MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

608.2314453125 KB

Скачать

MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN
KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH

2MUNDARIJA
KIRISH 3
II. ADABIYO T LAR SHARHI . MELANINLAR, OLINISH
USULLARI, XOSSALARI 7
2.1. Melanin manbalari 7
2.2.M elanin modeli 9
2.3. Xitin tuzilmalari bilan molekulyar o'zaro ta'sir i 1 0
2.4. Melaninning biologi k funksiyalari 1 1
2 .5. Melaninlarning biosintezi 20
2.6. Melaninning kimyoviy tarkibini o'rganish 23
2.7.Ekstraktlarning, triterpenoidlarning va ularning biologic faolligi 24
III BOB. TADQIQOT MANBAALARI VA USULLARI 34
3.1. Tadqiqot manbaalari 34
3.2.Tadqiqot usullari 34
3.2.1. Elektron spektroskopiya 40
3.2.2. Infraqizil – spektrlar 42
IV. MELANINNING TUZILISHINI KVANT-KIMYOVIY TAHLILI
VA UNING Cu 2+
IONLARI BILAN KOMPLEKSINING
BARQARORLIGI 49
4.1. Melaninning tuzilishini kvant-kimyoviy tahlili 49
4.2.Melaninning turli erituvchilardagi IQ-spektrlari 56
4.3.Melaninni Cu(II) ioni bilan kompleksining barqarorligini
spektrofotometrik usulda baholash 59
V.XULOSALAR 64
VI. ADABIYOTLAR 65

3KIRISH
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki,
melaninlar zamburug'lar orasida keng tarqalgan turli xil, tartibsiz kimyoviy tuzilishdagi
yuqori molekulyar og'irlikdagi (M ~ 2 - 200 kDa) pigmentlar guruhiga kiradi. Kimyoviy
tuzilishiga ko'ra, melaninlar eumelaninlar, teomelaninlar va allomelaninlarga bo'linadi.
Eumelaninlar, o'simliklardan kam uchraydigan hayvonlarning qora pigmentlari tirozin
yoki DOPAning polimerizatsiya mahsulotlari bo'lib, uning tarkibiy elementi indol-(5,6)-
benzoxinon bilan ifodalanadi. Sariq, qizil yoki jigarrang rangga ega va hayvonlarda
uchraydigan teomelaninlar tirozin va sisteinning s opolimerizatsiyasi mahsulotidir.
Allomelaninlar, naftalin yoki katexol turlarining biopolimerlari - bu yuqori o'simliklar va
zamburug'larning qora jigarrang pigmentlari.
Melaninlar azot o'z ichiga olgan va azotsiz polifenollarning fermentativ
oksidlanishi paytida organizmda hosil bo'lgan quyuq rangli, yuqori molekulyar tartibsiz
biopolimerlardir.
Erkin radikal reaktsiyalarning ingibitori sifatida melaninlar xavfli o'smalar
o'sishini tormozlab turadi, ionlashtiruvchi nurlanishning halokatli dozalaridan himoya
ta'sirini ta'minlaydi, lipid peroksidlanish jarayonlarini bostiradi, o'simlik o'sishini
rag'batlantiriradi. Melaninlar tibbiyot, farmakologiya, qishloq xo'jaligi va boshqa
sohalarda qo'llaniladi [1].
Melaninlar kimyoviy [2] va mikrobiologik sintez [3–5], shuningdek hayvonlar va
o'simlik materiallaridan ajratib olish natijasida olinadi [ 6].
Melaninning kimyoviy sinteziga, boshlang'ich materiallarning qimmatligi va
jarayonning murakkabligi tufayli, sanoat miqyosida erishish qiyin, bu yakuniy mahsulot
narxiga ta'sir qiladi.
Melaninlarni biologik materiallardan ajratib olish va tozalashdagi qiyinchiliklar va
ularning tuzilishini o'rganish barcha melanin pigmentlari amorf moddalar ekanligi bilan
bog'liq. Natijada, shuningdek, ularning biosintezi yo'llarining xilma-xilligi sababli,
ko'plab melaninlarning aniq tuzilishi va funktsiyalari hali aniqlanmagan [7] va ularning

4fizik-kimyoviy xususiyatlari to'g'risidagi adabiyotlar asosan suvda erimaydigan
dioksifenilalanin-melaninlarga tegishli [8, 9].
Melanin ishlab chiqarish uchun turli xil biologik xomashyolar pigmentni ajratish
va tozalashning standart usulini yaratishga to'sqinlik qildi.
Melanin ishlab chiqarishning mikrobiologik usulidagi asosiy muammo shundaki,
fermentatsiya paytida ishlatiladigan shtammlar hujayra ichidagi melaninni sintez qiladi.
Shuning uchun ham melanin olish uchun boshqa tabiiy xomashyolarni izlash va ulardan
yuqori unum bilan melanin olishga imkon beradigan texnologiyalarni yaratish dolzarb
muammolardan biridir.
Shu bilan bir qatorda melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan
birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish dolzarb muammolardan biridir.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tadqiqot ob’ekti pilla qurti chiqindisi, turli
tabiatdagi organik erituvchilar, suv, xlorid kislota va d-elementlarning tuzlari, melanin,
d-elementlarning melaninli kompleks birikmalaridan iborat .
Tadqiqot predmeti pilla qurti chiqindisidan ajratib olingan melaninni fizik-
kimyoviy xarakteristikalari va hamda uning d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan
birikmalarning xossalarini, jumladan barqarorligini o‘rganishdan iborat .
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari.
Tadqotning maqsadi – melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan
birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish.
Tadqiqotning vazifalari:
 Pilla qurti chiqindisidan melaninni ajratib olish;
 Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarini olish;
 Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik-
kimyoviy xossalarini tadqiq etish.
Ilmiy yangiligi. Ilk bora melanin molekulasining tuzilishi kvant-kimyoviy (ab
initio) usulda baholandi, melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks
birikmalari olindi va ularning fizik-kimyoviy xossalari, jumladan barqarorliklari tadqiq
etildi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari.

5Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:
 Melaninni toza holda pilla chiqindisidan ajratib olish va uning tozalik darajasini
molekulyar massasini aniqlash orqali baholash;
 Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalarini olish;
 Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan olingan kompleks birikmalarini fizik-
kimyoviy xossalari, jumladan barqarorliklarini tadqiq etish.
Tadqiqotning farazlari: Melanin polifunksional birikma bo‘lganligi uchun u d-
elementlar ionlari bilan kompleks birikmalar hosil qilishga moyil va shuning uchun u
ligant sifatida koordinatsion birikmalar hosil qiladi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Ma’lumki, Melanin
ko'pchilik organizmlarda uchraydigan tabiiy pigmentlar guruhidir. Organizimlarda
melanin pigmentlari melanotsitlar deb nomlanuvchi maxsus hujayralar guruhida ishlab
chiqariladi. Funktsional jihatdan melanin ultrabinafsha nurlanishidan himoya vazifasini
bajaradi.
Melaninning beshta asosiy turi mavjud: eumelanin, feomelanin, neyromelanin,
allomelanin va piyomelanin[1]. Eng keng tarqalgan turi eumelanin bo'lib, ularning ikkita
turi mavjud - jigarrang eumelanin va qora eumelanin. Feomelanin sistein hosilasi bo'lib,
u boshqa pigmentatsiyalar qatorida qizil sochlarning rangi uchun katta darajada mas'ul
bo'lgan polibenzotiazin qismlarini o'z ichiga oladi.Neyromelanin miyada
topiladi.Parkinson kasalligi kabi neyrodegenerativ kasalliklarni davolashda uning
samaradorligini o'rganish uchun tadqiqotlar olib borildi. Allomelanin va pyomelanin
azotsiz melaninning ikki turidir [2]. Inson terisida melanogenez ultrabinafsha nurlanishi
ta'sirida boshlanadi va terining qorayishiga olib keladi. Melanin yorug'likni samarali
singdiruvchi vosita hisoblanadi. Pigmentga so'rilgan ultrabinafsha nurlanishining 99,9%
dan ortig'ini tarqatishga qodir. Ushbu xususiyat tufayli melanin teri hujayralarini
Ultrabinafsha nurlanish orqali shikastlanishdan himoya qiladi [3], foliy kislotasining
kamayishi va terining degradatsiyasi xavfini kamaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
ko'proq konsentratsiyalangan melanin, ya'ni terining qorayishi bo'lgan odamlarda teri
saratoni kam uchraydi. Biroq, terining pigmentatsiyasi va foto himoyasi o'rtasidagi
bog'liqlik hali ham noaniq[4]. S huning uchun ham melanin ning turli d-metallar ionlari

6bilan ichki kompleks birikmalar sintezi va ularning barqarorligini baholash dolzarb
muammolardan biridir.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi ( Tadqiqotning usullari ) .
Tadqiqotlarda ekstraksiya, fizik-kimyoviy, gaz xromatografiyasi, gazoxromato-mass-
spektrometriya (GX-MS),IQ-spektroskopiya va statistik usullardan foydalanildi .
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Melanin molekulasining tuzilishini kvant-kimyoviy (Ab initio) usulda baholash,
melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalarini olinishi va ularning
fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganilishi organik ligandli koordinatsion birikmalar
haqidagi ma’lumotlarni boyitilishi ishning nazariy ahamiyatini izohlaydi.
Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalarini olinish
metodikasi va ularning fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganish
usullaridan 70530101-Kimyo (turlaribo‘yicha) magistrlarining magistrlik
dissertatsiyalarini hamda falsafa va doktorlik dissertatsiyalarini bajarishda foydalanish
mumkinligi ishning amaliy ahamiyatini tashkil etadi.
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot
ob’ektlari va usullari, olingan natijalar va ularning muhokamasi, xulosalar hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 79 betdan iborat. Dissertatsiyada 11
jadval va 12 rasm keltirilgan.

7II. ADABIYOTLAR SHARHI
MELANINLAR, OLINISH USULLARI, XOSSALARI
2.1.Melanin manbalari
Pigmentlar ko'pchilik tirik organizmlar tomonidan ishlab chiqariladi va
yorug'likning ma'lum to'lqin uzunliklarini yutish va sinishi orqali dunyoni turli xil
ranglar bilan boyitadi. Tabiatdagi biologik pigmentlarning turlari ko'p, monomerlardan
(masalan, karotinoidlar, lusiferin, flavonoidlar va xlorofillar, bilirubin, gemoglobin,
gemosiyanin kabi boshqa porfiringa asoslangan) to polimer lar gacha (ya'ni, melaninlar,
taninlar va humik moddalar) . Barcha pigmentlar elektron rezonanslarni ta'minlaydigan
va hujayralardagi energiya uzatish reaksiyalariga vositachilik qiluvchi
konyugatsiyalangan qismlarni (masalan, aromatik halqalarni) o'z ichiga oladi.
Pigmentlar tomonidan aks ettirilgan nurlanish zahirasi yoki energiyasi har xil biologik
funktsiyalar ga xizmat qiladi , masalan, kamuflyaj yoki hayotni ta'minlovchi muhim
rolla rnini qoblashdan tortib, to, quyosh energiyasidan metabolik foydalanish gacha va
radiatsiyaviy zararlardan himoya qilish gacha.
Biologik pigmentlar orasida melaninlar o'ziga xos sinfni ifodalaydi. Tarixiy
jihatdan melaninlarning xilma-xilligi va tuzilishi dagi murakkabliklar i tufayli ularni
aniqlash va tasniflash qiyin bo'lgan. Melaninlarni eumelaninlar, feomelaninlar,
neyromelaninlar va allomellalinlarga bo'lish mumkin. Ularning barchasi yuqori tartibli
birikmalar hosil qiluvchi g etero g en polifenollar bo'lib, ular o'ziga xos fizik-kimyoviy
xususiyatlarga ega tuzilmalardir, jumladan: keng polosali optik yutilish ga ,
paramagnetizm ga , zaryad o'tkazuvchanligi va ajoyib strukturaviy barqarorlik ga ega . Bu
xususiyatlar melaninlarga biologik tizimlarda turli funktsiyalarni bajarishga imkon
beradi , melanizatsiya esa mexanizmning iqlim o'zgarishi ga umumiy moslashuvidir.
Biologiyada melaninlarning keng tarqalishi y erdagi hayot evolyutsiyasida ushbu
biomolekulalar sinfi n ing funktsional ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.

8 Qo'ziqorinlar olamida melanizatsiya butun tur bo`yicha kuzatiladi.
Z amburug'l arning b a'zi turlari konstitutsiyaviy melanizatsiyaga uchraydi, boshqalari
faqat fazaning ma`lum bir rivojlanish sharoitlarida ekologik navbatlarga ko`ra (masalan,
konidiya, xamirturush filamentining o'sishi) yoki melanin fenolik prekursorlari
ishtirokida melanizatsiyalanadi [ 6 ] .
Konstitutsiyaviy melanizatsiyalangan qo'ziqorin turlari melanotik deb ataladi, qora,
dematiya viy , mikrokolonial yoki meristematik zamburug'lar, ya'ni faqat ma'lum bir
sharoitda melanizatsiyalanadigan qo'ziqorin turlarini " fakultativ melanotik " zamburug'lar
deb atash mumkin.
Melanotik zamburug'lar filogenetik jihatdan xilma-xil bo'lib, dunyo bo'ylab, qoida
tariqasida, ko'pchilik hayot shakllari uchun mos bo'lmagan qattiq ekologik bo'shliqlar
koloniyalari sifatida tarqalgan. Bunday muhitlar haroratning keskin o'zgarishi, radiatsiya
ta'sirining kuchayishi, yuqori osmotik bosim, oksidlovchi stress, past suv faolligi va
ozuqa moddalarining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Melanizatsiya bu
mikroorganizmlarga atrof-muhitning turli jismoniy va kimyoviy ta'sirlariga toqat qilish
imkonini beradi, bu ularni poliekstremofillarga aylantiradi.
Aksariyat qo'ziqorin melaninlari 1,8-di g idroksinaftalin (D H N) polimerizatsiyasi
natijasida hosil bo'ladi, ammo qo'ziqorin turlari boshqa pigment prekursorlari tomonidan
ham hosil bo'lishi mumkin: tirozin, gamma-glutaminil-4-gidroksibenzol (G H BA),
katexol, gomogentis kislotasi, katexolaminlar va (b)-skitalon. Melanin sintezi jarayonida
fenolik prekursorlar tartibsiz polimerizatsiya natijasida fermentativ yoki passiv ravishda
sodir bo'lishi mumkin bo'lgan bir nechta oksidlanish va qaytarilish bosqichlaridan o'tadi.
Aslida, L-Dopaning shaffof suvli eritmasi, hatto fermentlar bo'lmagan taqdirda ham,
xona haroratida melanin zarrachalariga cho'kadi.
Melanin biosintezida bir qancha fermentlar, jumladan, polifenol oksidazalar
(masalan, tirozinaza, lakkaz, katexoloksidaza), fenolik melanin prekursorlarining
tezligini cheklovchi dastlabki oksidlanishini amalga oshiradigan asosiy fermentlar
ishtirok etadi. Ularning faolligi ularning katalitik joylarida mis ionlariga bog'liq bo'lib,
ular substratning qaytarilishini yo'naltirishga va kataliz uchun molekulyar kislorodni
muvofiqlashtirishga yordam beradi.

