)   va
ko‘rinadigan   (    =   400	
÷ 800   nm)   diapazondagi   nurlarni   yutilishi   natijasida   hosil
bo‘ladi.   Bu   spektrlar   o‘rtasida   prinsipial   farq   bo‘lmay,   faqat   insonning   ko‘zi      =
200	
÷ 400   nm   diapazonni   ko‘rish   qobiliyatiga   ega,   unda   modda   rangli   ko‘rinadi.
UB-nurlanish   yetarli   darajadagi   kuchli   nurlanish   hisoblanib,   ular   ta’sirida 37molekulalarning  qo‘zg‘alishi  sodir  bo‘ladi,  ya’ni  elektronlarning  yuqori  energetik
holatga   o‘tishi   hamda   molekulada   elektron   bulutining   qayta   taqsimlanishi   sodir
bo‘ladi.
Modda   bilan   elektromagnit   nurlanishning   o‘zaro   ta’sir   mexanizmi   turli
elektromagnit   diapazonlarda   turlicha   bo‘lib,   hamma   holatlarda   ham   molekula
tomonidan   energiyaning   ma’lum   miqdori   yutiladi   (absorbsion   spektroskopiya).
Bunda   molekula   bir   energetik   holatdan   boshqasiga   o‘tadi.   Yutilish   spektrining
intensivligi yutilish va dastlabki spektrlar intensivliklari farqidan topiladi. Yutilish
spektrlari   koordinatalar   sistemasida   ifodalanadi,   ya’ni   abssessa   o‘qi   bo‘ylab
nurning   to‘lqin   uzunligi   (  )   yoki   chastotasi   ( )   qo‘yilsa,   ordinata   o‘qi   bo‘ylab
yutilish (o‘tkazish) intensivligi yoki optik zichlik qiymatlari qo‘yiladi.
Ma’lumki, molekulalar tuzilishi kimyoviy va fizikaviy usullarda aniqlanadi.
Kimyoviy   usullar   analitik   va   organik   kimyo   usullarida   olib   boriladi.   Bunda   ko‘p
vaqt, reaktiv va mehnat talab etiladi. 
Fizik usullarda ham asosan ikki guruhga bo‘linadi: 
1)   molekulalar   tuzilishini   ularning   additiv   xossalariga   (molyar   hajm,
molekulyar refraksiya va h.k.) asoslanib aniqlash. 
2)   molekulalar   tuzilishini   ularning   optik,   elektromagnit   va   boshqa   fizik
xossalari asosida aniqlash.
Fizik usullar yordamida moddalar tuzilishining  kimyoviy usullar yordamida
tekshirish   mutlaqo   mumkin   bo‘lmagan   xususiyatlari   aniqlanadi,   masalan,
konformatsiya, konfiguratsiya, kimyoviy bog‘ tabiati va h.k.
Fizik usullarda o‘rganilayotgan modda bilan unga ta’sir etilayotgan maydon
(energiya, nur) o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir effektlari e’tiborga olinadi.
Fizikaviy   (elektr,   magnit,   elektromagnit)   maydonning   moddaga   tushadigan
turli   chastotali   (energiyali)   nurlar   (rentgen,   ulrabinafsha,   ko‘rinuvchi,   infraqizil,
radioto‘lqinlr)   yoki   zarrachalar   (elektron,   neytron)   oqimi   bilan   o‘zaro   ta’siri
o‘rganiladi.  Hozirgi   vaqtda fizik  usullardan spektral  usullar   keng qo‘llaniladi. Bu
usullar moddaga elektromagnit nurlarining ta’siri bilan bog‘liq. Ushbu ta’sirni 3.1-
rasm va 3.1-jadvalda quyidagicha ifodalash mumkin. 38 3.1-jadval
Ba’zi elektromagnit nurlanishlar
Spektr sohasi Soha chegarasi
To‘lqin
uzunligi, m Kvantlar energiyasi,
j/mol
Gamma - nurlanish 10 -13
-10 -10
10 12
-10 9
Rentgen nurlanishi 10 -10
-10 -8
10 9
-10 7
UB- nurlanish 10 - 8
- 4 ∙
10 - 7
10 7
- 3 ∙
10 5
Ko‘rinish sahasi 4 ∙
10 - 7
- 8 ∙
10 - 7
3 ∙
10 5
- 1,5 ∙
10 5
IQ- nurlanish 8 ∙
10 - 7
-10 - 3
1,5 ∙
10 5
-10 2
Radioto‘lqinlar  >1 <0,1
3.1-rasm. Elektromagnit nurlanishlar shkalasi
Bu usullarning har birida molekula ma’lum miqdordagi energiyani yutadi va
bir   energetik   holatdan   boshqa   energetik   holatga   o‘tadi.   Odatda   spektrlar   uch   xil
bo‘ladi: nurlanish, yutilish, sochilish. Spektr chiziqlari (chiqarish spektrlarida) yoki
polosalarining   (birinchi   navbatda   yutilish   spektrlari)   intevsivligi   boshlang‘ich
sathdagi   (chiqarish   spektrlarida   energiyasi   yuqori,   yutilish   spektrlarida   esa 39energiyasi   past   bo‘lgan   sathlar)   molekulalar   (atomlar)   soniga   to‘g‘ri
proporsionaldir. 
Termik   muvozanatda   (T   =   const.)   molekulalarning   energetik   sathlar
bo‘yicha taqsimlanishi Bolsman taqsimotiga ko‘ra aniqlanadi. Unga ko‘ra
N
2
N
1 = g
2
g
1 e ¿
, ¿
bunda   N
1   va   N
2   - mos ravishda yuqori va quyi sathlardagi molekulalar soni;   g
1   va
g
2 -   mos   ravishda   energetik   sathlarning   vazniy   ko‘paytuvchilari;     ∆E   -   energetik
sathlar   orasidagi   energiya   farqi;   R   –   universal   gaz   doimiysi;   T   -   absolyut
temperatura.
Spektr   polosasining   chastotasi,   intensivligi,   kengligi   va   shakli   moddaning
xossalari   hamda   molekulaning   turli   kattaliklari   bilan   bog‘liq.   Fizikaviy   tadqiqot
usullari   ichida   kimyoviy   masalalarni   yechishda   eng   ko‘p   ishlatiladiganlari
quyidagilardir: 
1. Elektron yutilish spektroskopiyasi;
2. IQ - infraqizil nurlarni yutilish spektroskopiyasi;
3. YAMR - yadro magnit rezanonsi spektroskopiyasi;
4. Mass-spektrometriya.  
Ular   yordamida   spektrlarni   olishning   umumiy   sxemasi   3.2-rasmda
keltirilgan.
3.2-rasm. UB-, IQ-, YAMR-spektrlarni olishning umumiy sxemasi:
1 - uzluksiz spektrli nurlanish manbai, 2 - kyuveta bo‘limi, 3 – monoxromator, 4 –
qabul qilgach, 5 – qayd etuvchi qurilma 403.2.1. Elektron spektroskopiya
Elektron   spektroskopiya,   ya’ni   UB   va   ko‘zga   ko‘rinadigan   sohadagi
spektroskopiya spektrining yaqin UB (200-400 nm) va ko‘zga ko‘rinadigan (400-
800   nm)   sohalardagi   nurlarini   yutilishi   bilan   bog‘liq.   UB   nur   modda   eritmasidan
o‘tkazilganda   uning   intensivligining   pasayishi   sodir   bo‘ladi.   Bu   pasayish,   ya’ni
nurning yutilishi yoki yutilish sektri maxsus asboblarda o‘lchanadi. Buning uchun
kvarsli   spektrograf   ishlatiladi,   chunki   kvars   shisha   UB   nurlarni   yutadi.   Yutilish
spektri fotoplyonkaga qayd etiladi yoki maxsus asboblarda yozib olinadi. Yutilish
spektrlariga   absorbsion   egri   chiziqlari   deyiladi.   Bunday   spektrlar   yordamida
moddaning sifat va miqdoriy tarkibi o‘rganiladi.
UB-spektroskopiyasida absorbsion egri chiziqlar tuzish uchun absissa o‘qiga
to‘lqin uzunligi (λ) va ordinata o‘qiga nur intevsivligi farqi (E) qo‘yiladi, ya’ni:
E = − log I
I
0 ,
bunda  I  va  I
0 – nurning eritmadan oldin va o‘tgandan keyingi intensivligi.
3.3-rasm. UB-spektrga misol
UB–spektrlarni   o‘rganish   natijasida   molekulalardagi   atomlarning   elektron
holatini   tasavvur   hosil   qilishga,   molekulalar   tuzilishi   haqida   ma’lumot   olish
mumkin. 41UB- va KS-spekroskopiyasi  200-760 nm  diapazonida joylashganligi  tufayli
u   eng   oson   qo‘zg‘aladigan   π-elektronlar   (va   umumlashgan:   elektron   juftining)
ko‘chishini ko‘rsatadi. Umumlashmagan elektron yoki π-elektronlarga ega bo‘lgan
atomlar   guruhi   mazkur   modda   spektrining   ma’lum   sohalarida   yutiladi.   Shunday
atomlar   guruhiga   xromofor   guruhlar   deb   ataladi.   Ba’zi   xromofor   guruhlar   va
ularning yutish maksimumlari misol sifatida quyidagi 2-jadvalda keltirilgan.
3.2-jadval
Xromoforlar Qanday elektronlar qo‘zg‘aladi Yutilish
maksimumi,
nm Sohaning
inten-sivligi˃C=C<¿
π -  elektronlar ~175 - 200 kuchli 	
˃C=O
a) π -  elektronlar
b) kislorodning erkin elektron jufti ~180 - 195
~270 - 295 kuchli 
kuchli 	
−	N	=	N−¿
azotning erkin elektronlar jufti ~340 - 370 kuchsiz	
−	¨O−	H
kislorodning erkin elektronlar jufti ~185 o‘rtacha
kuchli	
−	¨N	H	2
azotning erkin elektronlar jufti ~275 o‘rtacha
kuchli
Har bir xromofor yutilish maksimumining holati shu xromofor qanday guruh
bilan   bog‘langanligiga   qarab   ma’lum   chegarada   o‘zgarishi   mumkin.   Agarda
yutilish spektri uzun to‘lqin uzunliklari tomon siljisa  gipsoxrom siljish  deyiladi.
Spektrning   UB   va   ko‘rinuvchi   qismlarida   joylashgan   yutilish   spektrlari
molekulaning   elektron   holatlari   o‘rtasidagi   o‘tishlar   hisobida   hosil   bo‘lganligi
uchun  elektron yutilish spektrlari  deyiladi. 
Elektron   yutilish   spektrlarini   tahlil   qilish   molekulyar   orbitallar   usuli   asos
qilib   olingan.   Bu   nazariya   molekulaning   asosiy   elektron   holatdan   qo‘zg‘algan
holatga   o‘tishni,   valent   elektronni   band   molekulyar   orbitaldan   bo‘sh   molekulyar
orbitalga o‘tishi orqali bog‘laydi. 42Bu holda molekulyar orbitallarning 3 ta tipiga, ya’ni σ, π va δ larga to‘rt xil
elektron o‘tishlari mos keladi: σ →σ*,  π →π*, δ → σ*, δ → π* (3.4-rasm).
3.4-rasm. Molekula orbitallarida elektron  o‘tishlar
Yutilish   polosasining   intensivligi   molekula   dipol   momentining   o‘zgarishi
bilan   harakterlanadi.   Qo‘zg‘algan   paytda   moddaning   dipol   momenti   qancha   ko‘p
o‘zgarsa   spektr   polosasining   intensivligi   ham   shuncha   katta   bo‘ladi.   Agar
moddaning   asosiy   va   qo‘zg‘algan   holatlarini   ifodalovchi   to‘lqin   funksiyalari
ma’lum   bo‘lsa,   u   hola   ushbu   holatga   tegishli   bo‘lgan   dipol   momentini   hisoblash
mumkin.   Tanlash   qoidasiga   ko‘ra   turli   xil   spin   holatlariga   ega   bo‘lgan   energetik
sathlar orasidagi o‘tishlar taqiqlanadi.
UB  -  spektroskopiyadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin, jumladan:
1. Sintez   qilingan   modda   bilan   mavjud   toza   moddaning   bir   xil   yoki   bir   xil
emasligini   isbotlashda.   Buning   uchun   har   ikki   moddaning   bir   xil   sharoitda
olingan spektrlari taqqoslanadi.
2. Molekulada vodorod bog‘lanishning mavjudligini aniqlashda.
3. Yutilish   intensivligi   ( E
0 )   yoki   optik   zichlik   ( D )   modda   konsentratsiyasiga
proporsional   bo‘lganligi   uchun   UB-spektroskopiya   yordamida   miqdoriy
tahlil o‘tkazishda. 433. 2 .2.  Infraqizil – spektrlar
Moddaga   elektromagnit   nurlanish   (hv )   ta’sir   ettirilganda   molekulaning
energiyasi   ortadi   va   modda   qo‘zg‘algan   holatga   o‘tadi.   Modda   optik   spektr
sohasiga   muvofiq  keladigan   energiyani     yutsa,   uning   aylanma,   tebranma   harakati
va valent elektronlarining energiyasi ortadi. Normal holatda modda molekulalarida
aylanma-tebranma   harakat   mavjud   bo‘lib,   bunga   normal   harakat   energiyasi
deyiladi. Qo‘zg‘algan holatda bu harakatlar energiyasi ortadi. Berilgan energiyaga
(h ν )   hamda   modda   tabiatiga   qarab   aylanma   va   tebranma   harakat   kuchayishi
kamroq yoki  ko‘proq bo‘lishi  mumkin. Molekula normal  holatdan “qo‘zg‘algan”,
“hayajonlangan”   holatga   o‘tadi.   Molekulada   bu   aylanma   va   tebranma   energiya
pog‘onalari   bir   nechta   deb   qaraladi.   Nur   energiyasi   ta’sirida   molekula   o‘tishi
mumkin bo‘lgan aylanma va tebranma holatlar bir nechta. Molekulaning aylanma
energiyasini   oshirish   uchun   bir   oz   energiya   yetarli.   Bu   energiya   optik   spektrning
uzoq   infraqizil   (ya’ni   λ   katta   bo‘lgan   soha)   nur   sohasiga   muvofiq   keladi.   Bu
spektrlar   unchalik   ahamiyatli   emas.   Molekulaning   tebranma   energiyasini   oshirish
uchun (uni λ qisqa bo‘lgan) yaqin infraqizil sohada yotuvchi nur tushiriladi.
Yorug‘likning   elektromagnit   nazariyasi   shuni   ko‘rsatadiki,   molekula
faqatgina   o‘zining   muvozanat   holati   atrofida   tebranganda   dipol   momenti   hosil
qiluvchi   molekulalargina   yorug‘lik   nurini   yutishi   (yoki   chiqarishi)   mumkin.
Tebranganda   molekulaning   dipol   momenti   o‘zgarmasa   bunday   molekula   nurni
yutmaydi ham, chiqarmadi ham. Agar ikki atomli molekula simmetrik bo‘lsa, (H
2 ,
O
2 ,   N
2 ,   F
2 ,   Cl
2 )   uning   dipol   momenti   bo‘lmaydi   va   u   yorug‘likning   infraqizil
qismida   tegishli   bo‘lgan   nurlarni   yutmaydi   va   chiqarmaydi.   Shuning   uchun   ham
ularning   IQ-   spektrlari   bo‘lmaydi.   Demak,   har   xil   atomlardan   tashkil   topgan
asimetrik   molekulalar   IQ-spektrlarga   ega   bo‘ladi.   Molekula   qanday   chastotada
tebransa, xuddi shunday chastotadagi  infraqizil yorug‘lik nurlarini yutadi. Uch va
undan ko‘p atomli molekulalarda tebranishlar soni turlicha va ko‘p bo‘ladi. Har bir
tebranish   o‘z   yo‘nalishi   bo‘ylab   harakatda   bo‘ladi,   ya’ni   molekulaning   erkinlik
darajasi   qiymati   katta   bo‘ladi.   Molekula   tebranganda   o‘zi   yagona   holatda   va 44molekulani   tashkil   etgan   alohida   atomlar   guruhi   turlicha   holatlarda   tebranishi
mumkin. Shuning uchun molekula tebranishini  ikkiga, ya’ni molekula skeletining
va funksional guruhlarning tebranishlariga ajratish mumkin.
Molekulaning   skeleti   tebranganda   uning   hamma   atomlari     tebranishda   bir
xilda qatnashadi, funksional guruhlar tebranganda esa molekulaning ma’lum guruh
atomlari harakatlanadi. Skelet tebranishlari yaxlit molekula uchun xos bo‘lib, ular
spektrlarda chastotaning 800-1500 sm -1
 sohasida maksimumga ega bo‘ladi.
Odatda   molekula   skeleti   tebranishlarining   chastotasi   1400-1700   sm -1
oraliqda   bo‘ladi   va   molekuladagi   chiziqli   hamda   tarmoqlangan   zanjirli   tuzilishga
tegishlidir.   Masalan,   quyidagi   har   bir   skelet   bir   nechta   tebranish   turiga   ega   va
ularga   mos   ravishda   spektrning   infraqizil   sohasida   bir   nechta   yutilish   polosasi
ko‘rinadi:
Funksional   guruhning   tebranish   chastotasi   umuman   olganda   molekulaning
tuzilishiga   bog‘liq   emas   va   ko‘pincha   ularning   chastotalari   skelet   tebranishlari
chastotasidan ancha katta yoki kichik sohada joylashadi.
Molekula   va   uning   atomlari   aylanma   hamda   tebranma   harakat   qilishi
mumkin.   Shunga   mos   ravishda   tebranma   va   aylanma   harakat   spektrlari   hosil
bo‘ladi.   Shuning   uchun   ham   har   qaysi   molekulaning,   atom   guruhlarining   o‘ziga
xos   tebranma   va   aylanma   harakat   spektrlari   mavjud   bo‘ladi.   Energiyaning
o‘zgarishi   bilan   boradigan   jarayonlar   ko‘p   bo‘lgani   uchun,   molekulaning   spektri
ayrim chiziqlardan emas, balki ular guruh chiziqlardan iborat bo‘ladi.
Aylanma   harakat   spektri   uzoq   infraqizil   va   mikroto‘lqin   sohalarini,   ya’ni
λ=0,3 ÷
6·10 -4
  m     va   υ =1·10 3
÷
5·10 11
  sm -1
  ni   o‘z   ichiga   oladi.   Aylanma   harakat
energiyasini   yadro   yoki   nur   maydonida   dipol   momenti   bo‘lgan   molekulalargina
yutishi  mumkin. Aylanma harakat  spektri  yordamida yadrolararo masofani topish 45mumkin.   Aylanma   harakat   bilan   bir   qatorda   tebranma   harakat   ham   sodir   bo‘ladi.
Tebranma   harakatdagi   energiyaning   o‘zgarishi   aylanma   harakatdagiga   qaraganda
taxminan   10   marta   ko‘p   bo‘ladi.   Bu   energiya   o‘zgarishlari   yaqindagi   infraqizil
sohaga to‘g‘ri keladi. Tebranma harakat spektri yordamida atomning molekuladagi
tebranma   chastotasi   va   molekulaning   dissotsiyalanish   energiyasini   aniqlash
mumkin.   Aylanma   va   tebranma   harakatlar   bir   vaqtda   sodir   bo‘lgani   uchun   sof
tebranma harakat spektrini hosil qilib bo‘lmaydi, ya’ni tebranma-aylanma harakat
spektri   hosil   bo‘ladi.   Tebranma   harakat   chastotasining   kuchayishi   molekulaning
dissotsiatsiyalanishiga   sabab   bo‘ladi.   Agar   molekulaga   berilayotgan   energiya
dissotsialanish   energiyaisdan   katta   bo‘lsa,   uzluksiz   spektr   hosil   bo‘ladi,   chunki
ortiqcha   energiya   atomlarning   ilgarilanma   harakatini   tezlatishga   sarf   bo‘ladi,   bu
ilgarilanma harakat kvantlangan holatda bo‘ladi.
Ta’kidlash   joizki,   tebranish   natijasida   molekulaning   dipol   momenti   davriy
o‘zgarib tursagina molekula spektrning IQ- sohasida nur yutadi.
Ion   va   kovalent   bog‘li   har   qanday   organik   va   anorganik   modda
molekulasining   atomlari   mustahkam   tuzilishiga   ega   emas,   chunki   molekuladagi
atomlar   doimiy   tebranma   harakatda   bo‘ladi.   Ikki   atomli   molekulalar   yadrodagi
masofaning   o‘zgarishiga   qarab,   faqat   bir   xil   chiziqli   bog‘   bo‘ylab   harakat   qiladi.
Murakkab   tuzilishga   ega   bo‘lgan   molekulalar   faqat   chiziqli   bog‘   bo‘ylab   emas,
balki   valent   burchaklarining   o‘zgarishi   bilan   ham   tebranadi.   Shunga   ko‘ra
molekulaning tebranishi ikki katta guruhga ajratiladi:
1) Valent tebranishlar; 
2) Deformatsion tebranishlar. 
Bog‘   uzunligining   o‘zgarishi   bilan   harakatlanadigan   tebranishlar   valent
tebranishlar  deyiladi va ν harfi bilan belgilanadi. Valent burchaklarining o‘zgarishi
bilan   harakatlanadigan   tebranishlarga   deformatsion   tebranishlar   deyiladi   va   δ   -
harfi   bilan   belgilanadi.   Valent   va   deformatsion   tebranishlar   odatda   normal
tebranishlar  deb ataladi. Normal tebranishlar o‘z harakatiga ko‘ra simmetrik (s) va
assimmetrik   (as)   tebranishlarga   bo‘linadi.   Masalan,   simmetrik   valent
tebranishlarda   ν
s   hamma   C-H   bog‘lar   bir   vaqtda   qisqarib,   bir   vaqtda   cho‘ziladi. 46Assimmetrik tebranishlarda esa ν
as   bitta  C-H  bog‘ qisqarsa, boshqasi cho‘ziladi (5-
rasm):
3.5-rasm. Tebranishlar turlari
Valent   va   deformatsion   tebranishlar   molekulada   ma’lum   kvantlangan
chastotada   uzluksiz   ravishda   bo‘ladi.   Agar   molekulaga   xuddi   shu   chastotaga   ega
bo‘lgan   h ν   ta’sir   ettirilsa,   energiya   yutiladi   va   spektrogrammada   yutilish   sohalar
ko‘rinadi.   Yutilish   sohalar   spektrogrammada   to‘lqin   uzunligi   yoki   chastota
shaklida ko‘rinadi (3.3-jadval).
3.3-jadval
Turli sinf organika birikmalarning molekulyar gruppalari valent tebranishlarining
harakteristik chastotalari
Bog‘ yoki atomlar
guruhi Birikmalar Chastota, ν, sm - 1
Sohalarning
intensivligi va
harakteri¿	¿	
−¿C	−¿H	
¿	¿
Alkanlar 2850 -2960 kuchli
¿ ¿
¿ ¿ − ¿ H ¿
Alkenlar 3010 -3100 o‘rtacha	
≡S−	H
Alkinlar 3300 kuchli
¿ ¿ ∨ ¿
− ¿ C ¿ − ¿ ∨ ¿ ¿ ∨ ¿ ¿ Alkanlar 600 -1500 Kuchsiz
¿ ¿ ∨ ¿
− ¿ C ¿ C ¿ − ¿ Alkenlar 1620 -1680 o‘zgaruvchan	
−C	≡C−	¿
Alkinlar 2100 -2260 o‘zgaruvchan	
−C	≡
Nitrillar 2200 -2300 o‘zgaruvchan	
¿	¿	¿−¿C	−¿O	−¿∨¿	¿
Spirtlar, oddiy
efirlar, kislotalar,
murakkab efir 1000 -1300 Kuchli 47H	¿	
¿	¿	
−¿C	¿
O	¿Aldegidlar 1720 - 1740 kuchli
Har   bir   funksional   gruppa   spektri   polosasi   maksimal   yutilishi   chastotasiga
shu   gruppaning   harakterli   chastotasi   deyiladi.   Ma’lum   moddaning   va   noma’lum
moddaning harakterli chastotalari solishtirilib, noma’lum modda tarkibi to‘g‘risida
fikr   yuritiladi.   Ta’kidlash   joizki,   tebranish   spektrlari   chastotasi   (ν)   molekuladagi
bir-biriga   nisbatan     tebranayotgan   atomlar   yoki     guruhlar   o‘rtasidagi   bog‘ning
mustahkamligiga,   shuningdek   shu   atom   va   guruhlarning   massasiga   bog‘liq.