9Shunday qilib, mis gomeostazi qo'ziqorin melanin biosintezining kalitidir.
Qo'ziqorin melaninlarining biosintezi ilgari ko'rib chiqilgan va bu yerda batafsil
muhokama qilinmaydi. Qo'ziqorin melaninlari, ularning oldingisidan qat'iy nazar,
o'xshash funksional guruhlarga va taqqoslanadigan fizik-kimyoviy xususiyatlarga ega
bo'lishi ehtimoli aytib o`tilgan[ 38 ] . Biroq, bu xususiyatlar turli qo'ziqorin melaninlarida
hali o'rganil ishi kerak . Ko'p miqdordagi melanotik turlarni va melanin ishlab
chiqarishning biosintetik yo'lini hisobga olgan holda, qo'ziqorin melaninlari hali ham
aniqlanishi kerak bo'lgan turli xil strukturaviy va kimyoviy xususiyatlarni ifodalashi
mumkin. Qo'ziqorin melaninining yoki umuman melaninning ma'lum bir tuzilishi
saqlanib qolgan, ammo yaxshi tushunilmagan.
Tabiatdagi boshqa amorf moddalar (masalan, yog'och) singari, uning strukturaviy
konformatsiyasini (ikkilamchi, uchlamchi yoki to'rtlamchi tuzilmalarga o'xshash) aniq
ta'rifi bizning hozirgi texnologik va amaliy imkoniyatlarimizdan tashqarida.
Melaninning tuzilishi va xossalari haqidagi hozirgi tushunchamiz, birinchi navbatda, bir
xil bo'lmagan, ammo umumiy fizik-kimyoviy xususiyatlarga ega bo'lgan sintetik
melaninlarni yoki zamburug'li bo'lmagan tabiiy melaninlarni (asosan,
kalmar/ karaktisalardan ) o'rganishdan kelib chiqadi.
Melanin strukturasi modellaridan biri indol yoki fenolik monomerlarning
muntazam ravishda joylashgan grafitga o'xshash ko'p qavatli qatlamlarning ketma-ket
tartiblangan planar joylanmalarga polimerlanishini ko'rsatadi, ular ko'proq geterogen va
tartibsiz makromolekulyar konfiguratsiyalarga o'zaro tikilishi mumkin. Bu lokal tartib-
global tartibsizlik nom i bilan tanilgan .
2.2.M elanin modeli.
U p-stacking kombinatsiyasini, noaniq o'lchamdagi vodorod va ion bog'lan ishli
nanostrukturalarni o'z ichiga oladi , keyinchalik ular melanin granulalari deb
nomlanuvchi sharsimon o'lchamlarga ega tasodifiy zarrachalarni hosil qilish uchun
birlashadi. Zamburug'larning yuqori aniqlikdagi mikroskop iyasi da melaninlar donador
naqshlarni va rentgen nurlarining diffraktsiyasini ham ko'rsatadi. Tahlil varaqlararo

10masofalar taxminan 0,4 nm bo'lgan ko'p darajali tekis qatlamli tuzilishga mos keladigan
naqshlarni aniqladi. Qo'ziqorin melanin granulalarining o'rtacha hajmi, vazni va birligi
noma'lumligicha qolmoqda. Zamburug'larda melanin hujayralar yuzasida joylashishi
yoki hujayradan tashqari bo'shliqqa chiqarili shi mumkin. Hujayra yuzasida melanin
granulalarining aniq joylashishi qo'ziqorin turlari orasida farq qiladi. Masalan,
Cryptococcus neoformans da melanin granulalari plazma membranasi va hujayra
devorining ichki qismi o'rtasida to'planadi. Boshqa qo'ziqorin turlari da melanin
qo'shimchalari hujayra devori matritsasi ichida yoki yuzasida joylashgan . M elaninning
q o'ziqorin hujayra devorida yig`ilishi intim joylar i da sodir bo'ladi.
2.3. Xitin tuzilmalari bilan molekulyar o'zaro ta'sir
Xitin almashinuvining buzilishi " teshik melanin" fenotipiga olib keladi, bu y erda
pigment endi hujayra devorida mavjud bo`lmaydi va hujayradan tashqari muhitga
chiqariladi. Xitin Ya MR ( Ya MR) belgilarining izlari har doim Cryptococcus
neoformans melanin izolatlarida topiladi, ya'ni bu polisaxaridlar pigment bilan yaqin
aloqada bo'lib, ular melanin preparatining gidrolizi paytida bosqichlarga qarshilik
ko'rsatadi. Lipidlar, peptidlar va uglevodlar kabi boshqa biomolekulalar ham kriptokokk
infektsiyasida, melanin klirensida topilgan, ammo ularning identifikatsiyasi va
melanogenezdagi ahamiyati hali ham noma'lum. Zamburug'li melanin sintezi
hayvonlarning melanogeneziga o'xshaydi, chunki u lipid pufakchalari yoki
melanosomalar ichida sodir bo'ladi. Bu hujayrani hujayra ichidagi melanogenez
jarayonida hosil bo'lgan yuqori reaktiv erkin radikal fenolik oraliq mahsulotlardan
himoya qilishi mumkin va erkin radikal reaktsiyasi mahsulotlarini o'z ichiga olishi va
ularning shaklini ta'minlash uchun vesikulyar tuzilmalar kerak bo'lishi mumkin.
Qo'ziqorin melanosomasining dalillari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
(i) melanin qobig'i , aniq o'lchamli zamburug'li pufakchalar bilan taqqoslanadigan sferik
melanin granulalari qatlamlaridan yaqqol shakllangan , (ii) Ya MR melanin izolatlari lipid
signaturlarini ( imzolarini ) o'z ichiga oladi, (iii) lakkaz a - melanin hosil bo'lishini
katalizlovchi ferment. Vezikulalarda(p ufakchalar da) t opilgan va (iv) izolyatsiyalangan

11pufakchalar L-Dopa ishtirokida melanizatsiyalanishi mumkin.Yaqinda o tkazilganʻ
tadqiqot shuni ko rsatdiki,
ʻ Aspergillusdagi melanin sintezi hujayra devoriga noan anaviy ʼ
tarzda ajralib chiqadigan hujayra ichidagi endosomalarda boshlanadi, bu yerda melanin
biosintetik fermentlari to planishi mumkin. Lakkaza pH ga bog'liq holda hujayra
ʻ
devoriga joylashadi. Xuddi shu narsa qo'ziqorin hujayra devorida in situ melanogenez
ehtimoli bilan mos keladi.
2.4. Melaninning biologik funksiyalari
Melaninlar boshqa pigment yoki biomolekula tomonidan takrorlanmaydigan fizik-
kimyoviy va strukturaviy xususiyatlarga ega. Melaninning bu murakkab tabiati ularning
yuqori darajadagi tuzilishini tushuntirish qobiliyati miz ni cheklaydi shu jumladan
ularning funksiyalarini tushunishni ham . So'nggi yillarda sintetik va qo'ziqorin li
bo'lmagan tabiiy melaninlarning fizik-kimyoviy tadqiqotlari eukaryotik tizimlarda
ularning ko'p biologik funksiyalari asosida yotgan xususiyatlar i haqida qimmatli
ma'lumotlarni taqdim etdi. Qo'ziqorin biologiyasida melaninning turli funktsiyalarini
yaxshiroq tushunish uchun qo'ziqorinlarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini aniqlash
kerak. Qora zamburug'larning keng geografik tarqalishi shuni ko'rsatadiki, melaninlar bu
organizmlarga ekstremal ekologik sharoitlarda omon qolish yoki moslashish
afzalliklariga aylanadigan maxsus xususiyatlarni beradi. Melaninlarning qo'ziqorin
virulentligi va inson patogeneziga qo'shgan hissasi funksional xususiyatlar bo'yicha
muhim tadqiqotlarni rag'batlantiradi.
Zamburug'li melanin muhim virulent omil hisoblanadi. Bir qator qo'ziqorin
turlarida, infektsiya paytida o'ziga xos bo'lmagan qobiq vazifasini bajaradi, qo'ziqorinni
mexanizm egasi ning immun reaksiyasidan himoya qiladi. Shu bilan birga, qo'ziqorin
melanizatsiyasi inson xostidan tashqarida ko'plab biologik maqsadlarga xizmat qiladi,
jumladan : foto himoya qilish, energiya yig'ish, tekin radikal chiniqish , issiqlik va sovuq
stressdan himoya qilish, metall ar xelyatsiyasi, hujayra mustahkamligi, quritishga
qarshilik va hujayra rivojlanishi. Keyingi bo'limlarda biz qo'ziqorin melaninlarining turli

12funksiyalarini zamburug'li bo'lmagan melaninlar uchun tavsiflangan ba'zi umumiy fizik-
kimyoviy xususiyatlar asosida muhokama qilamiz.
Fo to himoya funksiyasi. Elektromagnit nurlanish zarur (masalan, fotosintez) va
ta'sir qilish chastotasi va vaqtiga qarab hayot uchun potentsial xavf li . Ko'pgina zararli
ta'sirlar yuqori energiyali elektromagnit to'lqinlar yoki ionlashtiruvchi nurlanish
(jumladan, gamma nurlanishi, rentgen nurlari va ultrabinafsha ABC (UVA, UVB, UVC)
chastotalari) ta'siri bilan bog'liq. Ushbu yuqori chastotalar suvdan va boshqa
biomolekulalardan (masalan, DNK, oqsillar) elektronlarni yo`qotib yuborishi mumkin,
ular reaktiv kislorod turlari, ROS (ya'ni, superoksid anionlari, O
2 peroksid, O
2 -2
, vodorod
periks, H
2 O
2 , gidroperoksil, HO
2 -
, gidroksil radikallari, OH -
va gidroksil ioni, OH -
[ 49 ]
deb nomlanuvchi erkin radikal vositachilarni hosil qiladi. ROS ( R obot O peratsion
T izimi) dan ma`lumki, ular sezgir hujayra ichidagi molekulalarning strukturaviy
funktsiyasiga zarar etkaz adi . Natijada fotozararni cheklash va tuzatish uchun turli
biologik mexanizmlar rivojlandi. Melanizatsiya melaninning optik va antioksidant
xususiyatlari tufayli ionlashtiruvchi nurlanishdan himoya qilishning konservativ
mexanizmidir ( quyiga qarang).Melaninning fotoproteksiyadagi roli keng ma'lum,
masalan, inson terisida, u tabiiy quyoshdan himoya qiluvchi vosita sifatida ishlaydi,
so'riladi va ionlashtiruvchi nurlanish fotonlarini o'z strukturasida tarqatadi [ 90 ] . Boshqa
biologik pigmentlar faqat yorug'lik chastotalarining tor diapazonini o'zlashtirishga odir
bo'lsa-da, melaninlarning murakkab tartibsiz tuzilishi elektromagnit spektrning butun
UveVisible qismini so'rilishiga olib keladi [ 83 ] , Amorf qattiq yarim o'tkazgichlarning
tavsifi o'xshash [79] . Melaninning sintetik va tabiiy suspenziyalari xarakterli monotonik
optik keng polosali yutilishni namoyon qiladi, u infraqizil chastotalarga yaqinlashganda,
ultrabinafsha UV nurlanish zonasi yaqinida maksimal bilan pasayish egri chizig'ini
ko'rsatadi [83,125,149] . Barcha melaninlar bir xil yorug'lik singdirish o'tkazuvchanligiga
ega bo'lishi mumkin bo'lsa-da, individual qo'ziqorin melaninlarining optik xususiyatlari
asosan o'rganilmagan bo'lib qoladi va turlar orasida sezilarli darajada farq qilishi
mumkin. Inson terisining ko'nlashishiga o'xshab, qo'ziqorin melanogenezi ham
ionlashtiruvchi nurlanish ta'sirida rag'batlantiriladi, buning natijasida pigmentli
xamirturushlar albinoslarga qaraganda radiotoksiklikka nisbatan chidamliroqdir

13[14,27,31, va 11 3,147 , 167] . Shuni ta'kidlash kerakki, qora zamburug'lar har qanday
boshqa eukar i otlar uchun halokatli bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanish darajasida omon
qolishi mumkin (genetik materiali alohida yadroda joylashgan xromosomalar
ko'rinishidagi DNK bo'lgan hujayra yoki hujayralardan iborat organizm). Eukar i otlar
eubakteriyalar va arxebakteriyalardan tashqari barcha tirik organizmlarni o'z ichiga
oladi, bu hayot chegaralari uchun qiziqarli oqibatlarga olib keladi.
Qo'ziqorin melaninining hujayrani radiatsiyaviy shikastlanishdan himoya qilish
mexanizmi, ehtimol, radiatsiya energiyasini yutish-tarqatish uchun bir nechta
jarayonlarning kombinatsiyasi bilan bog'liq, jumladan: melaninning kimyoviy tarkibi va
tuzilishidagi o'zgarishlar, fotonlarning protonlar yoki elektronlar tomonidan egiluvchan
tarqalishi ( yoki Komptonning tarqalishi), so'rilgan fotonlarning nurlanishsiz tarqalishi
(issiqlik shaklida energiyaning parchalanishiga olib keladigan jarayon) va antioksidant
yoki erkin radikallar. Fotohimoya qobiliyati, nurlanish turlari, chastotalari va nurlanish
turlari a qarab farq qilishi mumkin. Melaninning o'zi sitotoksik radikallarni ishlab
chiqar s a, ma'lum bir ta'sir qilish chegarasidan keyin fotoprotektor fotozararga aylanishi
mumkin. Shunday qilib, ma'lum sharoitlarda melanin mavjudligi radiatsiyaga nisbatan
sezgirlikni oshirishi mumkin. Melanin ta'sirida terining fotoprotektiv va
fotosensibilizatsiya funktsiyasi to`g`risida fikrlarni qarang [116] .
Antioksidantlik funksiyasi. Barcha biologik pigmentlarning umumiy xususiyati
ularning ekzogen erkin radikallarni qabul qilish va zararsizlantirish qobiliyatidir. [77] .
Melaninlar kuchli antioksidantlardir. Zamburug'larda ular virulentlikka hissa qo'shadilar
( shikastlanishning og'irligi yoki zararliligi ta'sirning virulentligiga bog'liq), xost mudofaa
omillariga ta'sir qiladi, shu jumladan fagotsitar hujayralarning oksidlanish portlashini
zararsizlantiradi [22, 92,111] . Qo'ziqorin melaninlari, shuningdek, gipoxlorit,
permanganat va vodorod periksdan himoya qilishi mumkin [52] . Kuchli radikallarni
tozalashdan tashqari, melaninlar magnit maydonlarga reaksiyaga kirisha oladigan va
shuning uchun tabiatan paramagnit bo'lgan juftlashtirilmagan elektronlarni o'z ichiga
olgan barqaror erkin radikallardir. Shunday qilib, melaninlar shar oi tlarga qarab
protonlarni qabul qilishi yoki berishi mumkin. Melanin molekulasida yuzaga keladigan
elektron almashinuv metallarni oksidlashi yoki kamaytirishi mumkin va qo'ziqorin

14melaninlari metall nanozarrachalar sintezi uchun platforma sifatida ishlatilgan [ 4 ] .
Melaninlarning paramagnit belgisi odatda uni boshqa qorong'u pigmentlardan ajratish
uchun ishlatiladigan elektroparamagnit spin-rezonans (EPR) yordamida aniqlanishi
mumkin.
Melanin molekulasidagi erkin radikallarning tarkibi harorat, pH, namlik va
metallarning mavjudligiga bog'liq [33 , 88,] . Bundan tashqari, melanin molekulasidagi
radikallarning bu tekin miqdori to'lqin uzunligiga qarab yorug'lik ta'sirida ortadi. Eng
muhimi shundaki, yorug'likning yutilishi natijasida hosil bo'lgan bu erkin elektronlar,
zaryadlangan melanin bilan aloqada bo'lgan boshqa organik birikmalar bilan metabolik
oksidlanish-qaytarilish kimyoviy reaktsiyalari orqali yanada tarqalishi mumkin.
Energiya yig'ish funksiyasi. Boshqa yorug'lik yig'uvchi biologik pigmentlar
(masalan, xlorofillar, karotinoidlar) kabi mikrobial melaninlar radiatsiya energiyasini
o'zlashtirishi va uni hayotiy kimyoviy moddalar va jarayonlarga aylantirishi mumkin.
Kuzatishlar natijasida zamburug'li melanin faolligida radionuklidlar bilan ifloslangan
muhitda energiya to'playdigan, melanotik mikroorganizmlar va qo'ziqorin o'sishi bilan
radiotropizm jarayonida nurlanish manbalariga kolonizatsiya qiluvchi pigmentga gumon
qilingan [84 , 132] . 2007 yilda Dadacheva va boshq . qo'ziqorin melanini energiyani
yorug'likdan foydalanish mumkin bo'lgan metabolik energiyaga o'tkazish vositachiligini
eksperimental dalillar bilan taqdim etdi [24] . Genetik jihatdan bir-biridan farq qiladigan
qo'ziqorinlarning uchta turini o'rganishda mualliflar gamma nurlarining subletal
dozalariga quyidagicha ta'sir qilishini ko'rsatdilar :
(i) metabolik faollikning oshishi, NADPH (nikotinamid adenin dinukleotid fosfat)
darajasining 1,4 barobar oshishi,
(ii) yanayam yuqori replikatsiya sur`atlari , natijada CFU (koloniya hosil qiluvchi
birliklar) ikki baravar ko'payadi, quruq vazn va metabolik birikmaning ortishi bilan,
tamg`alangan asetatni qabul qilish bilan parallel ravishda [24] .
Ushbu natijalar tasdiqlangan va kengaytirilgan. [104] . Melanotik
zamburug'larning o'sishining kuchayishi hujayra melanizatsiyasi darajasiga va radiatsiya
dozasi tezligiga bog'liq [114] . Metabolik reaktsiya melanizatsiyalangan qo'ziqorin
hujayralarining nurlanishidan keyin gamma nurlanishi bilan chegaralanmaydi. UVeVis

15nurlanishi ham hujayralardagi AT F darajasining o'zgarishiga olib keladi. [12] .
Melaninning antioksidant faolligi, shuningdek, radiatsiya energiyasini issiqlikka
aylantirish qobiliyati nurlanishdan keyin qo'ziqorinlarning o'sishiga yordam beradigan
qo'shimcha manba rolini o'ynashi mumkin. [12 , 24 , 37 , 57 , 71] . Melaninning sig'imi
uning paramagnit va elektr xususiyatlari tufayli radiatsiya energiyasidan foydalanish
uchun yaroqli . [24 , 134] . Melaninning elektr o'tkazuvchanligi birinchi marta ellik yillar
oldin aniqlangan [72] . 1970-yillarda MakGinness birinchi lardan, y etarli kuchlanish yoki
issiqlik da ikkita qarshilik holati larida almash inis hga qodir melanin , o'zini amorf organik
yarimo'tkazgich kabi tutishini faraz qildi .[78 , 79] . Ta'rifga ko'ra, yarim o'tkazgich - bu
y etarli potentsial yoki issiqlik energiyasiga (masalan, mos ravishda elektr/magnit
maydon yoki issiqlik) ega bo'lgan elektr zaryadini ko'tarishga qodir bo'lgan moddadir.
Yarimo'tkazgich modeliga ko'ra, sintetik melanin vakuumda salbiy termoelektrik
kuchlanishni ko'rsatadi va uning o'tkazuvchanligi harorat oshishi bilan ortadi.
Melaninning elektr zaryadini tashish qobiliyati g idratsiya darajasiga qarab sezilarli
darajada farq qiladi, bu suv zaryadni tashish mexanizmining muhim qismi ekanligini
namoyish etadi.[88] . Biroq, yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, atrof-muhit
sharoitida melaninning termoelektrik ta'siri ijobiy termoelektrik kuchlanish beradi va
qarshilik harakati har doim ham kuzatilmaydi, bu klassik amorf yarimo'tkazgich
modeliga mos kelmaydi [54, 55 , 93,126] . Hozirgi vaqtda mutaxassislar melaninni
g'ovakli aralash o'tkazgich sifatida ta'riflashadi, bu y erda u olib boradigan dominant
zaryad g idratsiya darajasining oshishiga qarab elektronlardan protonlarga o'tishi
mumkin. [43] . Melaninning elektr o'tkazuvchanlik xususiyatlari bioelektronika va
boshqa barqaror elektronika uchun yangi texnologiyalarni ishlab chiqish uchun juda
jozibali. [3 , 161] .
Termoregulyatsiya funksiyasi. Melaninning termoregulyatsiyadagi roli uning
quyosh nurlanishini samarali qabul qilish va uni radiatsiyaviy bo'lmagan issiqlik sifatida
tarqatish qobiliyati bilan bog'liq [82] . Qora tan a kabi, melanin yorug'likning ko'p qismini
o'zlashtiradi va juda oz miqdorda qayta chiqaradi yoki aks ettiradi (shuningdek, past
nurlanish chiqishi deb ham ataladi) [82] . Energiyani yutish natijasi ko'plab
parametrlarga, jumladan melanin turiga, yorug'lik chastotasiga va g idratsiya darajasiga

16bog'liq. So'rilgan energiyaning bir qismi erkin radikallarning to'planishiga olib kelishi
mumkin bo'lsa-da [62,109] , uning katta qismi issiqlik sifatida tarqaladi. Bu jarayon
melanin molekulasining qo'zg'atilgan elektron holati fononlar yoki melanin
molekulasidagi tebranish rejimlari bilan rezonans orqali bo'shashadigan yuqori samarali
elektron-fonon birikmasi orqali sodir bo'ladi, deb hisoblanadi.[81 , 91, 10 2] .
Q uyosh nuridan bilvosita issiqlik ol uvchi melanin , ayniqsa o'tkazuvchanlik,
konveksiya va nurlanish mexanizmlariga asoslangan ekzotermik ("sovuq qonli")
organizmlar uchun harorat gomeostazini saqlash da muhimdir.. Bu tana haroratini birinchi
navbatda oziq-ovqat almashinuvi orqali ushlab turadigan endotermik ("issiq qonli")
turlardan farq qiladi. Melanotik organizmlarning elektromagnit nurlanishni ushlash va
uni issiqlikka aylantirish qobiliyati pigmentsiz organizmlarga qaraganda tezroq isishi va
yuqori muvozanat haroratiga erishish imkonini beradi. Shunday qilib, melanizatsiya
quyosh nurlari darajasi past bo'lgan sovuq muhitda yashovchi ektoterm uchun foydali
bo'lishi mumkin, lekin haddan tashqari issiqlik xavfi tufayli issiq tropik iqlimda zararli.
Ushbu g'oyalar ekzotermiyalarning termal(issiqlik) melanizmi nazariyasi asosida yotadi,
bu ularning geografik tarqalishi va ekologiyasini bashorat qila oladi [17 , 42 , 58,61,87] .
Termal melanizm misollari bir qator sudraluvchilar va hasharotlarda qayd etilgan. [17 ,
18, 19,58 , 87,120] . Yaqinda o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, past haroratlarda
o'stirilgan toshbaqalar ( Trachemys scripta elegans ) quyuq ranglar da rivojlandi.
Qo'ziqorin termoregulyatsiyasida melaninning roli kichik bo'lsa-da, Wangiella
[Exophiala] dermatitidis uchun issiqlik stressidan himoya qilish roli kuzatilgan .[94] .
Monilinia fructicola ning melanin yetishmaydigan mutantlari, yuqori haroratga sezgir
konidiyalar va boshqa stress omillari olingan [100] . C. neoformanslarda ,
melanizatsiyada vomida , hali noma'lum mexanizm orqali issiqlik va sovuq stressga
kuchaygan qarshilik kuzatilgan , bu mexanizm , ehtimol, AFK ni o'chir adi, issiqlikni yoki
bufer issiqlik oqimini keltirib chiqaradi .[107] . Melaninning termoregulyatsiyada rol
o'ynashiga yana bir misol bo`lib o'simliklar va zamburug'lar o'rtasidagi simbiotik
stsenariylarda kuzatiladi , bu y erda melanizatsiyalangan endofitlar o'simlikning harorat
o'zgarishiga moslashishiga yordam beradi, ehtimol issiqlikni tarqatish yoki AFK ni

17singdirishga yordam beradi [99]. Tirozinaza/lakkaz fermenti orqali melanin sintezi -
haroratni tartibga soluvchi yo'ldir [51 , 63] .
Metallarni bog'lash funksiyasi . Melanin polimerlarining aromatik tarkibini va
pigmentda mavjud bo'lgan turli xil gidroksil, karboksil, amin va fenolik funktsional
guruhlarni hisobga olgan holda, melanin ko'plab organik va noorganik molekulalar bilan
molekulyar o'zaro ta'sirlar hosil qilishi ajablanarli emas. Aslida, qo'ziqorin melanini
oqsillar, polisakkaridlar, pestitsidlar, dorilar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar bilan
kovalent, ionli va hidrofobik aloqalarni hosil qilishi mumkin [38 , 67] . Melaninlar ko'p
miqdordagi metall ionlari (masalan, Ca 2+
, Mg 2+
, Zn 2+
, Cu 2+
, Cd 2+
, Mn 2+
, Mn 2+
va Pb 2+
)
uchun yuqori bog'lanish, yaqinlik va sig'imga ega. Bu bog'lanish pH, melanin turi va
metall ioniga bog'liq [7 , 20 , 38 , 46 , 47 , 110, 119]. Metall bog'lanish pigmentning
karboksil, amin va gidroksil funktsional guruhlari bilan o'zaro ta'sirni o'z ichiga oladi.
Masalan, Mg 2+
, Ca 2+
va Zn 2+
uchun ular asosan karboksil, Cu 2+
gidroksil guruhlari va
temir (Fe 3+
) uchun gidroksil, amin, imin va asetat guruhlari bilan muvofiqlashtiriladi
[21 , 24 , 47, 110 ] . Tabiiy eumelaninlarning yaqinda o'tkazilgan elektrokimyoviy tahlili
uning monomerlari bir nechta ionlarni muvofiqlashtirishga qodir bo'lgan porfiringa
o'xshash protomolekulalarning tetramerlariga oligomerlanishi mumkinligini ko'rsatdi
[64] . Melaninning temir bilan bog'lanishiga yaqinligi uning ahamiyati va biologik
to'qimalarda ko'pligi, shuningdek, Parkinson kasalligi kabi kasalliklarda kuzatilgan inson
miyasida patologik o'zgarishlar rivojlanishida temir va neyromelaninning ishtirokini
hisobga olgan holda alohida qiziqish uyg'otadi [26 , 28, 111). Metalllarning bog'lanishi
melaninning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o'zgartiradi, bu uning funktsiyasini
o'zgartirishi mumkin. Metalllarning biosorbsiyasi melaninning paramagnit holatini
o'zgartiradi, erkin radikallar populyatsiyasini oshiradi yoki kamaytiradi [13 ,1 64] .
Masalan, diamagnit Zn 2+
ionlarining bog'lanishi melanin erkin radikallari
populyatsiyasining ko'payishiga olib keladi, ammo Cu 2+
ning paramagnit bog'lanishi
teskari ta'sirga ega [13] . Metall bog'lanish, shuningdek, melaninning dorilar va boshqa
birikmalar bilan o'zaro ta'sirini o'zgartirishi mumkin [156 , 158 ,16 4] , ehtimol melanin
molekulasidagi faol joylarni blokirovka qilish orqali.[157] . Qo'ziqorin melaninlari bir
nechta metallarni bog'lashga qodir. (masalan, Cu 2+
, Ca 2+
, Mg 2+
va Zn 2+
), bu ba'zi

18qo'ziqorin turlarida melanogenezni keltirib chiqarishi mumkin [76 , 80,] . Zamburug'li
melaninning metallni tozalash faoliyati tog 'jinslari va boshqa ekologik bo'shliqlardan
asosiy metallarning bioabsorbtsiyasini ta'minlaydi [38 , 40 , 103 ,17 3] . Melanin
qo'ziqorinlarni og'ir metallarning zaharlanishidan himoya qilish uchun ham tavsiya
qilingan bo'lsa-da, bunday himoya barcha holatlarda kuzatilmagan [39] . Melanin
polimerlarining quruq qo'ziqorin massasi [38] va boshqa zaharli birikmalar uchun
nanodan mikromolyargacha bo'lgan miqdorda metallarni bog'lash qobiliyati ifloslangan
suvlarni bioremediatsiya qilish va qimmatbaho metall ionlarini olish strategiyalarida
qo'llaniladi. [40 ,10 8 ,1 17] . Boshqa ilovalar orasida melanin bilan o'zgartirilgan sensorlar
va temir tanqisligi anemiyasini davolash uchun temir melanin qo'shimchalari [146]
bilan real vaqtda sezgir metall ionlarini aniqlash kiradi. Qo'ziqorin melaninlarining
metallni bog'lash qobiliyati va metallni o'zgartirish xususiyatlari turlar orasida katta farq
qilishi mumkin va bir qator biotexnologiya dasturlariga xizmat qilishi mumkin.
Mexanik va kimyoviy ta'sirlarga chidamlili gi. Qora qo'ziqorinning yuqori
osmotik yoki gidrostatik bosimga ega bo'lgan muhitda (ya'ni, baland tog'li, yuqori
sho'rlangan, chuqur suv) yashash qobiliyati melaninning turli kimyoviy va mexanik
ta'sirlardan himoya qilish qobiliyatini ko'rsatadi.
Ajoyib kimyoviy barqarorlikka qo'shimcha ravishda, melanin turli
makromolekulalar bilan o'zaro bog'lanishi mumkin bo'lgan hujayra devori yaqinida
to'planib, hujayra mustahkamligi va qattiqligini oshiradi. Hujayra devorining
melanizatsiyasi hujayra o'tkazuvchanligini va hujayra turgor kuchini ham o'zgartiradi
[85] . Melanizatsiya, shuningdek, hujayrani kislota gidrolizi va og'ir metallar (masalan,
kumush nitrat) toksikligi kabi kimyoviy buzilishdan himoya qiladi [41] . Bundan
tashqari, melanizatsiya hujayra devori tarkibiy qismlarini hazm qilishga qodir bo'lgan
gidrolitik fermentlarga nisbatan yuqori qarshilikka [8 , 66 , 96] , shuningdek osmotik
stress ga olib keladi ( 60 , 65 , 100 , 115] .
Melanin pigmenti shunchalik kuchli va barqarorki, u ko'pchilik organik
makromolekulalar parchalanib, yo'q bo'lib ketadigan toshlanish jarayoniga bardosh bera
oladi [68] . Uzoq vaqt davomida ushbu strukturaviy barqarorlik, melaninning energiya
konvertori sifatida aniq funktsiyasini ta'kidlaydi va qiziqarli termodinamik

19xususiyatlarni taqdim etadi. Melanin energiyaning turli shakllarini (ya'ni, radiatsiya,
erkin radikallar) o'zlashtirishi va bu energiyani samarali ravishda yo'q qilish qobiliyati
uning kimyoviy barqarorligiga hissa qo'shishi mumkin [82]. Melaninlar sezilarli
darajada barqaror makromolekulalar bo'lsa-da, ular hali ham biodegradatsiyaga
uchraydi. Xost hujayralarida gidrolitik fermentlar tomonidan melanosoma degradatsiyasi
haqida dalillar mavjud. [9] . Bir qator qo'ziqorin turlari , turlar kuchli melanolitik
faollikka ega marganets yoki lignin peroksidazalarini ishlab chiqarishini ko'rsatdi [15 ,
54 , 69 , 86 , 90 ., 98, 15 3] . Aspergillus fumigatus melaninni uglerod manbai sifatida
parchalash va yo'q qilish ga qodir [73] .
Quruq lanishdan himoya funksiyasi . Qo'ziqorin melanizatsiyasi himoya va
quruq sharoitlarga moslashish bilan bog'liq. [168]. Misol uchun, ektomikoriz Cecococum
geophilum melanin i sintezini inhibe qilish osmotik stress va quritishga nisbatan
sezgirlikni oshiradi [35]. S achrati lgan yog'ochdagi quyuq rangli joylar past namlikka
javoban tirik qolish mexanizmi sifatida ma'lum qo'ziqorin turlarining (masalan,
Armillaria mellea ) melanizatsiyasi natijasida yuzaga keladi. [131] . Zamburug'li melanin
hujayralarning suvni singdirish va ushlab turish qobiliyatini oshirish orqali quritishdan
himoya qilishi mumkin. Melanin o'zining gigroskopikligi bilan mashhur , suv bilan yaqin
bog'liqlik uning elektr o'tkazuvchanlik xususiyatlarini belgilaydi [54 , 1 53] . Sintetik va
tabiiy melaninlar (qo'ziqorin bo'lmagan) bilan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
melaninlar suvning ikki shakli bilan bog'liq:
(i) yumshoq bog'langan va quritish , yoki 60 ° C dan yuqori haroratda qizdirish orqali
osongina ajratish mumkin bo'lgan , va (II) melanin bilan qattiqroq bog'langan va uni
ajratish uchun yuqori haroratni (150°C dan yuqori) talab qiladigan boshqa tuzilma [2 ,
10] .
M elanizatsiya hujayra devorining g'ovakligini o'zgartirishi mumkin ligi sabab[29 ,
48 , 53 , 65] , melanin osmolit metabolizmiga ta'sir qilishi mumkin, hujayrani gipertonik
qiladi va suv yo'qotilishini kamaytiradi. Melanizatsiyaning suvni boshqarishdagi ta'siri,
muvozanat va quritishga chidamlilik ektotermik hasharotlar turlarining ekologiyasida
muhim hal qiluvchi omillardir [95] .