(Masalan. C-H, O-H, N-H tebranishlar ν=3600-2800 sm -1
) Agar H atomi R yoki G
bilan almashtirilsa, yutilish maksimumi qisqa chastotali soha tomon siljiydi.
Odatda   modda   qattiq   holatda   bo‘lsa,   uning   molekulalarining   tebranish
chastotasi   gaz   holatdagi   molekulalarning   tebranish   chastotasidan   kichik   bo‘ladi,
ya’ni: 	
vgaz	>vsuyuq	>veritma	>vqattiq
Masalan,  	
vHClgaz	>vHClsuyuq	>vHClqattiq bo‘ladi.   HCl   gazdan   suyuqqa   o‘tsa   tebranish
chastotasi 100 sm -1
 ga, suyuqdan qattiq g‘olatga o‘tsa, yana 20 sm -1
 ga kamayadi.
Demak, tebranish molekulaning dipol momentini o‘zgarishiga olib kelsa, IQ
spektr   hosil   bo‘ladi.   Shuning   uchun   ko‘proq   qutblangan   bog‘lanishning
(molekulaning)   tebranishidan   hosil   bo‘lgan   IQ   spektr   polosasining   intensivligi
yuqoriroq   bo‘ladi   deb   xulosa   qilinadi.   Masalan,   IQ   spektrining   ba’zi   funksional
gruppalarga tegishli polosasining intensivliklari quyidagicha o‘zgaradi:     
I¿C=O>IC=N−¿>I¿C=C<¿I−OH>I¿NH>I¿CH¿¿
Shuning   uchun   ham   asosan   ion   kristall   panjarasini   tebranishidan   hosil
bo‘lgan IQ polosalarning intensivligi katta bo‘ladi.
IQ-spektroskopiya kimyoda keng qo‘llanilmoqda, jumladan: 
1. Sintez qilingan modda spektrini uning asl nusxasi bilan taqqoslashda.
2. Spektrdagi   harakterli   chastotalarga   qarab,   birikmada   tegishli   funksional
guruhlar yoki bog‘lar borligi haqida fikr yuritishda. 483. Yutilish   intensivligining   modda   konsentratsiyasiga   bog‘liqligidan
foydalanib, miqdroiy tahlil o‘tkazishda.
4. Ichki   molekulyar   va   molekulalararo   ta’sirlanishini   o‘rganishda,   masalan,
vodorod bog‘lanishning mavjudligini aniqlashda.
5. Turli   bog‘lar   bo‘lgan   izomerlarni   aniqlashda   (masalan,   C
2 H
6 O   →   C
2 H
5 OH
etil   spirti   yoki   CH
3 -O-CH
3   dimetil   efirni   aniqlashda.     C
2 H
5 OH   da   –O-H
bog‘i yutilish polasasi chastotasi aniqlanadi).
6. Molekula konfiguratsiyasi va konformatsiyasi to‘g‘risida xulosa chiqarishda
(sis- va trans- izomer holatini aniqlashda).
7. Erkin radikallar va ulardagi atomlararo masofalarni aniqlashda.
Yuqorida   qayd   etilgan   usullardan   tashqari   EPR,   YAMR,   PMR   va   mass-
spektroskopiya usullari ham mavjud.
IQ-spektroskopiyada,   masalan,   trimetilbenzolning   o-,   m-,   p-.   izomerlarini
ularning   qaynash   temperaturasi   (Tqay	=16	9oC	¿ bir   xil   bo‘lishiga   qaramasdan   oson
farqlash mumkin.
IV. MELANINNING TUZILISHINI KVANT-KIMYOVIY TAHLILI VA
UNING Cu 2+
 IONLARI BILAN KOMPLEKSINING BARQARORLIGI
4.1. Melaninning tuzilishini kvant-kimyoviy tahlili 49Melanin molekulasining  2D va 3D tuzilish  modellari  4.1-  va 4.2-rasmlarda
berilgan.
4.1-rasm. Melaninmolekulasining
2Dmodeli 4.2-rasm. Melaninmolekulasining
3Dmodeli
Melaninmolekulasininggeometriyasivaelektronxossalari ChemOficce   va
Gaussian   dasturlarida   ab   initio   usulidahisoblandi.   MelaninmolekulasiningZ-
matritsasi 4.1-jadvaldakeltirilgan.
4.1-jadval
MelaninmolekulasituzilishiniifodalovchiZ-matritsa
(I)        NA:I NB:NA:I NC:NB:NA:
I NA   NB    NC
1. C 0,00000
0       0,000000     0,000000      
2. C 1,49605
4   0,000000     0,000000       1
3. C 1,49471
7   119,744465 0,000000       2    1   
4. C 1,36170 117,768571 0,016309   3       2 1 506  
5. C 1,44965
0   121,123133 0,910760   4 3 2
6. C 1,35227
5   120,373166 -0,055991   1       2 3
7. N 1,40879
0   131,032005 177,165318   4 3 2
8. C 1,31182
0   108,220569 -173,620110  7 4 3
9. C 1,35660
6   106,811491 176,819000   5 4 3
10. O 1,35965
7   118,389332 -179,865952  1       2 3
11. O 1,22744
6   118,680109 -177,720220  2 1 6
12. C 6,24821
0   20,570832   3,264118   1 2 3
13. C 1,44935
1   72,300925   -16,632794   12 1 2
14. C 1,35647
8   123,058546 176,665993   13 12 1
15. C 1,47535
0   118,909532 -0,269318   14 13 12
16. C 1,50451
0   117,995765 0,995520   15 14 13
17. C 1,37274
6   123,289998 0,409698   12 13 14
18. N 1,38817
3   104,409961 179,718915   12 13 14
19. C 1,46419 121,135719 177,646954   3 2 1 511  
20. C 1,44658
8   108,014271 -179,310390  13 12 17
21. O 1,22706
6   119,437523 -179,418157  15 14 13
22. O 1,22631
4   117,734140 176,052324   16 15 14
23. C 8,83191
5   47,159122   12,734052   1 2 3
24. C 1,45798
6   135,528950 14,217369   23 1 2
25. C 1,34890
6   123,958980 164,634634   24 23 1
26. C 1,47999
3   118,161245 0,092929   25 24 23
27. C 1,49670
4   117,930425 -2,457009   26 25 24
28. C 1,46983
6   119,069524 2,065476   23 24 25
29. N 1,29935
9   108,000462 -179,022655  23 24 25
30. C 1,46924
4   122,540417 178,365958   17 12 13
31. C 1,44402
1   106,768947 -178,354124  24 23 28
32. O 1,36112
3   114,428666 -175,187153  27 26 25
33. O 1,22579
3   120,079637 178,673710   26 25 24
34. C 8,15981 91,187894   -7,517204   1 2 3 527  
35. C 1,40028
2   3,864500   -128,452016  34 1 2
36. C 1,46211
5   123,880599 176,859513   8 7 4
37. C 1,40569
2   120,414776 28,406216   36 8 7
38. C 1,40054
0   121,014646 178,970526   37 36 8
39. C 1,40411
0   120,188737 0,458587   34 35 36
40. N 1,39169
5   132,253557 1,331945   37 36 8
41. C 1,49921
7   112,291512 177,987245   38 37 36
42. C 1,51471
1   124,002778 176,676981   28 23 24
43. O   1,36036
1   118,138295 175,889645   35 34 39
44. O 1,36055
0   120,491248 -178,587831  34 35 36
45. H 1,10068
3   120,792873 -179,651124  6 1 2
46. H    1,09554
1   125,101916 179,042258   9 5 4
47. H 0,97115
8   109,576891 -179,910063  10 1 2
48. H 1,10112
9   120,308030 179,930315   14 13 12
49. H 1,04517 123,973162 -179,873262  18 12 13 533  
50. H 1,09551
8   124,058468 -178,207044  20 13 12
51. H 1,10080
0   120,668337 179,528524   25 24 23
52. H 1,09369
0   123,746183 178,460810   31 24 23
53. H 0,96906
1   110,395758 170,520549   32 27 26
54. H 1,10084
4   120,539453 -179,057630  39 34 35
55. H 1,04658
3   123,340022 -1,353377   40 37 36
56. H 1,11190
3   111,240250 138,196291   41 38 37
57. H 1,11507
2   107,918464 -100,702258  41 38 37
58. H 1,11821
6   107,432922 -111,072358  42 28 23
59. H 0,96960
7   108,667029 -158,629117  43 35 34
60. H 0,97070
9   108,909250 178,432436   44 34 35
Melaninmolekulasininghisoblanganenergetikharakteristikalari   4.2-
jadvaldakeltirilgan.
4.2-jadval
Melaninmolekulasininghisoblanganenergetikharakteristikalari
                                PM3    CALCULATION 54                                                       MOPAC2000 Version 1,11
                                                       2022/ 5/31
FINAL HEAT OF FORMATION =        -86,02569 KCAL =  -359,93148 KJ
          COSMO AREA      =        429,10 SQUARE ANGSTROMS
          COSMO VOLUME    =        327,77 CUBIC ANGSTROMS
          TOTAL ENERGY            =      -7031,00154 EV
          ELECTRONIC ENERGY       =      -5964,83903 EV  POINT GROUP:     C1
          CORE-CORE REPULSION     =      -1066,16250 EV
          DIELECTRIC ENERGY       =         -3,80554 EV
          GRADIENT NORM           =       1442,43537
          IONIZATION POTENTIAL    =          8,12542
          NO, OF FILLED LEVELS    =       106
          MOLECULAR WEIGHT        =    584,500
Melaninmolekulasitashkiletuvchiatomlariningelektronzichliklari   4.3 -
jadvaldakeltirilgan.
4.3 - jadval
Melaninmolekulasitashkiletuvchiatomlariningelektronzichliklari
 ATOM NO, TYPE CHARGE ATOM  ELECTRON DENSITY
1. C 0,057870 3,9421
2. C 0,499542 3,5005
3. C 0,012328 3,9877
4. C -0,005303 4,0053
5. C -0,044949 4,0449
6. C -0,170060 4,1701 557. N -0,231169 5,2312
8. C 0,130218 3,8698
9. C -0,160702 4,1607
10. O -0,304254 6,3043
11. O -0,445995 6,4460
12. C 0,048245 3,9518
13. C -0,055749 4,0557
14. C -0,081021 4,0810
15. C 0,403656 3,5963
16. C 0,430950 3,5690
17. C -0,296031 4,2960
18. N 0,277903 4,7221
19. C -0,065644 4,0656
20. C -0,213495 4,2135
21. O -0,419842 6,4198
22. O -0,454584 6,4546
23. C 0,086462 3,9135
24. C -0,110841 4,1108
25. C -0,019906 4,0199
26. C 0,470058 3,5299
27. C 0,098359 3,9016
28. C -0,165994 4,1660
29. N -0,156693 5,1567
30. C 0,006785 3,9932
31. C -0,226958 4,2270
32. O -0,297586 6,2976
33. O -0,436522 6,4365
34. C -0,038157 4,0382
35. C 0,158030 3,8420
36. C -0,217560 4,2176
37. C 0,024367 3,9756 5638. C -0,234518 4,2345
39. C -0,057335 4,0573
40. N 0,048655 4,9513
41. C -0,059390 4,0594
42. C -0,009740 4,0097
43. O -0,315216 6,3152
44. O -0,318055 6,3181
45. H 0,158043 0,8420
46. H 0,174875 0,8251
47. H 0,292049 0,7080
48. H 0,153685 0,8463
49. H 0,137911 0,8621
50. H 0,170712 0,8293
51. H 0,156307 0,8437
52. H 0,172900 0,8271
53. H 0,283672 0,7163
54. H 0,151611 0,8484
55. H 0,145737 0,8543
56. H 0,103330 0,8967
57. H 0,090733 0,9093
58. H 0,101208 0,8988
59. H 0,284981 0,7150
60. H 0,282089 0,7179
4.3-jadvaldagima’lumotlarasosidashuniqaydetishmumkinki,
melaninmolekulasiko‘pfunksionallibirikmalarjumlasigakirib,
usupramolekulyarsistemalarhosilqilishgamoyil. 