20Melanin ta’sirida h ujayraning rivojlanishi. Qo'ziqorin melanini o'sish uchun
zarur bo'lmasa-da, ko'plab qo'ziqorin turlarida normal hujayra rivojlanishi uchun
zarurdir. Qo'ziqorin rivojlanishidagi melaninning ahamiyati, asosan,
melanizatsiyalangan appressoriya, sklerotiya, konidiya va reproduktiv tuzilmalarni hosil
qiluvchi gialin ( yarim shaffof) gifalar yoki oq mitseliyalardan qat'i nazar, filamentli
turlarda kuzatiladi. Bir qator tadqiqotlar melanin biosintezi, sog'lom konidatsiya va unib
chiqishi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatdi. Masalan, Pestalotiopsis zamburug'ining
endofitik mikrosporasida melanin biosintezining buzilishi vegetativ o'sishiga ozgina
ta'sir qilgan, lekin konidiyalarning shakllanishi, morfogenezi va unib chiqishida sezilarli
o'zgarishlarga olib kel gan . Ushbu melanin yetishmaydigan konidiyalar hujayra
devorining yaxlitligiga ham ta'sir qiladi va boshqa turlarda ham ko'rinadigan nuqsonni
yaratadi. Mutant konidiyalarning o'zgargan sirt morfologiyasi haqida xabar berilgan.
Masalan, Aspergillusfumigatus , melanindan mahrum. Tri t siklazol bilan melanin
biosintezini ingibitsiya qilish Chaetomiumglobosumda konidiya shakllanishi va unib
chiqishida nuqsonlarga olib keladi. Alternaria alternata melanin nuqsonli mutantlar
kichik o'lchamli, yuqori ultrabinafsha nurlanishga va rivojlangan gifalarning to`siqlarini
buzish ga sezgir konidiya mahsulotini hosil qiladi [59] . Ilgari muhokama qilingan
melaninning ko'plab biologik funktsiyalari va xususiyatlarini hisobga olgan holda,
qo'ziqorin hujayralari rivojlanishidagi melaninning roli ajablanarli emas. Melanin
mavjudligi qo'ziqorin tuzilmalariga mexanik va kimyoviy chdamlilik ko'rsatishi kerak,
bu faqat ma'lum rivojlanish bosqichlarida muhim bo'lishi mumkin, chunki qo'ziqorin
melanizatsiyasi o'z navbatida hujayra rivojlanishini boshqaradigan genetik omillar bilan
tartibga solinadi [32 , 36 , 50, 127 , 1 29 , 1 36 , 1 59] .
2 .5. Melaninlarning biosintezi
Ushbu sharh qo'ziqorin melaninlarining virulentlikdagi rolidan tashqari turli
funktsiyalarini qamrab oladi. Melaninning tuzilishi shunchalik murakkabki, u energiya
nurlanishini ushlash va aylantirish imkonini beradi, shu bilan qo'ziqorinlarni zararli
nurlanish shakllaridan himoya qiladi, shuningdek metabolik jarayonlar uchun

21energiyadan bilvosita foydalanishni ta'minlaydi. Zamburug'li melaninning nurlanishni
metabolik energiyaga yoki radiosintezga aylantirish qobiliyati [23] qirollikda tarixan
qat'iy g eterotrofik deb tasniflangan avtotrofiya mavjudligini ko'rsatadi. Yerning umumiy
biomassasida qo'ziqorin turlarining ulushini hisobga olgan holda, bu jarayon Yerning
energiya balansini baholashda muhim ta'sir ko'rsatishi mumkin. Qo'ziqorin melaninining
issiqlik va sovuq stressdan himoya rolini ta'minlaydigan mexanizmlar, qora
zamburug'larning juda noyob ekologik tarqalishini hisobga olgan holda alohida qiziqish
uyg'otadi [44] . Erkin radikallarga qarshi melaninlarning xelatlovchi xususiyatlari va
metallarning vositachi himoyasi melanotik qo'ziqorinlarni kuchli bioremediatsiya
vositalari va boshqa biotexnologiyalar sifatida taqdim etadi.. [5 , 15, 74, 118 , 17 0] .
Zamburug'li melaninning strukturaviy darajada funktsiyasini tushunish uning murakkab
tabiati va amorf moddalarni tahlil qilish usullarining kamligi tufayli qiyin bo'lib
qolmoqda. Ushbu qisqacha sharhda tavsiflangan melanin xususiyatlarining barchasi
bo'lmasa ham, sintetik yoki boshqa tabiiy melaninlarga tegishli bo'lib, ular qo'ziqorin
melaninlari d a keng tarqalgan. Qo'ziqorin melaninining fizik-kimyoviy xususiyatlarini
o'rganish yuqori eukariotlarning hujayra fiziologiyasida melaninning tuzilmalari va
xususiyatlarining biologik ta'sirini o'rganish uchun qulay model yaratadi. Qora
zamburug'larning katta biologik xilma-xilligi va poliekstremofilligi, shuningdek, ushbu
turlarda melanin biosintezining turli yo'llari hisobga olingan holda, qo'ziqorin
melaninlari hali noma'lum bo'lgan fizik-kimyoviy xususiyatlarni namoyish qilishi
mumkin. Shu nuqtai nazardan, turli xil qo'ziqorin melanin izol y atlari rentgen
nurlanishining diffraktsiyasi sintetik melaninlar va neyromelaninlar haqida xabar
berilganiga nisbatan turli xil strukturaviy profillarni ko'rsatadi [16] . Qo'ziqorin turlarida
melaninning ko'plab ekologik stress omillariga (ya'ni, gidrolitik birikmalar, osmotik
stress, quritish) qarshi himoya rolini va uning biologik tizimlarda qadimiy va keng
tarqalgan mavjudligini [68] ko'rib chiqsak, melanizatsiya Yerning iqlim tarixi ga va
eukaryotik evolyutsiyaga muhim moslashish mexanizmi bo`lib namoyon bo`ladi .
Qo'ziqorin melaninlarini o'rganish Yerdagi hayotning kelib chiqishi va chegaralari
haqida qimmatli ma'lumotlarni berishi , shuningdek, ko'plab biotexnologik ilovalarda
melaninlarning kengaytirilgan salohiyatini ochib ber ishi mumkin.

232.6. Melaninning kimyoviy tarkibini o'rganish
Melanin tarkibini o'rganish asosan foydalanilgan holda kislota
gidrolizixlorid kislotasi bilan yuqori konsentratsiyali va yuqori haroratda amalga
oshirildi[129-]. Bundan tashqari 1,5 atm bosimda kaliy gidroksidi eritmasibilan
melaninning tunda gidrolizlanishi va harorat 180 ° C ishlatiladi [129].Qo'llaniladigan
usullar melaninni aniqlashga imkon beradi:
 fenolik moddalar [129-133]: sinapik va ignabargli esterlar aldegidlar, vanillin,
lilak aldegid, benzaldegid, nilufar, vanilin chiziqli, p- gidroksibenzoik, galliy,
protokatektor, qahva, vanil va 3-gidroksi-4,5- dimetoksibenzil kislotasi, p-krezol,
katexol, a-naftol, gidrokinon, rezorsinol, apigenin, kercetin, ukol, rekorsinol,
benzil spirti, dibutil ftalat, benzil benzoat, benzoin;
 aminokislotalar [134]: aspartik kislota, glutamik kislota, glutamin, serin, treonin,
alanin, leysin, metionin, tirozin, lizin, gistidin, ar-xinin, triptofan, sistin, prolin.
Barcha aminokislotalar yig'indisi % shartli ravishda melanin oqsili 45,60% ni
tashkil etadi, bu oqsilni ko'rsatadi melaninning aromatik yadrosi bilan bog'liq
bo'lgan azotning muhim qismi;
 uglevodlar [131, 135]: glyukoza, ksiloza va galaktoza izlari; yuqori yog
'kislotalari [130, 132]: normal tuzilish C10, C12 va C14, va iz13 tarkibidagi
kislotalar C13, C15, 4-oksopentanik, 2-fermentli bo'lmagan, oltita kanoe, dek-2-
ene;
 to'yingan uglevodorodlar [132]: dokosan, geksatriakontan,
pentadekan,glevodorodlar [132]: tetradeken, oktadeken, eikos-1-ene, hexadecene,
docosis-1-ene, nondec-1-ene, hexacose-1-ene; - alifatik spirtlar [132]: neikozan-
1-ol, 2-bo'lmagan-1-ol, 2- metilokt-2-en-4-ol, siklogeksan-1,2- diol, retinol; -
alifatik ketonlar [132]: 6-metilhept-5-en-2-bitta, 4-metilfet-3- en-2- u, 5-gidroksi-
2,3-dimetiltsiklopent-2-en-1-bitta, 5,9-dimetildaja-5,8- dien-2- u, 3,6-
dimetiloktan-2-bitta;
 yog’ kislotasi esterlari [132]: metil laurat, metil linoleat, tyl-14-
metilpentadekanat, izopropil lorat, metileksadek-1-enoat, metil- palmitat, metil

2412-metiltridekanoat, 3-metoksipropanoat, siklogeks-metil San-1,2-
diolmonoatsetat, metil oktadec-16-enoat, metil stearat. Ko'proq "yumshoq"
usullarni qo'llash, xususan ketma-ketlik suvli chaga ekstrakti tarkibida melaninni
organik ravishda ekstraktsiya qilish ortib borayotgan polaritli erituvchilar: neft
efiri, etil asetat, xloroform va xloroform – etanol aralashmasi ruhsat berilgan
chagada joylashgan lipofil moddalar spektrini kengaytirish.
Ko'rsatilgan mono, di- va triatsilgliseridlar, alifatik spirtlar va aldegidlar
mavjudligi, sterollar va ularning esterlari, uglevodorodlar va mumlar, E va K
vitaminlari, koenzim Q. Steroid birikmalarining yetarlicha yuqori miqdori aniqlandi
- 0,14 gacha % chaga suvi ekstrakti [118, 136-138]. Yog 'kislotalarining tarkibi GLC
tomonidan aniqlandi. Bundan tashqari, eng neft ekstrakti tarkibidagi yog'li
kislotalarning tarkibi xilma-xildir. Unda topilgan 12 ta yuqori yog' kislotalari,
ulardan uchtasi mono to'yinmagan va ikkitasi to'yinmagan. Tarkibida to'yinmagan -
palmitik, oleik uloqtirish va evkosenzoy kislota aniqlanganlarning 58% ni tashkil
qiladi yog' kislotalari va chaganing suvli ekstrakti quruq qoldig'ining 0,12%,
to'yinmagan (linoleik, linolenik kislota) tarkibi - 0,02% suvli ekstraktsiyaning quruq
qoldig'idan iborat[136.137].
Cho'kayotgan melaninni butanol bilan davolash aniqlandi ekstrakti fenolik
birikmalar, skalol, lanosterol va inotodiol bilan birga keladigan moddalar sifatida
olingan [139].
Shunday qilib, chaga triterpenoid va steroid birikmalarining tarkibi, va
o'tish, deyarli o'rganilmagan. Bu melaninni o'rganish dolzarbligini aniqlaydi, shu
bilan birga triterpen va steroid birikmalarining tarkibi kengayadi va yangi biologik
faol moddalarni topish mumkin.
2.7.Ekstraktlarning, triterpenoidlarning va bularning biologik faolligi
Xalq tabobatida chaga va uning suvli ekstrakti uzoq vaqtdan beri mavjud
saraton va oshqozon-ichak trakti kasalliklarini davolash uchun o'zgartirildi. Suvdan
olingan dorilarni uzoq muddat ishlatish bilan chagadan olingan ekstraktlar, III-IV

25saraton kasalligi bo'lgan bemorlarda VIA, joylashuvidan qat'iy nazar o'smalar
farovonlik va sog'liq sezilarli darajada yaxshilanadi. Ko'pgina bemorlarda,giyohvand
moddalarni iste'mol qilishdan 3-4 hafta o'tgach chaga pasayishi va og'riqni to'xtatishi
mumkin [140-141].
Tadqiqotchilar bajargan ishda chaga o'simtaga aniq ta'sir qilmasdan, u
markaziy asab tizimiga tonik ta'sir ko'rsatadi va keyinchalik uzoq muddatli
davolanish bilan tanadagi buzilgan metabolik jarayonlarni normallashtiradi va shu
bilan o'smaning o'sishiga to'sqinlik qiluvchi ta'sir ko'rsatadi.
Keyingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, suvli ekstraktdan foydalanish chaga
MOS va S180 sarkomasi, o'pka karsinomasi o'simtalari hajmini kamaytiradi Lyuis,
Erixli karsinoma, B16-F10 melanoma, U-87 MG glioblastoma va in Vivo ham
antimetastatik ta'sirga ega: sarkoma hujayralarida, HeLa servikal
adenokarsinomalarida, Erixli karsinomalarida va gepatoma hujayralarida, yo'g'on
ichak saratonida, sarkomada 180 ga ta’sir ko’rsatadi [142-144].
Melanin shuningdek, antitumor xususiyatlarga ega: o'simtaning birlamchi
fokusiga qadar o'rtacha va metastazlarga kuchli ta'sir ko'rsatgan [130]. In vitroda turli
xil organik chaga ekstraktlari: etanol, metanol, neft, etil asetat, xloroformning
biologik faolligi o'rganildi.
Chaga etanolining ekstrakti antiproliferativ ta'sir ko'rsatadi melanoma
hujayralari B16F1, 60% o'pka saratoni hujayralari NCIH460 o'sishini tormoz qiladi
[145-146].
Chaga xloroform ekstrakti hujayralar ko'payishini kamaytiradi leykemiya
P388 20-40 mkg / ml kontsentratsiyasida, uning faolligi juda katta gepatoma
hujayralariga va bachadon bo'yni saratoni qarshi chaga suvi ekstrakti o'xshash
faolligidan yuqori bo’ladi [147]. Bu bilvosita Ukol birikmalaridan dalolat beradi
Xloroform ekstrakti chaga ekstrakti tarkibidagi chaga suvdagiga qaraganda faolroq.
Etanol ekstrakti neft efiri va etil asetat yordamida fraksiyalanadi.
Tegishli ekstraktlar, neft va etil asetat, in vitro, PC3 prostata karsinomasi va
MDA-MB-231 ko'krak karsinomasi hujayralarining rivojlanishini kamaytiradi [108].
Ushbu ekstraktlarning IC50 mos ravishda: PC3 ga nisbatan 29.57 ± 12.18 va

2619.22±0.46mkg/ml, nisbatan MDA-MB-23157,39±14,46 va 46,49±13,21mkg / ml ni
tashkil qiladi. Neft faoliyati saraton hujayralarining ikkala liniyasiga qarshi ekstrakti
va MDA-MB-231 ga qarshi etil atsetat ekstrakti faol sitostatik- doksorubitsin
darajasida, PC3 ga qarshi esa doksorubitsinga nisbatan 3 baravar past. Neft
ekstraktining eng yuqori faolligi, ehtimol uning tarkibidagi triterpen va steroid
birikmalariga bog'liq [87, 88]. Chaga steroid birikmalarining antitumor faolligi
birinchi marta Ehrlich astsit saratoni va vitro saratoniga qarshi in vitro tajribalarida
ko'rsatildi.
Krokerning sarkomalari. Inotodiol o'simta hujayralariga sezilarli ta'sir
ko'rsatdi, juda zaif ta'sir (hujayralardagi birlamchi o'zgarish) lanosterolni ko'rsatdi.
1.2-jadvalda in vitrodagi saraton hujayralarining turli yo'nalishlariga nisbatan
individual birikmalarni o'rganish bo'yicha ma'lumotlar keltirilgan.
Modda Hujayra chiziqlari Konsentratsiya Adabiyotlar
Lanosterol
ko'krak
adenokarsinomasi
MCF-7 1mkg/ml;
250mkg/ml [19,34]
leykemiya P388 bolee
100mkg/ml [30]
bachadon bo'yni
adenokarsinomasi
HeLa 250 mkg/ml [97]
A-549o'pka
karsinomasi 250 mkg/ml [34,97]
oshqozon
adenokarsinomasi
AGS 250 mkg/ml [97]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
PC3 prostata
karsinomlari 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
leykemiya L1210 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]