Melaninmolekulasiningdipolmomentihamhisoblandi.   Uningqiymatlari   4.4 -
jadvaldakeltirilgan.
4.4 - jadval
Melaninmolekulasininghisoblangandipolmomenti 57DIPOLE X Y Z TOTAL
POINT-CHG,  -11,222 1,764 -1,549 11,465
HYBRID -1,447 0,053 -0,556 1,551
SUM     -12,669 1,817 -2,105 12,971
4.4-jadvaldagima’lumotlardanko‘rinibturibdiki,
melaninmolekulasiningqutbliliginisbatanyuqoribo‘lib,
supramolekulyarsistemalarhosilqilishiuchunmolekuladaqulayholatmavjud.
Yuqoridaqaydetilganlarasosidaxulosaqilinadiganbo‘lsa,
uholdamelaninmolekulasiningkarboksilguruhidagi   OH
guruhningvodorodihisobigametallionialmashinishivageterotsiklikhalqadagi   NH
guruhidagihamdakislorodlardagijuftlashganelektronlarhisobigakoordinatsionbirikm
ahosilbo‘lishehtimolikelibchiqadi.   ShubilanbirqatordamelaninmolekulasiningIQ-
spektri   Gaussian   09   dasturidahisoblandi   (4.3-rasm)
vaolingannatijalartajribadaolingannatijalarbilansolishtirishdaqo‘llanildi.
4.3-rasm. MelaninmolekulasininghisoblanganIQ-spektri 58Shuninguchunhamqaydetilganguruhlarningkoordinatsionbirikmalarhosilqilishdagii
shtirokiniisbotlashuchunIQ-spektroskopiyatadqiqotlaritalabetiladi.
4.2.Melaninning turli erituvchilardagi iq-spektrlari
Ma’lumki   melanin   ta’biiy   birikma   bo’lib,   uning   tarkibi   ko’p
funksiyanallidir.   Shuning   uchun   ham   unda   supramolekulyar   sistemalar   sintezida
“mezbon”   vazifasida   foydalanib,   undan   nonozarrachalar   olishda   foydalanish
istiqbolli bo’lib ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham
melaninni   toza holda olish, uning tuzilishini  nazorat  qilishni  tadqiq etish mazkur
ishning   maqsadini   tashkil   etadi.   Tadqiqotlar   uchun   melanin   pilla   qurti
chiqindisidan ajratib olindi.
Ajratib   olingan   melaninning   turli   erituvchilardagi   eritmalari   tayyorlandi   va
ularning         IQ-spektrlari   WQF-510A   spektrometrida   olindi.   Olingan   IQ-spektrlar
4.4 - 4.7- rasm lar da keltirilgan .
4.4 -rasm. Melaninning atsetondagi eritmasining IQ-spektri 594.5 -rasm. Melaninning  suv dagi eritmasining IQ-spektri
4.6 -rasm. Melaninning  xloroformdagi  eritmasining IQ-spektri 604.7 -rasm. Melaninning  benzol dagi eritmasining IQ-spektri
Melaninning       IQ-spektrini       tahlil       etishdan       shu       narsa       ma’lum
bo‘ldiki,chastotaning   3250-3500   sm -1
  keng   oralig‘idagi   spektr   chiziqlari   bir-biri
bilan   tashqi   va   ichki   molekulalararo   bog‘langan   spirtlar   va   fenollar   OH
guruhlarining valent  tebranishlariga mos keladi. Spektrda to‘lqin chastotasi  1140-
1230, 1310- 1420   sm -1
bo‘lgan   spektrlarning   mavjudligi   fenollardagi   C-O-   va
OH-
guruhlarningvalentvadiformatsiyatebranishlariniharakterlaydi.Buesamelaninstruktu
rasida fenol bo‘laklari mavjydligidan guvohlik beradi. Yutilish polosasi 1633-1644
sm -1
  chastotadagi   spektrlar   xinonlardagi   S=O   guruh   tebranishlarini   harakterlaydi.
To‘lqin   chastotasi   1519-1538   sm -1
,   1444-1448   sm -1
  li   spektrlarning   spektrda
bo‘lishi   aromatik   C-C   bog‘larining   valent   tebranishini   harakterlaydi.   Bu   esa
tekshiriladigan   melanin   strukturasida   aromatik   bo‘lak   borligiga   guvohlik   beradi.
Karbonil   fragmentlarga   to‘lqin   chastotasi   1709   sm -1
  ga   teng   bo‘lgan   spektr   mos
keladi. Spektrda to‘lqin chastotasi 2852-2853 sm -1
  va 2921-2922 sm -1
  diapazonida
bo‘lgan   spektrlarning   bo‘lishi   tekshiriladigan   modda   strukturasida   –   SN
2 –
fragmentlar   borligini   ko‘rsatadi.   Strukturada   polisaharidlar   strukturasining 61ishtirokini   spektrda   1120-1150   sm -1
,   1000-1030   sm -1
  chastotali   spektrlarning
bo‘lishi   guvohlik   beradi.   Bundan   tashkari   melanin   eritmasining   UB-   va   ko‘rinish
sohasidagi   yutilish   spektrlari   o‘rganildi.   Bunda   melaninning   molyal   yutilish   555
nm to‘lqin uzunligida kuzatilishi aniqlandi.
Shu bilan bir qatorda melaninning GAUSSIAN-09 dasturida ab inito usulida
hisoblanganIQ-spektri   (4.3-rasm)tajribadaolingan   IQ-
spektrlaribilansolishtirildivamoslik   darajalari   qisqa   kvadratlar   usulida
baholandi.Spektrlarning moslik darajasi 95 % ni tashkil etdi. 
4.3.Melaninni Cu(II) ioni bilan kompleksining barqarorligini
spektrofotometrik usulda baholash
Ma’lumki,   Melanin ko'pchilik organizmlarda uchraydigan tabiiy pigmentlar
guruhidir.   Organizimlarda   melanin   pigmentlari   melanotsitlar   deb   nomlanuvchi
maxsus   hujayralar   guruhida   ishlab   chiqariladi.Funktsional   jihatdan   melanin
ultrabinafsha nurlanishidan himoya vazifasini bajaradi.
Melaninning   beshta   asosiy   turi   mavjud:   eumelanin,   feomelanin,
neyromelanin,   allomelanin   va   piyomelanin[125].   Eng   keng   tarqalgan   turi
eumelanin   bo'lib,   ularning   ikkita   turi   mavjud   -   jigarrang   eumelanin   va   qora
eumelanin.   Feomelanin   sistein   hosilasi   bo'lib,   u  boshqa   pigmentatsiyalar   qatorida
qizil   sochlarning   rangi   uchun   katta   darajada   mas'ul   bo'lgan   polibenzotiazin
qismlarini  o'z ichiga oladi.Neyromelanin miyada topiladi.Parkinson kasalligi  kabi
neyrodegenerativ   kasalliklarni   davolashda   uning   samaradorligini   o'rganish   uchun
tadqiqotlar   olib   borildi.   Allomelanin   va   pyomelanin   azotsiz   melaninning   ikki
turidir   [126].   Inson   terisida   melanogenez   ultrabinafsha   nurlanishi   ta'sirida
boshlanadi   va   terining   qorayishiga   olib   keladi.   Melanin   yorug'likni   samarali
singdiruvchi   vosita   hisoblanadi.   Pigmentga   so'rilgan   ultrabinafsha   nurlanishining
99,9%   dan   ortig'ini   tarqatishga   qodir.   Ushbu   xususiyat   tufayli   melanin   teri
hujayralarini Ultrabinafsha nurlanish orqali   shikastlanishdan himoya qiladi [127],
foliy   kislotasining   kamayishi   va   terining   degradatsiyasi   xavfini   kamaytiradi. 62Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ko'proq konsentratsiyalangan melanin, ya'ni terining
qorayishi   bo'lgan   odamlarda   teri   saratoni   kam   uchraydi.   Biroq,   terining
pigmentatsiyasi   va   foto   himoyasi   o'rtasidagi   bog'liqlik   hali   ham   noaniq[128].
S huning   uchun   ham   melanin ning   turli   d-metallar   ionlari   bilan   ichki   kompleks
birikmalar   sintezi   va   ularning   barqarorligini   baholash   dolzarb   muammolardan
biridir.
Ushbu ishning   maqsadi   - Melani nning   Mis   (II)   ionlari   bilan   kompleksi
birikmalari   sintezi   uning   barqarorligini   baholash.   Hamda   kompleks   hosil   qilishda
aralashmalar   tarkibining   barqarorlik   konstantasi   ( β
K'
)   va   molyar   yutilish
koeffitsienti (ε ) ni izomolyar qator usuli bilan baholashni o'rganishdan iborat.
Tekshirish ob’ektlari va asbob-uskunalar
Reaktivlar:  Melan in (x.t), KBr (a.u.t),  Cu SO
4	
∙ 5 H
2 O(a.u.t),  Atseton .
Asbob uskunalar: UB-spektrlari spektrofotometri .
Kompleks   sintezi:   UB-spektrofotometri   uchun   izomolyar   seriyalar
tayyorlandi   4.5 -jadval   keltirilgan   nisbatlarda.   Izomolyar   seriya   tayyorlash   uchun
olingan reagentlarning konsentratsiyasi 0,0001 mol/l dan ular asosida turli nisbatlar
hosil qilindi.  
4.5 -jadval
Izomolyar seriyalar
№ 
aralashmalar C	
∙ 10 3 
, mol/l
C
Me C
R
1 0,10 0,90
2 0,20 0,80
3 0,30 0,70
4 0,40 0,60
5 0,50 0,50
6 0 ,60 0,40
7 0,70 0,30 638 0,80 0,20
9 0,90 0,10
Izomolyar   seriyalar   usuli   bilan   tayyorlangan   seriyalarning   UB-
spektrometrida   optik   zichliklari   olindi   hamda   hisoblashlar   bajarish   uchun
foydalanildi.
Eritmada   kompleks   hosil   qiluvchi   metall   (M)   va   ligand   (R)   ta'sirida   hosil
bo'lgan   kompleks   birikmalarning  tarkibi   va   barqarorligini   o'rganish   uchun   odatda
reaktivlarning   boshlang'ich   konsentratsiyasining   turli   nisbatlari   bilan   izomolyar
eritmalar   seriyalari   tayyorlanadi,   so'ngra   bu   eritmalarning   optik   zichligi   ma’lum
to'lqin   uzunliklarida   ( λ )     Ultrabinafsha   (UV)   spektrofotometrida   o'lchanadi.
Izomolyar qator usuli yordamida eritmada hosil bo lgan kompleks birikmalarningʻ
barqarorlik konstantasi (	
β ) hisoblanadi. Odatda, barqarorlik konstantalari bilan bir
qatorda   bu   komplekslarning   molyar   yutilish   koeffitsientlari   topiladi.   Klassik
hisoblash   algoritmlari   [129]   har   doim   ham   qo'llanilmaydi,   xususan,   juda   kuchli
komplekslarning   barqarorlik   konstantalari   noto'g'ri   aniqlanadi.   Bizning
fikrimizcha,   barqarorlik   konstantalarini   baholashning   to'g'riligi   nafaqat   hosil
bo'lgan   komplekslarning   kuchiga,   balki   model   eritmalardagi   metal   (M)   va   ligand
(R)   ning   boshlang'ich   konsentratsiyasining   nisbatiga   ham   bog'liq   bo'lishi   kerak.
Noto’g’ri   tanlangan   tarkib   katta   xatolarga   olib   kelishi   mumkin   yoki   umuman
barqarorlik   konstantasi   (
βK' )   va   yutilish   koeffitsienti   (	ε )   qiymatlarini   hisoblashga
imkon  bermaydi.  Darsliklarda  hamda   boshqa  shunga   o'xshash  bayonotlar  mavjud
[130-134].
Tajribaviy   qisim :   Reagentlarning   eritmalari   kimyoviy   toza   yoki   analiz
uchun toza reagentlarning aniq tortilgan qismlari yordamida tayyorlangan.
 Bir vaqtning o'zida turli xil molyar nisbatlarda (0,11 dan 9,00 gacha), kvars
kyuveta qalinligi l=1 sm bo’lgan spektrofotometrda optik zichliklari o’lchangan bu
4.6 -jadvalda keltirilgan. 
4.6 -jadval
Izomolyar seriyalar 64№ 
aralashmalar C∙ 10 3 
, mol/l C
Cu /C
R A
440 nmC
Cu C
R
1 0,10 0,90 0,11 0,221
2 0,20 0,80 0,25 0,242
3 0,30 0,70 0,43 0,186
4 0,40 0,60 0,67 0,129
5 0,50 0,50 1,00 0,164
6 0 ,60 0,40 1,50 0,152
7 0,70 0,30 2,33 0,185
8 0,80 0,20 4,00 0,262
9 0,90 0,10 9,00 0,262
Natijalar va uning muhokamasi. Molyar   yutilish   koeffitsient   va
barqarorlik   konstantasini   hisoblash   algoritmi.   Faraz   qilaylik,   CuR   kompleksining
shartli   barqarorlik   konstantasi   noma’lum   va   u   qo‘llanmada   ko‘rsatilganidek   [ 5 ]
an’anaviy   usulda   hisoblanadi:   avval   izomolyar   qatorning   ikkita   izomolyar
seriyalari   tanlanadi,   so‘ngra   molyar   yutilish   koeffitsienti   hisoblab   olinadi.
Kompleksning molyar koeffitsiyenti quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi.	
εij=√	
Ai∙(Aj)2−	Aj∙(Ai)2	
Aj∙CMi∙CRi−	Ai∙CMj∙CRj
,  (1)
bunda ε
ij   -   kompleksning   molyar   yutilish   koeffitsientini;   C
Mi ,   C
Mj ,   C
Ri ,   C
Rj   mos
ravishda i va j eritmalardagi metall (M) ionlari va ligand (R) larning boshlang ich	
ʻ
konsentrasiyalari;   A
i   va   A
j   440   nm   larda   bir   xil   eritmalarning   turli   optik
zichliklaridir.   Keyin   shunga   o'xshash   hisob-kitoblar   boshqa   juft   eritmalar   uchun
ham amalga oshiriladi. Turli juft eritmalar uchun olingan   ε
ij   qiymatlari eritmalarni
tayyorlash   va   fotometriyadagi   tasodifiy   xatolar   tufayli   bir   oz   farq   qiladi.   Molyar
yutilish   koeffitsientining   o'rtacha   qiymatidan   kelib   chiqib,   o'rganilayotgan
kompleksning shartli barqarorlik konstantasi ( β
K'
) hisoblanadi:	
βK'=	A/εK	
(CR−	A
εK)∙(CM−	A
εK
)
,
  (2) 65keyin   esa   algoritmga   muvofiq,   xuddi   shu   kompleksning   barqarorlik   konstantasi
topiladi.
O'rtacha hisoblangan kompleksning molyar yutilish koeffitsient (εij ) qiymati
adabiyot   ma'lumotlariga   mos   keladi.Shunday   qilib,   izomolyar   ketma-ketlik   usuli
bilan   kompleks   birikmalarning   barqarorligini   baholash   uchun   ishlatiladigan
izomolyar   seriyalarni   tanlash   ushbu   baholashning   to'g'riligiga   ta'sir
qiladi.Yetarlicha   aniq   natijalarga   erishish   uchun   bir   xil   seriyaga   tegishli   bo'lgan
eritmalar   uchun   olingan   ma'lumotlardan   birgalikda   foydalanish   kerak.   Shunday
qilib,   440   nm   da   kompleksning   molyar   yutilish   koeffitsienti   ε
ij
  =   2,26 10 -2
,
barqarorlik konstantasi esa   	
βK'  = 1,02 10 -2
 teng ekanligi aniqlandi.
V.XULOSALAR
1. Melaninmoddasipilla qurti chiqindisidan ajratibolindi,
uningmolekulyarmassasi 58300±112 gatengligiisbotlandi.
2. Melaninmolekulasiningtuzilishi, elektronxossalarivareaksionqobiliyati  ab
initio
usulidahisoblandivakoordinatsionbirikmalarhosilqilishdagiimkoniyatibah
olandi.
3. Melaninning   Cu(II)   ionlari   bilan   kompleksi   sintez   qilindi,   hamda   UB-
spektroskopik   usulda   ushbu   kompleksning   barqarorlik   konstantasi   (	
βK' )
va molyar yutilish koeffitsienti ( ε
) izomolyar qator usuli bilan baholandi.  664. Melaninning Cu(II) kationi bilan hosil bo‘lgan kompleksning 440 nm da
molyar yutilish koeffitsienti izomolyar qator usuli bilan hisoblanganda   ε
ij
=   2,26 10 -3
,     barqarorlik   konstantasi   esa      βK'   =   1,02 10 -2
  teng   ekanligi
aniqlandi.
VI. ADABIYOTLAR
1. Albanese   G.,   Bridelli   M.   G.,   Deriu   A.   Structural   dynamics   of   melanin
investigated   by   Rayleigh   scattering   of   Mössbauer   radiation   //Biopolymers:
Original Research on Biomolecules. – 1984. – V. 23. – №. 8. – P. 1481-1498.
2. Albano   L.   G.   S.   et   al.   Novel   insights   on   the   physicochemical   properties   of
eumelanins and their DMSO derivatives //Polymer International. – 2016. – V.
65. – №. 11. – P. 1315-1322.
3. Apte   M.   et   al.   3,   4-dihydroxy-L-phenylalanine-derived   melanin   from
Yarrowia   lipolytica   mediates   the   synthesis   of   silver   and   gold 67nanostructures //Journal of Nanobiotechnology. – 2013. – V. 11. – №. 1. – P.
1-9.
4. Bell   A.   A.,   Wheeler   M.   H.   Biosynthesis   and   functions   of   fungal   melanins
//Annual review of phytopathology. – 1986. – V. 24. – №. 1. – P. 411-451.
5. Ben ‐ Shachar D., Riederer P., Youdim M. B. H. Iron ‐ melanin interaction and
lipid   peroxidation:   implications   for   Parkinson's   disease   //Journal   of
Neurochemistry. – 1991. – V. 57. – №. 5. – P. 1609-1614.
6. Bloomfield   B.   J.,   Alexander   M.   Melanins   and   resistance   of   fungi   to   lysis
//Journal of Bacteriology. – 1967. – V. 93. – №. 4. – P. 1276-1280.
7. Borovanský J., Elleder M. Melanosome degradation: fact or fiction //Pigment
cell research. – 2003. – V. 16. – №. 3. – P. 280-286.
8. Bridelli M., Capelletti R., Crippa P. R. Electret state and hydrated structure of
melanin //Yale journal of biology and medicine. – 333 Cedar ST, New Haven,
CT 06510 : YALE J BIOL MED INC, 1980. – V. 53. – №. 5. – P. 389-389.
9. Bridelli M. G., Tampellini D., Zecca L. The structure of neuromelanin and its
iron binding site studied by infrared spectroscopy //FEBS letters. – 1999. – V.
457. – №. 1. – P. 18-22.
10. Bryan R. et al. The effects of gamma radiation, UV and visible light on ATP
levels in yeast cells depend on cellular melanization //Fungal biology. – 2011.
– V. 115. – №. 10. – P. 945-949.
11. Buszman  E. et  al.  EPR  examination  of   Zn 2+
  and  Cu 2+
  binding  by pigmented
soil fungi Cladosporium cladosporioides //Science of the total environment. –
2006. – V. 363. – №. 1-3. – P. 195-205.
12. Butler   M.   J.   Melanin   production   by   the   black   yeast   Phaeococcomyces   sp.   –
1987.
13. Butler   M.   J.,   Day   A.   W.   Destruction   of   fungal   melanins   by   ligninases   of
Phanerochaete chrysosporium and other white rot fungi //International journal
of plant sciences. – 1998. – V. 159. – №. 6. – P. 989-995.
14. Casadevall A. et al. Fungal melanins differ in planar stacking distances //PloS
one. – 2012. – V. 7. – №. 2. – P. e30299. 6815. Trullas S. C., van Wyk J. H., Spotila J. R. Thermal  melanism  in ectotherms
//Journal of Thermal Biology. – 2007. – V. 32. – №. 5. – P. 235-245.
16. Clusella-Trullas   S.   et   al.   Testing   the   thermal   melanism   hypothesis:   a
macrophysiological approach //Functional ecology. – 2008. – P. 232-238.
17. Clusella-Trullas S., Wyk J. H., Spotila J. R. Thermal benefits of melanism in
cordylid lizards: a theoretical and field test //Ecology. – 2009. – V. 90. – №.
8. – P. 2297-2312.
18. Costa T. G. et al. Studies on synthetic and natural melanin and its affinity for
Fe (III) ion //Bioinorganic chemistry and applications. – 2012. – V. 2012.
19. Cunha   M.   M.   L.   et   al.   Melanin   in   Fonsecaea   pedrosoi:   a   trap   for   oxidative
radicals //BMC microbiology. – 2010. – V. 10. – №. 1. – P. 1-9.
20. Dadachova   E.,   Bryan   R.,   Casadevall   A.   Radiosynthesis   as   an   alternative
energy   utilization   process   in   melanized   organisms   and   uses   thereof   :   pat.   –
2007.
21. Dadachova, E., Bryan, R.A., Huang, X., Moadel, T.,Schweitzer, A.D., Aisen,
P., Nosanchuk,   J.D.,  Casadevall,   A. Ionizing  radiation changes   the  electronic
properties of melanin and enhances the growth of melanized fungi //PloS one.
– 2007. – V. 2. – №. 5. – P. e457.
22. Dighton   J.,   Tugay   T.,   Zhdanova   N.   Fungi   and   ionizing   radiation   from
radionuclides   //FEMS   microbiology   letters.   –   2008.   –   V.   281.   –   №.   2.   –   P.
109-120.
23. Double,   K.L.,   Gerlach,   M.,   Schunemann,   V.,   Trautwein,   A.X.,Zecca,   L.,
Gallorini,   M.,   Youdim,   M.B.,   Riederer,   P.,   Ben-Shachar,   D.   Iron-binding
characteristics   of   neuromelanin   of   the  human   substantia   nigra   //Biochemical
pharmacology. – 2003. – V. 66. – №. 3. – P. 489-494.
24. Durrell   L.   W.,   Shields   L.   M.   Fungi   isolated   in   culture   from   soils   of   the
Nevada test site //Mycologia. – 1960. – V. 52. – №. 4. – P. 636-641.
25. Efimova,   L.A.,   Krylova,   S.G.,   Zueva,   E.P.,   Khotimchenko   Iu,
S.,Khotimchenko,   M.   Experimental   investigation   of   antiinflammatory   and 69anesthetic   properties   of   calcium   pectate   //Eksperimental'naia   i   Klinicheskaia
Farmakologiia. – 2010. – V. 73. – №. 4. – P. 23-26.
26. Eisenman,   H.C.,   Nosanchuk,   J.D.,   Webber,   J.B.,   Emerson,   R.J.,Camesano,
T.A.,   Casadevall,   A. Microstructure   of   cell   wall-associated   melanin   in   the
human pathogenic fungus Cryptococcus neoformans //Biochemistry. – 2005.
– V. 44. – №. 10. – P. 3683-3693.
27. Ellis D. H., Griffiths D. A. Melanin deposition in the hyphae of a species of
Phomopsis //Canadian journal of microbiology. – 1975. – V. 21. – №. 4. – P.
442-452.
28. Engh I., Nowrousian M., Kück U. Regulation of melanin biosynthesis via the
dihydroxynaphthalene   pathway   is   dependent   on   sexual   development   in   the
ascomycete  Sordaria macrospora  //FEMS  microbiology  letters.  –  2007. –  V.
275. – №. 1. – P. 62-70.
29. Enochs   W.   S.,   Nilges   M.   J.,   Swartz   H.   M.   A   standardized   test   for   the
identification   and   characterization   of   melanins   using   electron   paramagnetic
resonance (EPR) spectroscopy //Pigment cell research. – 1993. – V. 6. – №. 2.
– P. 91-99.
30. Fernandez C. W., Koide R. T. The function of melanin in the ectomycorrhizal
fungus Cenococcum geophilum under water stress //Fungal Ecology. – 2013.
– V. 6. – №. 6. – P. 479-486.