27Intodiol
mnko'krak
adenokarsinomasi
MCF-7 1 mkg/ml; 250
mkg/ml [19,34]
Walker Saratoni
Sarcoma 256 10 mkg/ml [19]
leykemiya P388 13,9 mkmol/l;
100 mkmol/l dan
ko‘proq [30, 34]
leykemiya L1210 110 mkmol/l [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 171 mkmol/l [34]
MDA-MB-
231ko'krak
karsinomlari 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
PC3 prostata
karsinomlari 100 mkmol/l dan
ko‘proq [42]
bachadon bo'yni
adenokarsinomasi
HeLa 250 mkg/ml [97]
A-549o'pka
karsinomasi 250 mkg/ml [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
AGS 250 mkg/ml
[97]
Inotodiol Epstein-Barr virusi 1000 mol/TPA [29]
Trametenolo
kislota adenokarsinomalar
MCF-7 5mkg/ml, 10
mkg/ml [18,19,34]
leykemiya P388 27 mmol/l [30]
leykemiya L1210 34,4 mkmol/l [34]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 55,03 mkmol/l [42]
PC3 prostata
karsinomlari 63,71 mkmol/l [42]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
A-549 o'pka
karsinomasi 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
3β- ko'krak
adenokarsinomalari
Mcf-7 10 mkg/ml, 250
mkg/ml [19, 34]

28gidroksilo-
sta-8,24-diene bachadon bo'yni
adenokarsinomasi
HeLa 250mkg/ml [97]
21-chi leykemiya P388 22 mmol/l [30]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 36,50 mkmol/l [42]
leykemiya L1210 62,5 mkmol/l [34]
PC3prostata
karsinomlari 73,46 mkmol/l [42]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
oshqozon
adenokarsinomasi
AGS 250 mkg/ml [97]
O’pka karsinomlari
A-549 250 mkg/ml [34]
Epshteyn Barra
virusi 232 mol /32
pmol/TPA [29]
3β, 22R-
digidroksil
nosta-8.24-
diene-11-on nazofaringeal
saraton 9,9 mkmol/l [33]
leykemiya HL-60 13,8 mmol/l [33]
leykemiya P388 14 mmol/l [33]
leykemiya L1210 19,7 mmol/l [33]
A-549 o'pka
karsinomasi 10mkmol/l dan
ko‘proq [97]
gepatomlar Bel-
7402 10mkmol/l dan
ko‘proq [36]
22S, 25-
epoksilanost
8-en-3β, 24S-diol leykemiya P388 30 mmol/l [30]
Ergosterol Prostata saratoni
RS3 9,82 mkmol/l [42]
karsinomlar MDA-
MB-231 100mkmol/l dan
ko‘proq [42]
Ergosterol
peroksid 256 Walker
Saraton Saratoni 5 mkg/ml [39]
ko'krak
karsinomlari
MDA-MB-231 30,23 mkmol/l [42]

29PC3prostata
karsinomlari 38,19 mkmol/l [42]
oshqozon
adenokarsinomasi
COLO205 200 mkmol/l dan
ko‘proq [34]
A-549 o'pka
karsinomasi 200mkmol/l dan
ko‘proq [34]
leykemiya L1210
200mkmol/l dan
ko‘proq [34]
ko'krak
adenokarsinomalari
Mcf-7 200mkmol/l dan
ko‘proq
10 mkg/ml [34,39]
Jadval 1.2 tahlili shuni ko'rsatdiki, saraton hujayralarining ko'p qismida
eng faol birikmalar inotodiol, lanosterol, trametenol kislotasi, 3β-gidroksilanosta-
8,24-dien-21-al, 3β, 22R-dihidroksilanosta-8,24-dien-11-bitta, ergosterol peroksid
harakat qiladi. Bunday holda, individual birikmalar ta'sirining o'ziga xos xususiyati
kuzatiladi. Karsinomlarga nisbatan eng faol birikmalar ergosterol, ergosterol-
peroksid, 3β, 22R-dihidroksilanosta-8,24-dien-11-bitta, 3β-gidroksilanosta-8,24-
dien-21-al, bundan tashqari, prostata karsinoma hujayralariga qarshi ergosterolning
IC50 darajasi 5 baravar kam qolganlari bilan taqqoslaganda, bu uning yuqori
faolliginiko'rsatadi.
Lano sterol va inotodiol adenokarsinomalarga nisbatan eng faoldir,
masalan, ko'krak adenokarsinomasiga nisbatan, MCF-7, ikkalasi ham minimal
kontsentratsiyada - 1 mkg / ml. Leykemiya L1210 va HL-60 ni bostirish uchun
samaraliroq trametenol kislotasi, 3 β -gidroksilanosta-8,24-dien-21-al va 3 β , 22R-
dihidroksilanosta-8,24-dien-11-bittani tashkil etadi, P388 leykemiya hujayralari
esa 13,9 mkm / l konsentratsiyada inotodiolni yanada samarali qiladi, bu qolgan
birikmalar qo'llaniladigan konsentratsiyadan kattalikdagi tartibpastroq.
Shunday qilib, karsinomlarga nisbatan triterpenoidlarga qaraganda steroid
birikmalaridan foydalanish eng samarali hisoblanadi. Hujayralarga nisbatan
adenokarsinoma va leykemiya inotodiolni qo'llash samaraliroq. C-22 atomida OH
guruhining mavjudligi antitoksikoz paydo bo'lishida proliferativ ta'sir muhim rol
o'ynashi mumkin [147]. Yuqori faollik 3 β , 22R- dihidroksilanosta-8,24-dien-11-

30bitta, ehtimol, shuningdek, mavjudligi sabablidir.
Shuni ta'kidlash kerakki, barcha ulanishlar antitumor faolligini
ko'rsatadigan, to'yinmagan aloqaga ega ko'rsatilgan xususiyatlarga hissa
qo'shadigan yon zanjirda namoyon bo’ladi. C-26 atomida gidroksil guruhining
mavjudligi, shuningdek, tegishli Reishi qo'ziqorinida joylashgan birikmalarning
sitotoksikligiga sezilarli hissa qo'shishi mumkin. Masalan, ganodermal spirtlar
tegishli ganodermal kislotalarga qaraganda ancha faoldir [84].
Triterpenoid va steroid birikmalar o'simta hujayralarining o'sishi va
rivojlanishiga xalaqit beradigan konsentratsiya 1 mkg / ml ni tashkil qiladi. Shu
bilan birga, aralashmalar somatika hujayralariga ozgina ta'sir qiladi. Masalan,
buyrak hujayralariga ingibitori ta'sir bundan ortiq emas 20%, ammo ma'lum
bo'lgan tabiiy sitostatiklar bu hujayralarga kuchli toksik ta'sir ko'rsatadi (masalan,
vinblastin, vinkristin va etoposid) [148, 149]
In vitro natijalari ushbu birikmalarni inivo tadqiqotlari bilan tasdiqlangan.
Shunday qilib, inotodiol va 3 β -gidroksilanosta-8,24-dien aralashmalari
sichqonlarda papilloma hujayralarini o'limga olib keldi [98, 99], shuningdek S-
180sarkomasining o'sishini 18 va 18 ga kamaytiradi. 34%, lanosterol S-180
o'simtahajmini 23% ga kamaytiradi [143.148]. Introdiolni sichqonlarga CDF1
bilanemlanganida leykemiya P388 sichqonlarning umr ko'rish muddatini
sezilarlidarajada oshirdi ko'rinadigan nojo'ya ta'sirlarsiz (masalan, vazn yo'qotish
yokidiareya) - Ushbu aralashmaning 10 mg / kg bilan ishlov berilgan sichqonlar
uchun20,8% ishlatiladi [148]. Bundan tashqari, antitumordan tashqari ba'zi
birikmalar ham mavjud. Lanosterol, trametenol kislotasi, 3 β , 22R-
digidroksilanosta-8,24- dien-11-bitta, 24-metil-3 β -gidroksi-lanosta-8,24-dien
21,23-lakton in vitro gepatoprotektiv ta'sir ko'rsatdi.
Muallif: velosiped boshqaruvi bilan taqqoslaganda, ularning faolligi 74,8,
81,2, Mos ravishda 75,0 va 71,9% [102]. In vitro, inotodiol va 3 β -gidroksilanta-
8,24-dien-21-al hipoglisemik x
ususiyatlarga ega [150], trametenol kislotasi Bacillus o'sishini kamaytiradi
subtilis [151], inotodiol, trametenol kislotasi, 3 β - gidroksilanosta-8,24-dien-21-al,

31ergosterol va ergosterol-peroksid - yallig'lanishga qarshi[108],inotodiol,3 β -
gidroksilanosta-8,24-dien-21-al–antioksidantxususiyatlarga ega. [152] Inotodiol va
3 β -gidroksilanosta-8,24-dien-21-allar antimutagen ta'siriga ega, Salmonellada
MNNG, 4NQO tifimuriya TA98 va TA100 mutagensini kamaytiradi[153].
Deyarli barcha lanosterol lotinlari xolesterin biosintezini tartibga solishi
mumkin. Lupan aralashmalari qator, shu jumladan lupeol, betulin va ularning
po'stlog'idan ajratilgan ularning hosilalari PS va boshqa tabiiy manbalar in vitro
antitumorni melanoma va o'pka karsinomasi, neyroblastoma hujayralariga nisbatan
xususiyatlar, medulloblastomalar, glioblastomalar va Ewing sarkomalari, prostata
adenokarsinomalari PC3, K562 leykemiyasi va HeLa bachadon adenokarsinomasi
namoyish etadi [101,154-155].
Hozirgi vaqtda lanostan birikmalarining antitumor
xususiyatlaribiokimyoviy mexanizmlarning o'zgarishi bilan izohlanadi: saraton
hujayralariko'payishini bostirish, turli xil hujayralardagi tsiklni ushlab turish
induktsiyasi.apoptozni kuchaytiruvchi va signal uzatish yo'llarini boshqaruvchi
bosqichlar kalitfermentlar (kasazalar) va oqsillarning buzilishi bilan bog'liq (p53,
bax, Bcl-2)[97,103,1156]. Ammo bu birikmalarning kimyoviy tuzilishi va biologik
faolligi o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlash mumkin emas. Buning sababi tajribalar
o'tkazilgan turli sharoitlar va taqqoslanadigan birikmalarning kimyoviy xilma-
xilligi, masalan, ko'p miqdordagi optik izomerlari bo'lishi mumkin [84].
Yuqorida aytib o'tilganidek, reishi qo'ziqorinida lanostan turidagi
birikmalar ham mavjud. Ularning ba'zilari uchun vitro sitotoksikligi gepatoma
hujayralariga (U-Y ganoderma kislotalari), Lyuis o'pka karsinomasiga (lucidimol)
va KB hujayralariga (ganoderma aldegid), gepatoprotektiv ta'sirga (ganoderma
kislotalari), eukaryotik DNK polimerazalarida (O va lytsid kislotasi) lakton) va
analjezik ta'sir (ganoder kislotalar A, B, G, H) inhibitiv ta'sirga ega. [83-84, 157-
158].
Reishi va Chagadan ajratilgan triterpenoid birikmalarining tarkibi, sezilarli
darajada farq qiladi, shuning uchun bu birikmalar ta'sir mexanizmida farqlar
mavjud. Rishining triterpenlari immunitet tizimiga ta'sir qiladi . Ularning roli NF-

32kB ni tartibga solishga ta'sirida, ehtimol, spetsifik bo'lmagan
immunitetreaktsiyasini tartibga soluvchi IL-2 va IFN-as kabi vositachilarni va NK
hujayralarining faolligini oshirish qobiliyati o'ziga xos immunitet reaktsiyasini
o'zgartiradigan oqimida namoyon bo'ladi [84,158]. A Chaga triterpenlari to'g'ridan-
to'g'ri saraton hujayralarining apoptozini keltirib chiqarishi yoki immunitet
tizimiga ta'sir qilishi mumkin. Triterpenoid va steroid birikmalariga asoslangan
dorilarda boshqa biologik faol moddalar: polisakkaridlar va fenolik moddalar
mavjud. Shunday qilib, farmatsevtika sanoati komponentlari triterpenlar va
o'simlik steroidlari bo'lgan dorilar ozod qilinmoqda [159-160]:
 evkalipt barglari ekstrakti asosida - terpenlar joylashgan "evkalimus" ular
65-85% ni tashkil qiladi, antibakterial, yallig'lanishga qarshi vosita sifatida
ishlatiladi o'tkir va surunkali yuqumli va yallig'lanish kasalliklarini
davolashda turli xil lokalizatsiyavositasi;
 adaçayı barglari ekstrakti asosida - Salvin-VIF. Uning tarkibida efir moylari
(thujone, 1,8-sineol, linalool, pinene), diterpenlar (karnosolik kislota,
rosmanol), triterpenlar (urol kislotasi) mavjud. Antiseptik, bronzlash,
bog'lovchi va mahalliy yallig'lanishga qarshi ta'sirga ega, u ko'rsatilgan og'iz
bo'shlig'ining yallig'lanish kasalliklari bilan;
 Sibir firpalari - "Abisil" terpenalari asosida, terpenlarning tarkibi boril asetat
nuqtai nazaridan - 10%, u antibakterial, yallig'lanishga qarshi, yaralarni
davolovchi vosita sifatidaishlatiladi;
 "Bilobil" ginkgo biloba barglaridan olingan ekstrakt asosida 6% terpen
laktonlari antihipoksik, antioksidant, angioprotektiv ta'sirga ega, miya va
periferik qon aylanishini yaxshilaydi; - tsimitsifugi rizomlari ekstrakti -
"Chi-Klim" tarkibiga ega kamida 2,5% triterpen glikozidlari, estrogenga
o'xshash ta'sirga ega, tinchlantiruvchi xususiyatlarga ega va avtonom asab
tizimiga ijobiy terapevtik ta'sir ko'rsatadi; - qizilmiya asosidagi preparatlar,
tarkibida 25% gacha glitserol mavjud. ekspektoran va yallig'lanishga qarshi
vositalar sifatida ishlatiladigan yangi kislotalar oshqozon yarasi va o'n ikki
barmoqli ichak yaralarini davolashni tezlashtiradigan ishlatiladi;

33 Lupanik seriyaning pentasiklik triterpenalari Vishnevskiy malhamining
tarkibiy qismi bo'lgan, mikroblarga qarshi ta'sirga ega. va mahalliy
tirnash xususiyati beruvchi ta'sir, regeneratsiya jarayonini tezlashtiradi.
- amid birikmasi bilan betulin kislotasining hosilalari patentlangan
OIV uchun davolash sifatida [161]. Hozirgi kunda asoslangan dori
betulin kislotasi AQShda xuddi shunday klinik sinovlardan o'tmoqda
malign melanomani davolash uchun vositalardir[162].
Terpenoidning biologik faolligining ko'pligiga qaramay va steroid
aralashmalari, ularga asoslangan dorilar bozori unchalik katta emas.
Mavjud dorilar asosan yallig'lanishga qarshi va antiseptik vositalar
sifatida ishlatiladi. Shunday qilib, bu birikmalar tegishli va istiqbolli olingan
dorilar turining kengayishidir.
Ilmiy adabiyotlar tahlili asosida chaga triterpenoid va steroid birikmalari
turli saraton hujayralarining o'sishi va rivojlanishiga xalaqit berishda yuqori
faollik ko'rsatmoqda va ularning yuqori samarali dorilar olishga umid
qilmoqda. Bunga ruxsat berilgan turli xil organik eritgichlar (dietil eter,
xloroform, etanol)0,8% gacha triterpenoid va steroid birikmalaridan yuqori
hosil olishga erishishyoki keng aralashmalar - 20 ta lanosterolning hosilalaridir.
Ammo ekstraktlar.ularning yordami bilan olingan fenolik moddalarni
qo'shimcha tozalashni talabqiladi. Triterpenoid va steroid birikmalarini olish
uchun eng selektiv ekstraktantneft efiri ekanligi aniqlandi, ammo bu
birikmalarni ajratib olish uchun ushbu halqiluvchi tizimli ishlatilishi adabiyotda
tasvirlanmagan.
Chaga ovqatida va melanin tarkibidagi triterpenoid va steroidbirikmalarining
tarkibi deyarli o'rganilmagan, shuning uchun ushbu ob'ektlarnio'rganish tegishlidir.
Xom ashyo, ovqatlanish va melanin chagasini har tomonlamao'rganish triterpenoid
va steroid birikmalarining sifat tarkibini kengaytiradi vauning asosida rivojlanish
uchun eng istiqbolli ekstraktni aniqlaydi.