31.   Alternaria   alternata   transcription   factor   CmrA   controls   melanization   and
spore development //Microbiology. – 2014. – V. 160. – №. 9. – P. 1845-1854.
32. Findly   R.   C.,   Gillies   R.   J.,   Shulman   R.   G.   In   vivo   phosphorus-31   nuclear
magnetic   resonance   reveals   lowered   ATP   during   heat   shock   of
Tetrahymena //Science. – 1983. – V. 219. – №. 4589. – P. 1223-1225.
33. Fogarty R. V., Tobin J. M. Fungal melanins and their interactions with metals
//Enzyme and microbial technology. – 1996. – V. 19. – №. 4. – P. 311-317.
34. Frederick, B.A., Caesar-Tonthat, T.C., Wheeler, M.H.,Sheehan, K.B., Edens,
W.A.,   Henson,   J.M. Isolation   and   characterisation   of   Gaeumannomyces 70graminis var. graminis melanin mutants //Mycological Research. – 1999. – V.
103. – №. 1. – P. 99-110.
35. Gadd G. M., de Rome L. Biosorption of copper by fungal melanin //Applied
microbiology and biotechnology. – 1988. – V. 29. – №. 6. – P. 610-617.
36. Garcia-Rivera   J.,   Casadevall   A.   Melanization   of   Cryptococcus   neoformans
reduces   its   susceptibility   to   the   antimicrobial   effects   of   silver   nitrate
//Sabouraudia. – 2001. – V. 39. – №. 4. – P. 353-357.
37. Gates D. M. Biophysical ecology. – Courier Corporation, 2012.
38. Gauslaa   Y.,   Solhaug   K.   A.   Fungal   melanins   as   a   sun   screen   for   symbiotic
green algae in the lichen Lobaria pulmonaria //Oecologia. – 2001. – V. 126. –
№. 4. – P. 462-471.
39. Giacomantonio   C.   Charge   transport   in   melanin,   a   disordered   bio-organic
conductor //University of Queensland. – 2005.
40. Gostinčar   C.,   Muggia   L.,   Grube   M.   Polyextremotolerant   black   fungi:
oligotrophism, adaptive potential, and a link to lichen symbioses //Frontiers in
Microbiology. – 2012. – V. 3. – P. 390.
41. Hong   L.,   Liu   Y.,   Simon   J.   D.   Binding   of   Metal   Ions   to   Melanin   and   Their
Effects   on   the   Aerobic   Reactivity¶   //Photochemistry   and   Photobiology.   –
2004. – V. 80. – №. 3. – P. 477-481.
42. Hong   L.,   Liu   Y.,   Simon   J.   D.   Binding   of   Metal   Ions   to   Melanin   and   Their
Effects   on   the   Aerobic   Reactivity¶   //Photochemistry   and   Photobiology.   –
2004. – V. 80. – №. 3. – P. 477-481.
43. Hong   L.,   Simon   J.   D.   Insight   into   the   binding   of   divalent   cations   to   Sepia
eumelanin   from   IR   absorption   spectroscopy   //Photochemistry   and
Photobiology. – 2006. – V. 82. – №. 5. – P. 1265-1269.
44. Howard,   R.J.,   Ferrari,   M.A.,   Roach,   D.H.,   Money,   N.P.   Penetration   of   hard
substrates by a fungus employing enormous turgor pressures //Proceedings of
the   National   Academy   of   Sciences.   –   1991.   –   V.   88.   –   №.   24.   –   P.   11281-
11284. 7145. Ikehata H., Ono T. The mechanisms of UV mutagenesis //Journal of radiation
research. – 2011. – V. 52. – №. 2. – P. 115-125.
46. Islamovic,   E.,   Garcia-Pedrajas,   M.D.,   Chacko,   N.,   Andrews,   D.L.,Covert,
S.F.,   Gold,   S.E.   Transcriptome   analysis   of   a   Ustilago   maydis   ust1   deletion
mutant   uncovers   involvement   of   laccase   and   polyketide   synthase   genes   in
spore development //Molecular Plant-Microbe Interactions. – 2015. – V. 28. –
№. 1. – P. 42-54.
47. Jacobson   E.   S.,   Emery   H.   S.   Temperature   regulation   of   the   cryptococcal
phenoloxidase //Journal of medical and veterinary mycology. – 1991. – V. 29.
– №. 2. – P. 121-124.
48. Jacobson   E.   S.,   Hove   E.,   Emery   H.   S.   Antioxidant   function   of   melanin   in
black fungi  //Infection and immunity. – 1995. – V.  63. – №. 12. – P. 4944-
4945.
49. Jacobson   E.   S.,   Ikeda   R.   Effect   of   melanization   upon   porosity   of   the
cryptococcal cell wall //Medical Mycology. – 2005. – V. 43. – №. 4. – P. 327-
333.
50. Jastrzebska, M.M., Isotalo, H., Paloheimo, J., Stubb, H. Electrical conductivity
of   synthetic   DOPA-melanin   polymer   for   different   hydration   states   and
temperatures //Journal of Biomaterials Science, Polymer Edition. – 1996. – V.
7. – №. 7. – P. 577-586.
51. Jastrzebska   M.,   Wilczok   T.   Thermoelectric   effect   in   synthetic   dopa-
melanins //Studia Biophysica. – 1987. – V. 122. – №. 1-3. – P. 39-46.
52. Jones K. A., Findly R. C. Induction of heat shock proteins by canavanine in
Tetrahymena. No change in ATP levels measured in vivo by NMR //Journal
of Biological Chemistry. – 1986. – V. 261. – №. 19. – P. 8703-8707.
53. Jong   P.,   Gussekloo   S.,   Brakefield   P.   Differences   in   thermal   balance,   body
temperature and activity between non-melanic and melanic two-spot ladybird
beetles   (Adalia   bipunctata)   under   controlled   conditions   //The   Journal   of
Experimental Biology. – 1996. – V. 199. – №. 12. – P. 2655-2666. 7254. Kawamura   C.,   Tsujimoto   T.,   Tsuge   T.   Targeted   disruption   of   a   melanin
biosynthesis   gene   affects   conidial   development   and   UV   tolerance   in   the
Japanese   pear   pathotype   of   Alternaria   alternata   //Molecular   plant-microbe
interactions. – 1999. – V. 12. – №. 1. – P. 59-63.
55. Melanin   is   crucial   for   growth   of   the   black   yeast   Hortaea   werneckii   in   its
natural hypersaline environment //Fungal biology. – 2013. – V. 117. – №. 5. –
P. 368-379.
56. Kingsolver   J.   G.   Evolution   and   coadaptation   of   thermoregulatory   behavior
and wing pigmentation pattern in pierid butterflies //Evolution. – 1987. – V.
41. – №. 3. – P. 472-490.
57. Khajo,   A.,   Bryan,   R.A.,   Friedman,   M.,   Burger,   R.M.,   Levitsky,
Y.,Casadevall,   A.,   Magliozzo,   R.S.,   Dadachova,   E.   Protection   of   melanized
Cryptococcus   neoformans   from   lethal   dose   gamma   irradiation   involves
changes   in   melanin's   chemical   structure   and   paramagnetism   //PLoS   One.   –
2011. – V. 6. – №. 9. – P. e25092.
58. Kim   D.S.,   Park   S.H.,   Kwon   S.B.,   Joo   Y.H.,   Youn   S.W.,   Sohn   U.D.,Park
K.C. Temperature   regulates   melanin   synthesis   in   melanocytes   //Archives   of
pharmacal research. – 2003. – V. 26. – №. 10. – P. 840-845.
59. Kim, Y.J., Khetan, A., Wu, W., Chun, S.E., Viswanathan, V.,Whitacre, J.F.,
Bettinger,   C.J. Evidence   of   Porphyrin ‐ Like   Structures   in   Natural   Melanin
Pigments   Using   Electrochemical   Fingerprinting   //Advanced   Materials.   –
2016. – V. 28. – №. 16. – P. 3173-3180.
60. Kogej   T.,   Stein   M.,   Volkmann   M.,   Gorbushina   A.A.,Galinski   E.A.,   Gunde-
Cimerman N. Osmotic adaptation of the halophilic fungus Hortaea werneckii:
role   of   osmolytes   and   melanization   //Microbiology.  –   2007.  –   V.  153.   –  №.
12. – P. 4261-4273.
61. Kuo M. J., Alexander M. Inhibition of the lysis of fungi by melanins //Journal
of Bacteriology. – 1967. – V. 94. – №. 3. – P. 624-629.
62. Larsson   B.   S.   Interaction   between   chemicals   and   melanin   //Pigment   Cell
Research. – 1993. – V. 6. – №. 3. – P. 127-133. 7363. Lindgren   J.   et   al.   Molecular   preservation   of   the   pigment   melanin   in   fossil
melanosomes //Nature communications. – 2012. – V. 3. – №. 1. – P. 1-7.
64. Liu   Y.   T.,   Lee   S.   H.,   Liao   Y.   Y.   Isolation   of   a   melanolytic   fungus   and   its
hydrolytic activity on melanin //Mycologia. – 1995. – V. 87. – №. 5. – P. 651-
654.
65. Liu   Y.   et   al.   Ion ‐ exchange   and   adsorption   of   Fe   (III)   by   Sepia   melanin
//Pigment cell research. – 2004. – V. 17. – №. 3. – P. 262-269.
66. Lilly   M.   B.   et   al.   Loss   of   high-energy   phosphate   following   hyperthermia
demonstrated   by   in   vivo   31P-nuclear   magnetic   resonance   spectroscopy
//Cancer research. – 1984. – V. 44. – №. 2. – P. 633-638.
67. Longuet-Higgins   H.   C.   On   the   origin   of   the   free   radical   property   of
melanins //Archives of Biochemistry and Biophysics. – 1960. – V. 86. – №. 2.
– P. 231-232.
68. Luther   J.   P.,   Lipke   H.   Degradation   of   melanin   by   Aspergillus   fumigatus
//Applied and environmental microbiology. – 1980. – V. 40. – №. 1. – P. 145-
155.
69. Ma   X.   P.,   Sun   X.   X.   Melanin:   biosynthesis,   functions   and   health   effects.   –
Nova Science Publishers, Incorporated, 2012.
70. McDougall D. N., Blanchette R. A. Metal ion adsorption by pseudosclerotial
plates of Phellinus weirii //Mycologia. – 1996. – V. 88. – №. 1. – P. 98-103.
71. McGraw  K. J.  The  antioxidant  function of  many  animal  pigments:  are  there
consistent   health   benefits   of   sexually   selected   colourants?   //Animal
Behaviour. – 2005. – V. 69. – №. 4. – P. 757-764.
72. McGinness   J.,   Corry   P.,   Proctor   P.   Amorphous   semiconductor   switching   in
melanins //Science. – 1974. – V. 183. – №. 4127. – P. 853-855.
73. McGinness   J.   E.   Mobility   gaps:   a   mechanism   for   band   gaps   in   melanins
//Science. – 1972. – V. 177. – №. 4052. – P. 896-897.
74. McLean J. et al. Role for lichen melanins in uranium remediation //Nature. –
1998. – V. 391. – №. 6668. – P. 649-650. 7475. Meng   S.,   Kaxiras   E.   Mechanisms   for   ultrafast   nonradiative   relaxation   in
electronically excited eumelanin constituents //Biophysical journal. – 2008. –
V. 95. – №. 9. – P. 4396-4402.
76. Meredith   P.,   Sarna   T.   The   physical   and   chemical   properties   of   eumelanin
//Pigment cell research. – 2006. – V. 19. – №. 6. – P. 572-594.
77. Meredith   P.,   Sarna   T.   The   physical   and   chemical   properties   of   eumelanin
//Pigment cell research. – 2006. – V. 19. – №. 6. – P. 572-594.
78. Mironenko N.  V.  et  al.  Intraspecific  variation in  gamma-radiation resistance
and  genomic   structure  in   the  filamentous   fungus   Alternaria   alternata:   a   case
study   of   strains   inhabiting   Chernobyl   reactor   no.   4   //Ecotoxicology   and
environmental safety. – 2000. – V. 45. – №. 2. – P. 177-187.
79. Money   N.   P.   et   al.   Melanin   Synthesis   Is   Associated   with   Changes   in
Hyphopodial   Turgor,   Permeability,   and   Wall   Rigidity   inGaeumannomyces
graminisvar. graminis //Fungal Genetics and Biology. – 1998. – V. 24. – №.