34III BOB.TADQIQOT MANBAALARI VA USULLARI
3.1.Tadqiqot manbaalari
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tadqiqot ob’ekti pilla qurti chiqindisi, turli
tabiatdagi organik erituvchilar, suv, xlorid kislota va d-elementlarningtuzlari,
melanin, d-elementlarning melaninli kompleks birikmalaridan iborat .
Tadqiqot predmeti pilla qurti chiqindisidan ajratib olingan melaninni fizik-
kimyoviy harakteristikalari va hamdauning d-
elementlarionlaribilanhosilqilganbirikmalarningxossalarini, jumladanbarqarorligini
o‘rganishdan iborat .
3.2. Tadqiqot usullari
Har bir modda muayyan sharoitda (bosim va temperaturada) doimiy
fizikaviy kattaliklar bilan harakterlanadi.
Toza moddalarni olishga qiziqish zamonaviy fan va texnikaning alohida
fizik-kimyoviy xossalarga ega bo‘lgan moddalarga ehtiyojining mavjudligidan
kelib chiqmoqda. Bu xossalarga suyuqlanish temperaturasi, qaynash temperaturasi,
zichlik (moddalarning nisbiy zichligi), sindirish ko‘rsatkichi kabi parametrlarni
misol sifatida ko‘rsatish mumkin.
Shuning uchun ham modda tuzilishini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Umumiy holda noma’lum modda strukturasini aniqlashni quyidagi sxema bo‘yicha
amalga oshirish mumkin:
Noma’lum modda strukturasini aniqlash sxemasi:
Alohida olingan modda↓
Sifatiy element tarkib
(elementlarni aniqlash)
↓
Miqdoriy element tarkib
(moddaning oddiy formulasi)
↓

35Molekulyar massani aniqlash
(molekulyar yoki brutto-formula)
↓
Strukturani aniqlash
(kimyoviy, fazoviy va elektron tuzilish)↓↓
Kimyoviy tadqiqot usullar
 funksional tahlil
 noma’lum hosila sintezi
 destruksiya Fizikaviy tadqiqot usullari
 adsorbsion spektroskopiya:
UB- va ko‘rinish sohasi spektrlari,
IQ-spektroskopiya, qisqato‘lqinli
spektroskopiya, elektron paramagnit
razonansi (EPR), yadro magnit
rezonansi (YAMR);
 Difraksion usullar:
rentgenografiya, elektronografiya,
gamma spektroskopiya;
 mass-spektrometriya;
 dielkometriya, polyarimetriya va
h.z.
 kvant-kimyoviy usullar.
Kimyoviy tadqiqot usullari yordamida modda tarkibi va strukturasini
aniqlash “Analitik kimyo” kursida qarab chiqilganligi uchun, ularga to‘xtalib
o‘tirish maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun ham mazkur bobda asosiy e’tibor
tadqiqotning fizikaviy usullariga qaratishni lozim topdik.
Spektral usullarning umumiy harakteristikasi, klassifikatsiyasi,
energetik harakteristikasi. Moddalar tuzilishi va xossalarini o‘rganish spektral
usullardan kompleks foydalanishni ko‘zda tutadi. Moddalarni o‘rganishda
adsorbsion spektroskopiya, yadro magnit rezonansi keng qo‘llaniladi. Spektral
usullar bilan bir qatorda mass-srektroskopiya ham keng qo‘llaniladi. Ushbu usullar
moddaning elektron bilan ta’siridan uni ionga aylantirishga asoslangan.
Kimyo muammolarini hal qilishda spektral tahlil usullarining o‘rni beqiyos,
chunki bu usullar moddalar tuzilishi va xossalarini o‘rganish, identifikatsiyalashda
juda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, modda tarkibidagi fuksional guruhlar
va tutash bog‘larni aniqlashda, fazoviy (sis-, trans-) izomerlarni farqlashda, ichki-
va molekulalararo ta’sirlarni o‘rganishda alohida ahamiyatga ega. Tekshirishlar
o‘tkazish uchun moddalardan juda oz miqdorda namuna (odatta bir necha

36milligramm) talab etilib, qisqa vaqtda tahlil o‘tkazish mumkin. Shu bilan bir
qatorda fizik-kimyoviy tadqiqotlar kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini o‘rganish
va jarayonlarning borishini nazorat qilish hamda aralashma tarkibini aniqlash
imkonini beradi.
Moddaga elektromagnit nurlar ta’siri asosidagi spektral usullar tahlilda keng
qo‘llanilmoqda. Bunda yutilish spektrlari muhim bo‘lib, quyidagilarni keltirish
mumkin:
 Ultrabinafsha (UB) va ko‘rinish sohasi spektroskopiyasi. Bu spektrlarda
molekuladagi elektronlarni qo‘zg‘atish uchun kerak bo‘ladigan yutilish energiyasi
(spektroskopiyaning bu turiga elektron spektroskopiya deyiladi);
 Infraqizil (IQ) diapazonda, molekulaning tebranma holatini
o‘zgartirish uchun kerak bo‘ladigan energiya yutiladi (IQ-spektroskopiya tebranma
spektroskopiya deb ham aytiladi);
 Radiochastotali nurlanish diapazoni, bunda energiyayadrolar spinlari
oriyentatsiyasini o‘zgartirish uchun sarflanadi (YAMR – yadromagnit rezonansi
spektroskopiyasi).
Ultrabnafsha va ko‘rinadigan diapazonda yutilish spektrlari elektronlarning
qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq. Bunda elektron yutilish spektrlari to‘g‘risida gapiriladi.
Yutilish spektri – bu aniqlanadigan modda orqali elektromagnit nurlanishni
o‘tishidato‘lqin uzunliklar (yoki chastotalar) ning intensivlik bo‘yicha
taqsimlanishidir. Amalda yutilish spektrlari kuyidagicha hosil bo‘ladi. Tadqiq
etilayotgan modda namunasi nur manbai va nurni qabul qiluvchi o‘rtasida
joylashtiriladi. Manbadan ma’lum to‘lqin uzulikka (yoki o‘zgaruvchan) ega
bo‘lgan nur namunaga yuboriladi. Qabul qiluvchi (detektor) namuna orqali o‘tgan
nur nitensivligini o‘lchaydi hamda yozish qurilmasi orqali uni qayd etadi.
Elektron spektrlar modda tomonidan ultrabinafsha (  = 200÷ 400 nm) va
ko‘rinadigan (  = 400
÷ 800 nm) diapazondagi nurlarni yutilishi natijasida hosil
bo‘ladi. Bu spektrlar o‘rtasida prinsipial farq bo‘lmay, faqat insonning ko‘zi  =
200
÷ 400 nm diapazonni ko‘rish qobiliyatiga ega, unda modda rangli ko‘rinadi.
UB-nurlanish yetarli darajadagi kuchli nurlanish hisoblanib, ular ta’sirida

37molekulalarning qo‘zg‘alishi sodir bo‘ladi, ya’ni elektronlarning yuqori energetik
holatga o‘tishi hamda molekulada elektron bulutining qayta taqsimlanishi sodir
bo‘ladi.
Modda bilan elektromagnit nurlanishning o‘zaro ta’sir mexanizmi turli
elektromagnit diapazonlarda turlicha bo‘lib, hamma holatlarda ham molekula
tomonidan energiyaning ma’lum miqdori yutiladi (absorbsion spektroskopiya).
Bunda molekula bir energetik holatdan boshqasiga o‘tadi. Yutilish spektrining
intensivligi yutilish va dastlabki spektrlar intensivliklari farqidan topiladi. Yutilish
spektrlari koordinatalar sistemasida ifodalanadi, ya’ni abssessa o‘qi bo‘ylab
nurning to‘lqin uzunligi (  ) yoki chastotasi ( ) qo‘yilsa, ordinata o‘qi bo‘ylab
yutilish (o‘tkazish) intensivligi yoki optik zichlik qiymatlari qo‘yiladi.
Ma’lumki, molekulalar tuzilishi kimyoviy va fizikaviy usullarda aniqlanadi.
Kimyoviy usullar analitik va organik kimyo usullarida olib boriladi. Bunda ko‘p
vaqt, reaktiv va mehnat talab etiladi.
Fizik usullarda ham asosan ikki guruhga bo‘linadi:
1) molekulalar tuzilishini ularning additiv xossalariga (molyar hajm,
molekulyar refraksiya va h.k.) asoslanib aniqlash.
2) molekulalar tuzilishini ularning optik, elektromagnit va boshqa fizik
xossalari asosida aniqlash.
Fizik usullar yordamida moddalar tuzilishining kimyoviy usullar yordamida
tekshirish mutlaqo mumkin bo‘lmagan xususiyatlari aniqlanadi, masalan,
konformatsiya, konfiguratsiya, kimyoviy bog‘ tabiati va h.k.
Fizik usullarda o‘rganilayotgan modda bilan unga ta’sir etilayotgan maydon
(energiya, nur) o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir effektlari e’tiborga olinadi.
Fizikaviy (elektr, magnit, elektromagnit) maydonning moddaga tushadigan
turli chastotali (energiyali) nurlar (rentgen, ulrabinafsha, ko‘rinuvchi, infraqizil,
radioto‘lqinlr) yoki zarrachalar (elektron, neytron) oqimi bilan o‘zaro ta’siri
o‘rganiladi. Hozirgi vaqtda fizik usullardan spektral usullar keng qo‘llaniladi. Bu
usullar moddaga elektromagnit nurlarining ta’siri bilan bog‘liq. Ushbu ta’sirni 3.1-
rasm va 3.1-jadvalda quyidagicha ifodalash mumkin.

38 3.1-jadval
Ba’zi elektromagnit nurlanishlar
Spektr sohasi Soha chegarasi
To‘lqin
uzunligi, m Kvantlar energiyasi,
j/mol
Gamma - nurlanish 10 -13
-10 -10
10 12
-10 9
Rentgen nurlanishi 10 -10
-10 -8
10 9
-10 7
UB- nurlanish 10 - 8
- 4 ∙
10 - 7
10 7
- 3 ∙
10 5
Ko‘rinish sahasi 4 ∙
10 - 7
- 8 ∙
10 - 7
3 ∙
10 5
- 1,5 ∙
10 5
IQ- nurlanish 8 ∙
10 - 7
-10 - 3
1,5 ∙
10 5
-10 2
Radioto‘lqinlar >1 <0,1
3.1-rasm. Elektromagnit nurlanishlar shkalasi
Bu usullarning har birida molekula ma’lum miqdordagi energiyani yutadi va
bir energetik holatdan boshqa energetik holatga o‘tadi. Odatda spektrlar uch xil
bo‘ladi: nurlanish, yutilish, sochilish. Spektr chiziqlari (chiqarish spektrlarida) yoki
polosalarining (birinchi navbatda yutilish spektrlari) intevsivligi boshlang‘ich
sathdagi (chiqarish spektrlarida energiyasi yuqori, yutilish spektrlarida esa

39energiyasi past bo‘lgan sathlar) molekulalar (atomlar) soniga to‘g‘ri
proporsionaldir.
Termik muvozanatda (T = const.) molekulalarning energetik sathlar
bo‘yicha taqsimlanishi Bolsman taqsimotiga ko‘ra aniqlanadi. Unga ko‘ra
N
2
N
1 = g
2
g
1 e ¿
, ¿
bunda N
1 va N
2 - mos ravishda yuqori va quyi sathlardagi molekulalar soni; g
1 va
g
2 - mos ravishda energetik sathlarning vazniy ko‘paytuvchilari; ∆E - energetik
sathlar orasidagi energiya farqi; R – universal gaz doimiysi; T - absolyut
temperatura.
Spektr polosasining chastotasi, intensivligi, kengligi va shakli moddaning
xossalari hamda molekulaning turli kattaliklari bilan bog‘liq. Fizikaviy tadqiqot
usullari ichida kimyoviy masalalarni yechishda eng ko‘p ishlatiladiganlari
quyidagilardir:
1. Elektron yutilish spektroskopiyasi;
2. IQ - infraqizil nurlarni yutilish spektroskopiyasi;
3. YAMR - yadro magnit rezanonsi spektroskopiyasi;
4. Mass-spektrometriya.
Ular yordamida spektrlarni olishning umumiy sxemasi 3.2-rasmda
keltirilgan.
3.2-rasm. UB-, IQ-, YAMR-spektrlarni olishning umumiy sxemasi:
1 - uzluksiz spektrli nurlanish manbai, 2 - kyuveta bo‘limi, 3 – monoxromator, 4 –
qabul qilgach, 5 – qayd etuvchi qurilma

403.2.1. Elektron spektroskopiya
Elektron spektroskopiya, ya’ni UB va ko‘zga ko‘rinadigan sohadagi
spektroskopiya spektrining yaqin UB (200-400 nm) va ko‘zga ko‘rinadigan (400-
800 nm) sohalardagi nurlarini yutilishi bilan bog‘liq. UB nur modda eritmasidan
o‘tkazilganda uning intensivligining pasayishi sodir bo‘ladi. Bu pasayish, ya’ni
nurning yutilishi yoki yutilish sektri maxsus asboblarda o‘lchanadi. Buning uchun
kvarsli spektrograf ishlatiladi, chunki kvars shisha UB nurlarni yutadi. Yutilish
spektri fotoplyonkaga qayd etiladi yoki maxsus asboblarda yozib olinadi. Yutilish
spektrlariga absorbsion egri chiziqlari deyiladi. Bunday spektrlar yordamida
moddaning sifat va miqdoriy tarkibi o‘rganiladi.
UB-spektroskopiyasida absorbsion egri chiziqlar tuzish uchun absissa o‘qiga
to‘lqin uzunligi (λ) va ordinata o‘qiga nur intevsivligi farqi (E) qo‘yiladi, ya’ni:
E = − log I
I
0 ,
bunda I va I
0 – nurning eritmadan oldin va o‘tgandan keyingi intensivligi.
3.3-rasm. UB-spektrga misol
UB–spektrlarni o‘rganish natijasida molekulalardagi atomlarning elektron
holatini tasavvur hosil qilishga, molekulalar tuzilishi haqida ma’lumot olish
mumkin.

41UB- va KS-spekroskopiyasi 200-760 nm diapazonida joylashganligi tufayli
u eng oson qo‘zg‘aladigan π-elektronlar (va umumlashgan: elektron juftining)
ko‘chishini ko‘rsatadi. Umumlashmagan elektron yoki π-elektronlarga ega bo‘lgan
atomlar guruhi mazkur modda spektrining ma’lum sohalarida yutiladi. Shunday
atomlar guruhiga xromofor guruhlar deb ataladi. Ba’zi xromofor guruhlar va
ularning yutish maksimumlari misol sifatida quyidagi 2-jadvalda keltirilgan.
3.2-jadval
Xromoforlar Qanday elektronlar qo‘zg‘aladi Yutilish
maksimumi,
nm Sohaning
inten-sivligi˃C=C<¿
π - elektronlar ~175 - 200 kuchli
˃C=O
a) π - elektronlar
b) kislorodning erkin elektron jufti ~180 - 195
~270 - 295 kuchli
kuchli
− N = N−¿
azotning erkin elektronlar jufti ~340 - 370 kuchsiz
− ¨O− H
kislorodning erkin elektronlar jufti ~185 o‘rtacha
kuchli
− ¨N H 2
azotning erkin elektronlar jufti ~275 o‘rtacha
kuchli
Har bir xromofor yutilish maksimumining holati shu xromofor qanday guruh
bilan bog‘langanligiga qarab ma’lum chegarada o‘zgarishi mumkin. Agarda
yutilish spektri uzun to‘lqin uzunliklari tomon siljisa gipsoxrom siljish deyiladi.
Spektrning UB va ko‘rinuvchi qismlarida joylashgan yutilish spektrlari
molekulaning elektron holatlari o‘rtasidagi o‘tishlar hisobida hosil bo‘lganligi
uchun elektron yutilish spektrlari deyiladi.
Elektron yutilish spektrlarini tahlil qilish molekulyar orbitallar usuli asos
qilib olingan. Bu nazariya molekulaning asosiy elektron holatdan qo‘zg‘algan
holatga o‘tishni, valent elektronni band molekulyar orbitaldan bo‘sh molekulyar
orbitalga o‘tishi orqali bog‘laydi.