1-2. – P. 240-251.
80. Mohorčič M. et al. Production of melanin bleaching enzyme of fungal origin
and its application in cosmetics //Biotechnology and Bioprocess Engineering.
– 2007. – V. 12. – №. 3. – P. 200-206.
81. Moreno   Azócar   D.   L.   et   al.   Effect   of   body   mass   and   melanism   on   heat
balance in Liolaemus lizards of  the goetschi  clade //Journal  of Experimental
Biology. – 2016. – V. 219. – №. 8. – P. 1162-1171.
82. Mostert   A.   B.   et   al.   Role   of   semiconductivity   and   ion   transport   in   the
electrical   conduction   of   melanin   //Proceedings   of   the   National   Academy   of
Sciences. – 2012. – V. 109. – №. 23. – P. 8943-8947.
83. Nagasaki   K.   et   al.   Purification,   characterization,   and   gene   cloning   of
Ceriporiopsis sp. strain MD-1 peroxidases that decolorize human hair melanin
//Applied   and   environmental   microbiology.   –   2008.   –   V.   74.   –   №.   16.   –   P.
5106-5112. 7584. Nofsinger J. B., Ye T., Simon J. D. Ultrafast nonradiative relaxation dynamics
of eumelanin //The Journal of Physical Chemistry B. – 2001. – V. 105. – №.
14. – P. 2864-2866.
85. Nosanchuk   J.   D.,   Casadevall   A.   The   contribution   of   melanin   to   microbial
pathogenesis //Cellular microbiology. – 2003. – V. 5. – №. 4. – P. 203-223.
86. Osak   W.   et   al.   I–V   characteristics   and   electrical   conductivity   of   synthetic
melanin //Biopolymers: Original Research on Biomolecules. – 1989. – V. 28.
– №. 11. – P. 1885-1890.
87. Paolo W. F. et al. Effects of disrupting the polyketide synthase gene WdPKS1
in Wangiella [Exophiala] dermatitidis on melanin production and resistance to
killing   by   antifungal   compounds,   enzymatic   degradation,   and   extremes   in
temperature //BMC microbiology. – 2006. – V. 6. – №. 1. – P. 1-16.
88. Parkash R., Singh S., Ramniwas S. Seasonal changes in humidity level in the
tropics   impact   body   color   polymorphism   and   desiccation   resistance   in
Drosophila   jambulina—Evidence   for   melanism-desiccation   hypothesis
//Journal of insect physiology. – 2009. – V. 55. – №. 4. – P. 358-368.
89. Potgieter H. J., Alexander M. Susceptibility and resistance of several fungi
to microbial lysis  //Journal  of Bacteriology. – 1966. – V. 91. – №. 4. – P.
1526-1532.
90. Rättö M. et al. Screening of  micro-organisms  for  decolorization of melanins
produced   by   bluestain   fungi   //Applied   microbiology   and   biotechnology.   –
2001. – V. 55. – №. 2. – P. 210-213.
91. Redman   R.S.,   Sheehan   K.B.,   Stout   R.G.,   Rodriguez   R.J.,   Henson
J.M. Thermotolerance generated by plant/fungal symbiosis //Science. – 2002.
–  Т . 298. – №. 5598. –  С . 1581-1581.
92. Rehnstrom   A.   L.,   Free   S.   J.   The   isolation   and   characterization   of   melanin-
deficient   mutants  ofMonilinia  fructicola  //Physiological   and  Molecular  Plant
Pathology. – 1996. – V. 49. – №. 5. – P. 321-330.
93. Riesz J. J. The spectroscopic properties of melanin. – Queensland, Australia :
University of Queensland, 2007. 7694. Rizzo   D.   M.,   Blanchette   R.   A.,   Palmer   M.   A.   Biosorption   of   metal   ions   by
Armillaria rhizomorphs //Canadian Journal of Botany. – 1992. – V. 70. – №.
8. – P. 1515-1520.
95. Robertson K. L. et al. Adaptation of the black yeast Wangiella dermatitidis to
ionizing radiation:  molecular  and cellular  mechanisms  //PloS one. – 2012. –
V. 7. – №. 11. – P. e48674.
96. Rosas   Á.   L.,   Casadevall   A.   Melanization   affects   susceptibility   of
Cryptococcus   neoformans   to   heat   and   cold   //FEMS   microbiology   letters.   –
1997. – V. 153. – №. 2. – P. 265-272.
97. Saini   A.   S.,   Melo   J.   S.   Biosorption   of   uranium   by   melanin:   kinetic,
equilibrium   and  thermodynamic   studies   //Bioresource   technology.   –  2013.   –
V. 149. – P. 155-162.
98. Sarna   T.,   Sealy   R.   C.   Free   radicals   from   eumelanins:   quantum   yields   and
wavelength dependence //Archives of Biochemistry and Biophysics. – 1984. –
V. 232. – №. 2. – P. 574-578.
99. Samokhvalov A., Liu Y., Simon J. D. Characterization of the Fe (III) ‐ binding
Site   in   Sepia   Eumelanin   by   Resonance   Raman   Confocal
Microspectroscopy¶   //Photochemistry   and   photobiology.   –   2004.   –   V.   80.   –
№. 1. – P. 84-88.
100. Schnitzler   N.,   Peltroche-Llacsahuanga   H.,   Bestier   N.,   Zundorf   J.,   Lutticken
R.,   Haase   G.   Effect   of   melanin   and   carotenoids   of   Exophiala   (Wangiella)
dermatitidis   on   phagocytosis,   oxidative   burst,   and   killing   by   human
neutrophils //Infection and immunity. – 1999. – V. 67. – №. 1. – P. 94-101.
101. Schroeder   R.   L.,   Gerber   J.   P.   A   reappraisal   of   Fe   (III)   adsorption   by
melanin   //Journal   of   Neural   Transmission.   –   2014.   –   V.   121.   –   №.   12.   –   P.
1483-1491.
102. Selbmann   L.,   Isola   D.,   Zucconi   L.,   Onofri   S. Survival,   DNA   integrity,   and
ultrastructural   damage   in   Antarctic   cryptoendolithic   eukaryotic
microorganisms   exposed   to   ionizing   radiation   //Astrobiology.   –   2017.   –   V.
17. – №. 2. – P. 126-135. 77103. Shuryak   I.,   Bryan   R.A.,   Nosanchuk   J.D.,   Dadachova   E. Mathematical
modeling   predicts   enhanced   growth   of   X-ray   irradiated   pigmented   fungi
//PloS one. – 2014. – V. 9. – №. 1. – P. e85561.
104. Singaravelan   N.,   Grishkan   I.,   Beharav   A.,   Wakamatsu   K.,   Ito   S.,   Nevo
E. Adaptive   melanin   response   of   the   soil   fungus   Aspergillus   niger   to   UV
radiation   stress   at   “Evolution   Canyon”,   Mount   Carmel,   Israel   //PloS   one.   –
2008. – V. 3. – №. 8. – P. e2993.
105. Solano   F.   Photoprotection   versus   photodamage:   Updating   an   old   but   still
unsolved controversy about melanin //Polymer International. – 2016. – V. 65.
– №. 11. – P. 1276-1287.
106. Sono   K.,   Lye   D.,   Moore   C.A.,   Boyd   W.C.,   Gorlin   T.A.,   Belitsky
J.M. Melanin-based coatings as lead-binding agents //Bioinorganic Chemistry
and Applications. – 2012. – V. 2012 , 361803.
107. Steiner, M., Linkov, I., Yoshida, S., 2002. The role of fungi in the transfer and
cycling   of   radionuclides   in   forest   ecosystems.   J.   Environ.   Radioact.   58,
217e241. 
108. Szpoganicz B., Gidanian S., Kong P., Farmer P.   Metal binding by melanins:
studies of colloidal dihydroxyindole-melanin, and its complexation by Cu (II)
and Zn (II) ions //Journal of inorganic biochemistry. – 2002. – V. 89. – №. 1-
2. – P. 45-53.
109. Tanaka   K.   Thermal   aspects   of   melanistic   and   striped   morphs   of   the   snake
Elaphe   quadrivirgata   //Zoological   science.   –   2005.   –   V.   22.   –   №.   11.   –   P.
1173-1179.
110. Tran   M.   L.,   Powell   B.   J.,   Meredith   P.   Chemical   and   structural   disorder   in
eumelanins:   a   possible   explanation   for   broadband   absorbance   //Biophysical
journal. – 2006. – V. 90. – №. 3. – P. 743-752.
111. Trukhan E. M., Perevozchikov N. F., Ostrovskiĭ M. A. Photoconductivity of
the pigment epithelium of the eye //Biofizika. – 1970. – V. 15. – №. 6. – P.
1052-1055. 78112. Tsai H.F., Chang Y.C., Washburn R.G., Wheeler M.H., Kwon-Chung K.J. The
developmentally   regulated   alb1   gene   of   Aspergillus   fumigatus:   its   role   in
modulation of conidial morphology and virulence //Journal of bacteriology. –
1998. – V. 180. – №. 12. – P. 3031-3038.
113. Tsai H.F., Wheeler M.H., Chang Y.C., Kwon-Chung K.J.   A developmentally
regulated   gene   cluster   involved   in   conidial   pigment   biosynthesis   in
Aspergillus fumigatus //Journal of bacteriology. – 1999. – V. 181. – №. 20. –
P. 6469-6477.
114. Tudor   D.,   Robinson   S.   C.,   Cooper   P.   A.   The   influence   of   moisture   content
variation   on   fungal   pigment   formation   in   spalted   wood   //Amb   Express.   –
2012. – V. 2. – №. 1. – P. 1-10.
115. Tugay T., Zhdanova N.N., Zheltonozhsky V., Sadovnikov L., Dighton J. The
influence   of   ionizing   radiation   on   spore   germination   and   emergent   hyphal
growth response reactions of microfungi //Mycologia. – 2006. – V. 98. – №.
4. – P. 521-527.
116. Turick   C.E.,   Ekechukwu   A.A.,   Milliken   C.E.,   Casadevall   A.,   Dadachova
E.   Gamma   radiation   interacts   with   melanin   to   alter   its   oxidation–reduction
potential   and   results   in   electric   current   production   //Bioelectrochemistry.   –
2011. – V. 82. – №. 1. – P. 69-73.
117. Upadhyay   S.,   Torres   G.,   Lin   X.   Laccases   involved   in   1,   8-
dihydroxynaphthalene   melanin   biosynthesis   in   Aspergillus   fumigatus   are
regulated by developmental factors and copper homeostasis //Eukaryotic cell.
– 2013. – V. 12. – №. 12. – P. 1641-1652.
118. Wang   F.R.,   Xie   Z.G.,   Ye   X.Q.,   Deng   S.G.,   Hu   Y.Q.,   Guo   X.,Chen   S.G.,
2014.   Effectiveness of treatment of iron deficiency anemia in rats with squid
ink melanin–Fe //Food & function. – 2014. – V. 5. – №. 1. – P. 123-128.
119. Wang Y., Casadevall A. Decreased susceptibility of melanized Cryptococcus
neoformans to UV light //Applied and environmental microbiology. – 1994. –
V. 60. – №. 10. – P. 3864-3866. 79120. Watt   A.   A.   R.,   Bothma   J.   P.,   Meredith   P.   The   supramolecular   structure   of
melanin //Soft Matter. – 2009. – V. 5. – №. 19. – P. 3754-3760.
121. Wrzesniok   D.,   Buszman   E.,   Grzegorczyk   M.,   Grzegorczyk   A.,   Hryniewicz
T. Impact   of   metal   ions   on   netilmicin-melanin   interaction   //Acta   poloniae
pharmaceutica. – 2012. – V. 69. – №. 1. – P. 41-45.
122. Wrzeåniok   D.,   Buszman   E.,   Lakota   D.   Interaction   of   amikacin   and
tobramycin with melanin in the presence  of  Cu 0
  and Zn 2+
  ions. – 2011. – P.
493-498.
123. Wrześniok   D.,   Buszman   E.,   Miernik-Biela   E.   Amikacin,   kanamycin   and
tobramycin   binding   to   melanin   in   the   presence   of   Ca   (2+)   and   Mg   (2+)
ions //Acta poloniae pharmaceutica. – 2012. – V. 69. – №. 6. – P. 1035-1041.
124. Wu   D.,   Oide   S.,   Zhang   N.,   Choi   M.Y.,   Turgeon   B.G. ChLae1   and   ChVel1
regulate   T-toxin   production,   virulence,   oxidative   stress   response,   and
development   of   the   maize   pathogen   Cochliobolus   heterostrophus   //PLoS
pathogens. – 2012. – V. 8. – №. 2. – P. e1002542.
125. Огарков   Б.   Н.,   Огаркова   Г.   Р.,   Самусенок   Л.   В.   Грибы   —   защитники,
целители и разрушители.   — Иркутск, 2008.
126. Алексеева   Т.   Н.,   Орещенко   А.   В.,   Кулакова   А.   В.,   Дурнев   А.   Д.,
Самусенок Л. В., Огарков Б.   Н.   Антимутагенные свойства растительного
меланинового   пигмента   //   Хранение   и   переработка   сельхозсырья.   —
2001.   —   № 5.   —   С. 37—38.
127. Жеребин   Ю.   М.,   Сава   В.   М.,   Колесник   А.   А.,   Богатский   А.
В.   Исследования   антиокислительных   свойств   эномеланина   //   Доклады
АН СССР.   — 1982.   —   Т. 262,   № 1.   —   С. 112—115.
128. Жеребин   Ю.   М.,   Бондаренко   Н.   А.,   Макан   С.   Ю.,   Финник
В.   П.,   Клеманова   Н.   Н.,   Маликова   Л.   А.,   Богатский   А.   В.,   Вальдман
А.   В.   Фармакологические   свойства   эномеланиновых   пигментов.   //
Доклады АН УССР.   — 1984.   —   № 3.   —   С. 64—67.
129. Власова   И. В.,   Железнова   Т.Ю.,   Вершинин   В.И.   Выбор   модельных
растворов   для   спектрофотометрической   оценки   устойчивости 80комплексных   соединений   с   применением   метода   изомолярных   серий   //
Вестник. Омскогоуниверситета. - 2012.-  №2. - С. 127-130.
130. Столповская   Е.   В.,   Трофимова   Н.   Н.,   Бабкин   В.   А.,   Хуцишвили   С.   С.,
Житов Р. Г., Чупарина Е. В., Мальцев А. С.   Исследование и оптимизация
реакции   комплексообразования   ионов   марганца   (II)   с
дигидрокверцетином   в   водной   среде   //Химия   растительного   сырья.   –
2020. – №. 3. – С. 47-56.
131. Столповская   Е.   В.,   Трофимова   Н.   Н.,   Бабкин   В.   А.,   Житов   Р.   Г.
Исследование   и   оптимизация   реакции   комплексообразования   ионов
кобальта   с   дигидрокверцетином   в   водной   среде   //Химия   растительного
сырья. – 2019. – №. 1. –  С. 95–104.
132. Трофимова   Н.   Н.,   Бабкин   В.   А.,   Вакульская   Т.,   Чупарина   Е.   В.
Исследование   методов   синтеза,   строения   и   свойств   комплексов
флавоноидов   с   ионами   металлов.   Сообщение   1.   Синтез   и   установление
строения комплексов и солей дигидрокверцетина с цинком, медью (II) и
кальцием в водных растворах //Химия растительного сырья. – 2012. – №.
2. – С. 51-62.
133. Трофимова   Н.   Н.,   Столповская   Е.   В.,   Бабкин   В.   А.   Исследование
методов синтеза, строения и свойств комплексов флавоноидов с ионами
металлов.   Сообщение   2.   Оптимизация   реакции   комплексообразования
цинка   с   дигидрокверцетином   в   водной   среде   //Химия   растительного
сырья. – 2013. – №. 3. – С. 91-97.
134. Ismatov   D.M . ,   Muxamadiyev   N.Q.   Kversetinni   Fe(II)   ioni   bilan
kompleksining   barqar o rligini   spektrofotometrik   usulda   baholash   //
Инновационные   технологии   переработки   минерального   и   техногенного
сырья   химической,   металлургической,   нефтехимической   отраслей   и
производства строительных материалов. – 2022. – C. 79-81.

MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH

2MUNDARIJA KIRISH 3 II. ADABIYO T LAR SHARHI . MELANINLAR, OLINISH USULLARI, XOSSALARI 7 2.1. Melanin manbalari 7 2.2.M elanin modeli 9 2.3. Xitin tuzilmalari bilan molekulyar o'zaro ta'sir i 1 0 2.4. Melaninning biologi k funksiyalari 1 1 2 .5. Melaninlarning biosintezi 20 2.6. Melaninning kimyoviy tarkibini o'rganish 23 2.7.Ekstraktlarning, triterpenoidlarning va ularning biologic faolligi 24 III BOB. TADQIQOT MANBAALARI VA USULLARI 34 3.1. Tadqiqot manbaalari 34 3.2.Tadqiqot usullari 34 3.2.1. Elektron spektroskopiya 40 3.2.2. Infraqizil – spektrlar 42 IV. MELANINNING TUZILISHINI KVANT-KIMYOVIY TAHLILI VA UNING Cu 2+ IONLARI BILAN KOMPLEKSINING BARQARORLIGI 49 4.1. Melaninning tuzilishini kvant-kimyoviy tahlili 49 4.2.Melaninning turli erituvchilardagi IQ-spektrlari 56 4.3.Melaninni Cu(II) ioni bilan kompleksining barqarorligini spektrofotometrik usulda baholash 59 V.XULOSALAR 64 VI. ADABIYOTLAR 65

3KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki, melaninlar zamburug'lar orasida keng tarqalgan turli xil, tartibsiz kimyoviy tuzilishdagi yuqori molekulyar og'irlikdagi (M ~ 2 - 200 kDa) pigmentlar guruhiga kiradi. Kimyoviy tuzilishiga ko'ra, melaninlar eumelaninlar, teomelaninlar va allomelaninlarga bo'linadi. Eumelaninlar, o'simliklardan kam uchraydigan hayvonlarning qora pigmentlari tirozin yoki DOPAning polimerizatsiya mahsulotlari bo'lib, uning tarkibiy elementi indol-(5,6)- benzoxinon bilan ifodalanadi. Sariq, qizil yoki jigarrang rangga ega va hayvonlarda uchraydigan teomelaninlar tirozin va sisteinning s opolimerizatsiyasi mahsulotidir. Allomelaninlar, naftalin yoki katexol turlarining biopolimerlari - bu yuqori o'simliklar va zamburug'larning qora jigarrang pigmentlari. Melaninlar azot o'z ichiga olgan va azotsiz polifenollarning fermentativ oksidlanishi paytida organizmda hosil bo'lgan quyuq rangli, yuqori molekulyar tartibsiz biopolimerlardir. Erkin radikal reaktsiyalarning ingibitori sifatida melaninlar xavfli o'smalar o'sishini tormozlab turadi, ionlashtiruvchi nurlanishning halokatli dozalaridan himoya ta'sirini ta'minlaydi, lipid peroksidlanish jarayonlarini bostiradi, o'simlik o'sishini rag'batlantiriradi. Melaninlar tibbiyot, farmakologiya, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalarda qo'llaniladi [1]. Melaninlar kimyoviy [2] va mikrobiologik sintez [3–5], shuningdek hayvonlar va o'simlik materiallaridan ajratib olish natijasida olinadi [ 6]. Melaninning kimyoviy sinteziga, boshlang'ich materiallarning qimmatligi va jarayonning murakkabligi tufayli, sanoat miqyosida erishish qiyin, bu yakuniy mahsulot narxiga ta'sir qiladi. Melaninlarni biologik materiallardan ajratib olish va tozalashdagi qiyinchiliklar va ularning tuzilishini o'rganish barcha melanin pigmentlari amorf moddalar ekanligi bilan bog'liq. Natijada, shuningdek, ularning biosintezi yo'llarining xilma-xilligi sababli, ko'plab melaninlarning aniq tuzilishi va funktsiyalari hali aniqlanmagan [7] va ularning

4fizik-kimyoviy xususiyatlari to'g'risidagi adabiyotlar asosan suvda erimaydigan dioksifenilalanin-melaninlarga tegishli [8, 9]. Melanin ishlab chiqarish uchun turli xil biologik xomashyolar pigmentni ajratish va tozalashning standart usulini yaratishga to'sqinlik qildi. Melanin ishlab chiqarishning mikrobiologik usulidagi asosiy muammo shundaki, fermentatsiya paytida ishlatiladigan shtammlar hujayra ichidagi melaninni sintez qiladi. Shuning uchun ham melanin olish uchun boshqa tabiiy xomashyolarni izlash va ulardan yuqori unum bilan melanin olishga imkon beradigan texnologiyalarni yaratish dolzarb muammolardan biridir. Shu bilan bir qatorda melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish dolzarb muammolardan biridir. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tadqiqot ob’ekti pilla qurti chiqindisi, turli tabiatdagi organik erituvchilar, suv, xlorid kislota va d-elementlarning tuzlari, melanin, d-elementlarning melaninli kompleks birikmalaridan iborat . Tadqiqot predmeti pilla qurti chiqindisidan ajratib olingan melaninni fizik- kimyoviy xarakteristikalari va hamda uning d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarning xossalarini, jumladan barqarorligini o‘rganishdan iborat . Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqotning maqsadi – melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish. Tadqiqotning vazifalari:  Pilla qurti chiqindisidan melaninni ajratib olish;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarini olish;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik- kimyoviy xossalarini tadqiq etish. Ilmiy yangiligi. Ilk bora melanin molekulasining tuzilishi kvant-kimyoviy (ab initio) usulda baholandi, melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalari olindi va ularning fizik-kimyoviy xossalari, jumladan barqarorliklari tadqiq etildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari.

5Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:  Melaninni toza holda pilla chiqindisidan ajratib olish va uning tozalik darajasini molekulyar massasini aniqlash orqali baholash;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalarini olish;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan olingan kompleks birikmalarini fizik- kimyoviy xossalari, jumladan barqarorliklarini tadqiq etish. Tadqiqotning farazlari: Melanin polifunksional birikma bo‘lganligi uchun u d- elementlar ionlari bilan kompleks birikmalar hosil qilishga moyil va shuning uchun u ligant sifatida koordinatsion birikmalar hosil qiladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Ma’lumki, Melanin ko'pchilik organizmlarda uchraydigan tabiiy pigmentlar guruhidir. Organizimlarda melanin pigmentlari melanotsitlar deb nomlanuvchi maxsus hujayralar guruhida ishlab chiqariladi. Funktsional jihatdan melanin ultrabinafsha nurlanishidan himoya vazifasini bajaradi. Melaninning beshta asosiy turi mavjud: eumelanin, feomelanin, neyromelanin, allomelanin va piyomelanin[1]. Eng keng tarqalgan turi eumelanin bo'lib, ularning ikkita turi mavjud - jigarrang eumelanin va qora eumelanin. Feomelanin sistein hosilasi bo'lib, u boshqa pigmentatsiyalar qatorida qizil sochlarning rangi uchun katta darajada mas'ul bo'lgan polibenzotiazin qismlarini o'z ichiga oladi.Neyromelanin miyada topiladi.Parkinson kasalligi kabi neyrodegenerativ kasalliklarni davolashda uning samaradorligini o'rganish uchun tadqiqotlar olib borildi. Allomelanin va pyomelanin azotsiz melaninning ikki turidir [2]. Inson terisida melanogenez ultrabinafsha nurlanishi ta'sirida boshlanadi va terining qorayishiga olib keladi. Melanin yorug'likni samarali singdiruvchi vosita hisoblanadi. Pigmentga so'rilgan ultrabinafsha nurlanishining 99,9% dan ortig'ini tarqatishga qodir. Ushbu xususiyat tufayli melanin teri hujayralarini Ultrabinafsha nurlanish orqali shikastlanishdan himoya qiladi [3], foliy kislotasining kamayishi va terining degradatsiyasi xavfini kamaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ko'proq konsentratsiyalangan melanin, ya'ni terining qorayishi bo'lgan odamlarda teri saratoni kam uchraydi. Biroq, terining pigmentatsiyasi va foto himoyasi o'rtasidagi bog'liqlik hali ham noaniq[4]. S huning uchun ham melanin ning turli d-metallar ionlari