42Bu holda molekulyar orbitallarning 3 ta tipiga, ya’ni σ, π va δ larga to‘rt xil
elektron o‘tishlari mos keladi: σ →σ*, π →π*, δ → σ*, δ → π* (3.4-rasm).
3.4-rasm. Molekula orbitallarida elektron o‘tishlar
Yutilish polosasining intensivligi molekula dipol momentining o‘zgarishi
bilan harakterlanadi. Qo‘zg‘algan paytda moddaning dipol momenti qancha ko‘p
o‘zgarsa spektr polosasining intensivligi ham shuncha katta bo‘ladi. Agar
moddaning asosiy va qo‘zg‘algan holatlarini ifodalovchi to‘lqin funksiyalari
ma’lum bo‘lsa, u hola ushbu holatga tegishli bo‘lgan dipol momentini hisoblash
mumkin. Tanlash qoidasiga ko‘ra turli xil spin holatlariga ega bo‘lgan energetik
sathlar orasidagi o‘tishlar taqiqlanadi.
UB - spektroskopiyadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin, jumladan:
1. Sintez qilingan modda bilan mavjud toza moddaning bir xil yoki bir xil
emasligini isbotlashda. Buning uchun har ikki moddaning bir xil sharoitda
olingan spektrlari taqqoslanadi.
2. Molekulada vodorod bog‘lanishning mavjudligini aniqlashda.
3. Yutilish intensivligi ( E
0 ) yoki optik zichlik ( D ) modda konsentratsiyasiga
proporsional bo‘lganligi uchun UB-spektroskopiya yordamida miqdoriy
tahlil o‘tkazishda.

433. 2 .2. Infraqizil – spektrlar
Moddaga elektromagnit nurlanish (hv ) ta’sir ettirilganda molekulaning
energiyasi ortadi va modda qo‘zg‘algan holatga o‘tadi. Modda optik spektr
sohasiga muvofiq keladigan energiyani yutsa, uning aylanma, tebranma harakati
va valent elektronlarining energiyasi ortadi. Normal holatda modda molekulalarida
aylanma-tebranma harakat mavjud bo‘lib, bunga normal harakat energiyasi
deyiladi. Qo‘zg‘algan holatda bu harakatlar energiyasi ortadi. Berilgan energiyaga
(h ν ) hamda modda tabiatiga qarab aylanma va tebranma harakat kuchayishi
kamroq yoki ko‘proq bo‘lishi mumkin. Molekula normal holatdan “qo‘zg‘algan”,
“hayajonlangan” holatga o‘tadi. Molekulada bu aylanma va tebranma energiya
pog‘onalari bir nechta deb qaraladi. Nur energiyasi ta’sirida molekula o‘tishi
mumkin bo‘lgan aylanma va tebranma holatlar bir nechta. Molekulaning aylanma
energiyasini oshirish uchun bir oz energiya yetarli. Bu energiya optik spektrning
uzoq infraqizil (ya’ni λ katta bo‘lgan soha) nur sohasiga muvofiq keladi. Bu
spektrlar unchalik ahamiyatli emas. Molekulaning tebranma energiyasini oshirish
uchun (uni λ qisqa bo‘lgan) yaqin infraqizil sohada yotuvchi nur tushiriladi.
Yorug‘likning elektromagnit nazariyasi shuni ko‘rsatadiki, molekula
faqatgina o‘zining muvozanat holati atrofida tebranganda dipol momenti hosil
qiluvchi molekulalargina yorug‘lik nurini yutishi (yoki chiqarishi) mumkin.
Tebranganda molekulaning dipol momenti o‘zgarmasa bunday molekula nurni
yutmaydi ham, chiqarmadi ham. Agar ikki atomli molekula simmetrik bo‘lsa, (H
2 ,
O
2 , N
2 , F
2 , Cl
2 ) uning dipol momenti bo‘lmaydi va u yorug‘likning infraqizil
qismida tegishli bo‘lgan nurlarni yutmaydi va chiqarmaydi. Shuning uchun ham
ularning IQ- spektrlari bo‘lmaydi. Demak, har xil atomlardan tashkil topgan
asimetrik molekulalar IQ-spektrlarga ega bo‘ladi. Molekula qanday chastotada
tebransa, xuddi shunday chastotadagi infraqizil yorug‘lik nurlarini yutadi. Uch va
undan ko‘p atomli molekulalarda tebranishlar soni turlicha va ko‘p bo‘ladi. Har bir
tebranish o‘z yo‘nalishi bo‘ylab harakatda bo‘ladi, ya’ni molekulaning erkinlik
darajasi qiymati katta bo‘ladi. Molekula tebranganda o‘zi yagona holatda va

44molekulani tashkil etgan alohida atomlar guruhi turlicha holatlarda tebranishi
mumkin. Shuning uchun molekula tebranishini ikkiga, ya’ni molekula skeletining
va funksional guruhlarning tebranishlariga ajratish mumkin.
Molekulaning skeleti tebranganda uning hamma atomlari tebranishda bir
xilda qatnashadi, funksional guruhlar tebranganda esa molekulaning ma’lum guruh
atomlari harakatlanadi. Skelet tebranishlari yaxlit molekula uchun xos bo‘lib, ular
spektrlarda chastotaning 800-1500 sm -1
sohasida maksimumga ega bo‘ladi.
Odatda molekula skeleti tebranishlarining chastotasi 1400-1700 sm -1
oraliqda bo‘ladi va molekuladagi chiziqli hamda tarmoqlangan zanjirli tuzilishga
tegishlidir. Masalan, quyidagi har bir skelet bir nechta tebranish turiga ega va
ularga mos ravishda spektrning infraqizil sohasida bir nechta yutilish polosasi
ko‘rinadi:
Funksional guruhning tebranish chastotasi umuman olganda molekulaning
tuzilishiga bog‘liq emas va ko‘pincha ularning chastotalari skelet tebranishlari
chastotasidan ancha katta yoki kichik sohada joylashadi.
Molekula va uning atomlari aylanma hamda tebranma harakat qilishi
mumkin. Shunga mos ravishda tebranma va aylanma harakat spektrlari hosil
bo‘ladi. Shuning uchun ham har qaysi molekulaning, atom guruhlarining o‘ziga
xos tebranma va aylanma harakat spektrlari mavjud bo‘ladi. Energiyaning
o‘zgarishi bilan boradigan jarayonlar ko‘p bo‘lgani uchun, molekulaning spektri
ayrim chiziqlardan emas, balki ular guruh chiziqlardan iborat bo‘ladi.
Aylanma harakat spektri uzoq infraqizil va mikroto‘lqin sohalarini, ya’ni
λ=0,3 ÷
6·10 -4
m va υ =1·10 3
÷
5·10 11
sm -1
ni o‘z ichiga oladi. Aylanma harakat
energiyasini yadro yoki nur maydonida dipol momenti bo‘lgan molekulalargina
yutishi mumkin. Aylanma harakat spektri yordamida yadrolararo masofani topish

45mumkin. Aylanma harakat bilan bir qatorda tebranma harakat ham sodir bo‘ladi.
Tebranma harakatdagi energiyaning o‘zgarishi aylanma harakatdagiga qaraganda
taxminan 10 marta ko‘p bo‘ladi. Bu energiya o‘zgarishlari yaqindagi infraqizil
sohaga to‘g‘ri keladi. Tebranma harakat spektri yordamida atomning molekuladagi
tebranma chastotasi va molekulaning dissotsiyalanish energiyasini aniqlash
mumkin. Aylanma va tebranma harakatlar bir vaqtda sodir bo‘lgani uchun sof
tebranma harakat spektrini hosil qilib bo‘lmaydi, ya’ni tebranma-aylanma harakat
spektri hosil bo‘ladi. Tebranma harakat chastotasining kuchayishi molekulaning
dissotsiatsiyalanishiga sabab bo‘ladi. Agar molekulaga berilayotgan energiya
dissotsialanish energiyaisdan katta bo‘lsa, uzluksiz spektr hosil bo‘ladi, chunki
ortiqcha energiya atomlarning ilgarilanma harakatini tezlatishga sarf bo‘ladi, bu
ilgarilanma harakat kvantlangan holatda bo‘ladi.
Ta’kidlash joizki, tebranish natijasida molekulaning dipol momenti davriy
o‘zgarib tursagina molekula spektrning IQ- sohasida nur yutadi.
Ion va kovalent bog‘li har qanday organik va anorganik modda
molekulasining atomlari mustahkam tuzilishiga ega emas, chunki molekuladagi
atomlar doimiy tebranma harakatda bo‘ladi. Ikki atomli molekulalar yadrodagi
masofaning o‘zgarishiga qarab, faqat bir xil chiziqli bog‘ bo‘ylab harakat qiladi.
Murakkab tuzilishga ega bo‘lgan molekulalar faqat chiziqli bog‘ bo‘ylab emas,
balki valent burchaklarining o‘zgarishi bilan ham tebranadi. Shunga ko‘ra
molekulaning tebranishi ikki katta guruhga ajratiladi:
1) Valent tebranishlar;
2) Deformatsion tebranishlar.
Bog‘ uzunligining o‘zgarishi bilan harakatlanadigan tebranishlar valent
tebranishlar deyiladi va ν harfi bilan belgilanadi. Valent burchaklarining o‘zgarishi
bilan harakatlanadigan tebranishlarga deformatsion tebranishlar deyiladi va δ -
harfi bilan belgilanadi. Valent va deformatsion tebranishlar odatda normal
tebranishlar deb ataladi. Normal tebranishlar o‘z harakatiga ko‘ra simmetrik (s) va
assimmetrik (as) tebranishlarga bo‘linadi. Masalan, simmetrik valent
tebranishlarda ν
s hamma C-H bog‘lar bir vaqtda qisqarib, bir vaqtda cho‘ziladi.

46Assimmetrik tebranishlarda esa ν
as bitta C-H bog‘ qisqarsa, boshqasi cho‘ziladi (5-
rasm):
3.5-rasm. Tebranishlar turlari
Valent va deformatsion tebranishlar molekulada ma’lum kvantlangan
chastotada uzluksiz ravishda bo‘ladi. Agar molekulaga xuddi shu chastotaga ega
bo‘lgan h ν ta’sir ettirilsa, energiya yutiladi va spektrogrammada yutilish sohalar
ko‘rinadi. Yutilish sohalar spektrogrammada to‘lqin uzunligi yoki chastota
shaklida ko‘rinadi (3.3-jadval).
3.3-jadval
Turli sinf organika birikmalarning molekulyar gruppalari valent tebranishlarining
harakteristik chastotalari
Bog‘ yoki atomlar
guruhi Birikmalar Chastota, ν, sm - 1
Sohalarning
intensivligi va
harakteri¿ ¿
−¿C −¿H
¿ ¿
Alkanlar 2850 -2960 kuchli
¿ ¿
¿ ¿ − ¿ H ¿
Alkenlar 3010 -3100 o‘rtacha
≡S− H
Alkinlar 3300 kuchli
¿ ¿ ∨ ¿
− ¿ C ¿ − ¿ ∨ ¿ ¿ ∨ ¿ ¿ Alkanlar 600 -1500 Kuchsiz
¿ ¿ ∨ ¿
− ¿ C ¿ C ¿ − ¿ Alkenlar 1620 -1680 o‘zgaruvchan
−C ≡C− ¿
Alkinlar 2100 -2260 o‘zgaruvchan
−C ≡
Nitrillar 2200 -2300 o‘zgaruvchan
¿ ¿ ¿−¿C −¿O −¿∨¿ ¿
Spirtlar, oddiy
efirlar, kislotalar,
murakkab efir 1000 -1300 Kuchli

47H ¿
¿ ¿
−¿C ¿
O ¿Aldegidlar 1720 - 1740 kuchli
Har bir funksional gruppa spektri polosasi maksimal yutilishi chastotasiga
shu gruppaning harakterli chastotasi deyiladi. Ma’lum moddaning va noma’lum
moddaning harakterli chastotalari solishtirilib, noma’lum modda tarkibi to‘g‘risida
fikr yuritiladi. Ta’kidlash joizki, tebranish spektrlari chastotasi (ν) molekuladagi
bir-biriga nisbatan tebranayotgan atomlar yoki guruhlar o‘rtasidagi bog‘ning
mustahkamligiga, shuningdek shu atom va guruhlarning massasiga bog‘liq.
(Masalan. C-H, O-H, N-H tebranishlar ν=3600-2800 sm -1
) Agar H atomi R yoki G
bilan almashtirilsa, yutilish maksimumi qisqa chastotali soha tomon siljiydi.
Odatda modda qattiq holatda bo‘lsa, uning molekulalarining tebranish
chastotasi gaz holatdagi molekulalarning tebranish chastotasidan kichik bo‘ladi,
ya’ni:
vgaz >vsuyuq >veritma >vqattiq
Masalan,
vHClgaz >vHClsuyuq >vHClqattiq bo‘ladi. HCl gazdan suyuqqa o‘tsa tebranish
chastotasi 100 sm -1
ga, suyuqdan qattiq g‘olatga o‘tsa, yana 20 sm -1
ga kamayadi.
Demak, tebranish molekulaning dipol momentini o‘zgarishiga olib kelsa, IQ
spektr hosil bo‘ladi. Shuning uchun ko‘proq qutblangan bog‘lanishning
(molekulaning) tebranishidan hosil bo‘lgan IQ spektr polosasining intensivligi
yuqoriroq bo‘ladi deb xulosa qilinadi. Masalan, IQ spektrining ba’zi funksional
gruppalarga tegishli polosasining intensivliklari quyidagicha o‘zgaradi:
I¿C=O>IC=N−¿>I¿C=C<¿I−OH>I¿NH>I¿CH¿¿
Shuning uchun ham asosan ion kristall panjarasini tebranishidan hosil
bo‘lgan IQ polosalarning intensivligi katta bo‘ladi.
IQ-spektroskopiya kimyoda keng qo‘llanilmoqda, jumladan:
1. Sintez qilingan modda spektrini uning asl nusxasi bilan taqqoslashda.
2. Spektrdagi harakterli chastotalarga qarab, birikmada tegishli funksional
guruhlar yoki bog‘lar borligi haqida fikr yuritishda.

483. Yutilish intensivligining modda konsentratsiyasiga bog‘liqligidan
foydalanib, miqdroiy tahlil o‘tkazishda.
4. Ichki molekulyar va molekulalararo ta’sirlanishini o‘rganishda, masalan,
vodorod bog‘lanishning mavjudligini aniqlashda.
5. Turli bog‘lar bo‘lgan izomerlarni aniqlashda (masalan, C
2 H
6 O → C
2 H
5 OH
etil spirti yoki CH
3 -O-CH
3 dimetil efirni aniqlashda. C
2 H
5 OH da –O-H
bog‘i yutilish polasasi chastotasi aniqlanadi).
6. Molekula konfiguratsiyasi va konformatsiyasi to‘g‘risida xulosa chiqarishda
(sis- va trans- izomer holatini aniqlashda).
7. Erkin radikallar va ulardagi atomlararo masofalarni aniqlashda.
Yuqorida qayd etilgan usullardan tashqari EPR, YAMR, PMR va mass-
spektroskopiya usullari ham mavjud.
IQ-spektroskopiyada, masalan, trimetilbenzolning o-, m-, p-. izomerlarini
ularning qaynash temperaturasi (Tqay =16 9oC ¿ bir xil bo‘lishiga qaramasdan oson
farqlash mumkin.
IV. MELANINNING TUZILISHINI KVANT-KIMYOVIY TAHLILI VA
UNING Cu 2+
IONLARI BILAN KOMPLEKSINING BARQARORLIGI
4.1. Melaninning tuzilishini kvant-kimyoviy tahlili

49Melanin molekulasining 2D va 3D tuzilish modellari 4.1- va 4.2-rasmlarda
berilgan.
4.1-rasm. Melaninmolekulasining
2Dmodeli 4.2-rasm. Melaninmolekulasining
3Dmodeli
Melaninmolekulasininggeometriyasivaelektronxossalari ChemOficce va
Gaussian dasturlarida ab initio usulidahisoblandi. MelaninmolekulasiningZ-
matritsasi 4.1-jadvaldakeltirilgan.
4.1-jadval
MelaninmolekulasituzilishiniifodalovchiZ-matritsa
(I) NA:I NB:NA:I NC:NB:NA:
I NA NB NC
1. C 0,00000
0 0,000000 0,000000
2. C 1,49605
4 0,000000 0,000000 1
3. C 1,49471
7 119,744465 0,000000 2 1
4. C 1,36170 117,768571 0,016309 3 2 1

506
5. C 1,44965
0 121,123133 0,910760 4 3 2
6. C 1,35227
5 120,373166 -0,055991 1 2 3
7. N 1,40879
0 131,032005 177,165318 4 3 2
8. C 1,31182
0 108,220569 -173,620110 7 4 3
9. C 1,35660
6 106,811491 176,819000 5 4 3
10. O 1,35965
7 118,389332 -179,865952 1 2 3
11. O 1,22744
6 118,680109 -177,720220 2 1 6
12. C 6,24821
0 20,570832 3,264118 1 2 3
13. C 1,44935
1 72,300925 -16,632794 12 1 2
14. C 1,35647
8 123,058546 176,665993 13 12 1
15. C 1,47535
0 118,909532 -0,269318 14 13 12
16. C 1,50451
0 117,995765 0,995520 15 14 13
17. C 1,37274
6 123,289998 0,409698 12 13 14
18. N 1,38817
3 104,409961 179,718915 12 13 14
19. C 1,46419 121,135719 177,646954 3 2 1

511
20. C 1,44658
8 108,014271 -179,310390 13 12 17
21. O 1,22706
6 119,437523 -179,418157 15 14 13
22. O 1,22631
4 117,734140 176,052324 16 15 14
23. C 8,83191
5 47,159122 12,734052 1 2 3
24. C 1,45798
6 135,528950 14,217369 23 1 2
25. C 1,34890
6 123,958980 164,634634 24 23 1
26. C 1,47999
3 118,161245 0,092929 25 24 23
27. C 1,49670
4 117,930425 -2,457009 26 25 24
28. C 1,46983
6 119,069524 2,065476 23 24 25
29. N 1,29935
9 108,000462 -179,022655 23 24 25
30. C 1,46924
4 122,540417 178,365958 17 12 13
31. C 1,44402
1 106,768947 -178,354124 24 23 28
32. O 1,36112
3 114,428666 -175,187153 27 26 25
33. O 1,22579
3 120,079637 178,673710 26 25 24
34. C 8,15981 91,187894 -7,517204 1 2 3

527
35. C 1,40028
2 3,864500 -128,452016 34 1 2
36. C 1,46211
5 123,880599 176,859513 8 7 4
37. C 1,40569
2 120,414776 28,406216 36 8 7
38. C 1,40054
0 121,014646 178,970526 37 36 8
39. C 1,40411
0 120,188737 0,458587 34 35 36
40. N 1,39169
5 132,253557 1,331945 37 36 8
41. C 1,49921
7 112,291512 177,987245 38 37 36
42. C 1,51471
1 124,002778 176,676981 28 23 24
43. O 1,36036
1 118,138295 175,889645 35 34 39
44. O 1,36055
0 120,491248 -178,587831 34 35 36
45. H 1,10068
3 120,792873 -179,651124 6 1 2
46. H 1,09554
1 125,101916 179,042258 9 5 4
47. H 0,97115
8 109,576891 -179,910063 10 1 2
48. H 1,10112
9 120,308030 179,930315 14 13 12
49. H 1,04517 123,973162 -179,873262 18 12 13

533
50. H 1,09551
8 124,058468 -178,207044 20 13 12
51. H 1,10080
0 120,668337 179,528524 25 24 23
52. H 1,09369
0 123,746183 178,460810 31 24 23
53. H 0,96906
1 110,395758 170,520549 32 27 26
54. H 1,10084
4 120,539453 -179,057630 39 34 35
55. H 1,04658
3 123,340022 -1,353377 40 37 36
56. H 1,11190
3 111,240250 138,196291 41 38 37
57. H 1,11507
2 107,918464 -100,702258 41 38 37
58. H 1,11821
6 107,432922 -111,072358 42 28 23
59. H 0,96960
7 108,667029 -158,629117 43 35 34
60. H 0,97070
9 108,909250 178,432436 44 34 35
Melaninmolekulasininghisoblanganenergetikharakteristikalari 4.2-
jadvaldakeltirilgan.
4.2-jadval
Melaninmolekulasininghisoblanganenergetikharakteristikalari
PM3 CALCULATION

54 MOPAC2000 Version 1,11
2022/ 5/31
FINAL HEAT OF FORMATION = -86,02569 KCAL = -359,93148 KJ
COSMO AREA = 429,10 SQUARE ANGSTROMS
COSMO VOLUME = 327,77 CUBIC ANGSTROMS
TOTAL ENERGY = -7031,00154 EV
ELECTRONIC ENERGY = -5964,83903 EV POINT GROUP: C1
CORE-CORE REPULSION = -1066,16250 EV
DIELECTRIC ENERGY = -3,80554 EV
GRADIENT NORM = 1442,43537
IONIZATION POTENTIAL = 8,12542
NO, OF FILLED LEVELS = 106
MOLECULAR WEIGHT = 584,500
Melaninmolekulasitashkiletuvchiatomlariningelektronzichliklari 4.3 -
jadvaldakeltirilgan.
4.3 - jadval
Melaninmolekulasitashkiletuvchiatomlariningelektronzichliklari
ATOM NO, TYPE CHARGE ATOM ELECTRON DENSITY
1. C 0,057870 3,9421
2. C 0,499542 3,5005
3. C 0,012328 3,9877
4. C -0,005303 4,0053
5. C -0,044949 4,0449
6. C -0,170060 4,1701

557. N -0,231169 5,2312
8. C 0,130218 3,8698
9. C -0,160702 4,1607
10. O -0,304254 6,3043
11. O -0,445995 6,4460
12. C 0,048245 3,9518
13. C -0,055749 4,0557
14. C -0,081021 4,0810
15. C 0,403656 3,5963
16. C 0,430950 3,5690
17. C -0,296031 4,2960
18. N 0,277903 4,7221
19. C -0,065644 4,0656
20. C -0,213495 4,2135
21. O -0,419842 6,4198
22. O -0,454584 6,4546
23. C 0,086462 3,9135
24. C -0,110841 4,1108
25. C -0,019906 4,0199
26. C 0,470058 3,5299
27. C 0,098359 3,9016
28. C -0,165994 4,1660
29. N -0,156693 5,1567
30. C 0,006785 3,9932
31. C -0,226958 4,2270
32. O -0,297586 6,2976
33. O -0,436522 6,4365
34. C -0,038157 4,0382
35. C 0,158030 3,8420
36. C -0,217560 4,2176
37. C 0,024367 3,9756

5638. C -0,234518 4,2345
39. C -0,057335 4,0573
40. N 0,048655 4,9513
41. C -0,059390 4,0594
42. C -0,009740 4,0097
43. O -0,315216 6,3152
44. O -0,318055 6,3181
45. H 0,158043 0,8420
46. H 0,174875 0,8251
47. H 0,292049 0,7080
48. H 0,153685 0,8463
49. H 0,137911 0,8621
50. H 0,170712 0,8293
51. H 0,156307 0,8437
52. H 0,172900 0,8271
53. H 0,283672 0,7163
54. H 0,151611 0,8484
55. H 0,145737 0,8543
56. H 0,103330 0,8967
57. H 0,090733 0,9093
58. H 0,101208 0,8988
59. H 0,284981 0,7150
60. H 0,282089 0,7179
4.3-jadvaldagima’lumotlarasosidashuniqaydetishmumkinki,
melaninmolekulasiko‘pfunksionallibirikmalarjumlasigakirib,
usupramolekulyarsistemalarhosilqilishgamoyil.
Melaninmolekulasiningdipolmomentihamhisoblandi. Uningqiymatlari 4.4 -
jadvaldakeltirilgan.
4.4 - jadval
Melaninmolekulasininghisoblangandipolmomenti

57DIPOLE X Y Z TOTAL
POINT-CHG, -11,222 1,764 -1,549 11,465
HYBRID -1,447 0,053 -0,556 1,551
SUM -12,669 1,817 -2,105 12,971
4.4-jadvaldagima’lumotlardanko‘rinibturibdiki,
melaninmolekulasiningqutbliliginisbatanyuqoribo‘lib,
supramolekulyarsistemalarhosilqilishiuchunmolekuladaqulayholatmavjud.
Yuqoridaqaydetilganlarasosidaxulosaqilinadiganbo‘lsa,
uholdamelaninmolekulasiningkarboksilguruhidagi OH
guruhningvodorodihisobigametallionialmashinishivageterotsiklikhalqadagi NH
guruhidagihamdakislorodlardagijuftlashganelektronlarhisobigakoordinatsionbirikm
ahosilbo‘lishehtimolikelibchiqadi. ShubilanbirqatordamelaninmolekulasiningIQ-
spektri Gaussian 09 dasturidahisoblandi (4.3-rasm)
vaolingannatijalartajribadaolingannatijalarbilansolishtirishdaqo‘llanildi.
4.3-rasm. MelaninmolekulasininghisoblanganIQ-spektri

58Shuninguchunhamqaydetilganguruhlarningkoordinatsionbirikmalarhosilqilishdagii
shtirokiniisbotlashuchunIQ-spektroskopiyatadqiqotlaritalabetiladi.
4.2.Melaninning turli erituvchilardagi iq-spektrlari
Ma’lumki melanin ta’biiy birikma bo’lib, uning tarkibi ko’p
funksiyanallidir. Shuning uchun ham unda supramolekulyar sistemalar sintezida
“mezbon” vazifasida foydalanib, undan nonozarrachalar olishda foydalanish
istiqbolli bo’lib ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham
melaninni toza holda olish, uning tuzilishini nazorat qilishni tadqiq etish mazkur
ishning maqsadini tashkil etadi. Tadqiqotlar uchun melanin pilla qurti
chiqindisidan ajratib olindi.
Ajratib olingan melaninning turli erituvchilardagi eritmalari tayyorlandi va
ularning IQ-spektrlari WQF-510A spektrometrida olindi. Olingan IQ-spektrlar
4.4 - 4.7- rasm lar da keltirilgan .
4.4 -rasm. Melaninning atsetondagi eritmasining IQ-spektri

594.5 -rasm. Melaninning suv dagi eritmasining IQ-spektri
4.6 -rasm. Melaninning xloroformdagi eritmasining IQ-spektri

604.7 -rasm. Melaninning benzol dagi eritmasining IQ-spektri
Melaninning IQ-spektrini tahlil etishdan shu narsa ma’lum
bo‘ldiki,chastotaning 3250-3500 sm -1
keng oralig‘idagi spektr chiziqlari bir-biri
bilan tashqi va ichki molekulalararo bog‘langan spirtlar va fenollar OH
guruhlarining valent tebranishlariga mos keladi. Spektrda to‘lqin chastotasi 1140-
1230, 1310- 1420 sm -1
bo‘lgan spektrlarning mavjudligi fenollardagi C-O- va
OH-
guruhlarningvalentvadiformatsiyatebranishlariniharakterlaydi.Buesamelaninstruktu
rasida fenol bo‘laklari mavjydligidan guvohlik beradi. Yutilish polosasi 1633-1644
sm -1
chastotadagi spektrlar xinonlardagi S=O guruh tebranishlarini harakterlaydi.
To‘lqin chastotasi 1519-1538 sm -1
, 1444-1448 sm -1
li spektrlarning spektrda
bo‘lishi aromatik C-C bog‘larining valent tebranishini harakterlaydi. Bu esa
tekshiriladigan melanin strukturasida aromatik bo‘lak borligiga guvohlik beradi.
Karbonil fragmentlarga to‘lqin chastotasi 1709 sm -1
ga teng bo‘lgan spektr mos
keladi. Spektrda to‘lqin chastotasi 2852-2853 sm -1
va 2921-2922 sm -1
diapazonida
bo‘lgan spektrlarning bo‘lishi tekshiriladigan modda strukturasida – SN
2 –
fragmentlar borligini ko‘rsatadi. Strukturada polisaharidlar strukturasining

61ishtirokini spektrda 1120-1150 sm -1
, 1000-1030 sm -1
chastotali spektrlarning
bo‘lishi guvohlik beradi. Bundan tashkari melanin eritmasining UB- va ko‘rinish
sohasidagi yutilish spektrlari o‘rganildi. Bunda melaninning molyal yutilish 555
nm to‘lqin uzunligida kuzatilishi aniqlandi.
Shu bilan bir qatorda melaninning GAUSSIAN-09 dasturida ab inito usulida
hisoblanganIQ-spektri (4.3-rasm)tajribadaolingan IQ-
spektrlaribilansolishtirildivamoslik darajalari qisqa kvadratlar usulida
baholandi.Spektrlarning moslik darajasi 95 % ni tashkil etdi.
4.3.Melaninni Cu(II) ioni bilan kompleksining barqarorligini
spektrofotometrik usulda baholash
Ma’lumki, Melanin ko'pchilik organizmlarda uchraydigan tabiiy pigmentlar
guruhidir. Organizimlarda melanin pigmentlari melanotsitlar deb nomlanuvchi
maxsus hujayralar guruhida ishlab chiqariladi.Funktsional jihatdan melanin
ultrabinafsha nurlanishidan himoya vazifasini bajaradi.
Melaninning beshta asosiy turi mavjud: eumelanin, feomelanin,
neyromelanin, allomelanin va piyomelanin[125]. Eng keng tarqalgan turi
eumelanin bo'lib, ularning ikkita turi mavjud - jigarrang eumelanin va qora
eumelanin. Feomelanin sistein hosilasi bo'lib, u boshqa pigmentatsiyalar qatorida
qizil sochlarning rangi uchun katta darajada mas'ul bo'lgan polibenzotiazin
qismlarini o'z ichiga oladi.Neyromelanin miyada topiladi.Parkinson kasalligi kabi
neyrodegenerativ kasalliklarni davolashda uning samaradorligini o'rganish uchun
tadqiqotlar olib borildi. Allomelanin va pyomelanin azotsiz melaninning ikki
turidir [126]. Inson terisida melanogenez ultrabinafsha nurlanishi ta'sirida
boshlanadi va terining qorayishiga olib keladi. Melanin yorug'likni samarali
singdiruvchi vosita hisoblanadi. Pigmentga so'rilgan ultrabinafsha nurlanishining
99,9% dan ortig'ini tarqatishga qodir. Ushbu xususiyat tufayli melanin teri
hujayralarini Ultrabinafsha nurlanish orqali shikastlanishdan himoya qiladi [127],
foliy kislotasining kamayishi va terining degradatsiyasi xavfini kamaytiradi.

62Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ko'proq konsentratsiyalangan melanin, ya'ni terining
qorayishi bo'lgan odamlarda teri saratoni kam uchraydi. Biroq, terining
pigmentatsiyasi va foto himoyasi o'rtasidagi bog'liqlik hali ham noaniq[128].
S huning uchun ham melanin ning turli d-metallar ionlari bilan ichki kompleks
birikmalar sintezi va ularning barqarorligini baholash dolzarb muammolardan
biridir.
Ushbu ishning maqsadi - Melani nning Mis (II) ionlari bilan kompleksi
birikmalari sintezi uning barqarorligini baholash. Hamda kompleks hosil qilishda
aralashmalar tarkibining barqarorlik konstantasi ( β
K'
) va molyar yutilish
koeffitsienti (ε ) ni izomolyar qator usuli bilan baholashni o'rganishdan iborat.
Tekshirish ob’ektlari va asbob-uskunalar
Reaktivlar: Melan in (x.t), KBr (a.u.t), Cu SO
4
∙ 5 H
2 O(a.u.t), Atseton .
Asbob uskunalar: UB-spektrlari spektrofotometri .
Kompleks sintezi: UB-spektrofotometri uchun izomolyar seriyalar
tayyorlandi 4.5 -jadval keltirilgan nisbatlarda. Izomolyar seriya tayyorlash uchun
olingan reagentlarning konsentratsiyasi 0,0001 mol/l dan ular asosida turli nisbatlar
hosil qilindi.
4.5 -jadval
Izomolyar seriyalar
№
aralashmalar C
∙ 10 3
, mol/l
C
Me C
R
1 0,10 0,90
2 0,20 0,80
3 0,30 0,70
4 0,40 0,60
5 0,50 0,50
6 0 ,60 0,40
7 0,70 0,30

638 0,80 0,20
9 0,90 0,10
Izomolyar seriyalar usuli bilan tayyorlangan seriyalarning UB-
spektrometrida optik zichliklari olindi hamda hisoblashlar bajarish uchun
foydalanildi.
Eritmada kompleks hosil qiluvchi metall (M) va ligand (R) ta'sirida hosil
bo'lgan kompleks birikmalarning tarkibi va barqarorligini o'rganish uchun odatda
reaktivlarning boshlang'ich konsentratsiyasining turli nisbatlari bilan izomolyar
eritmalar seriyalari tayyorlanadi, so'ngra bu eritmalarning optik zichligi ma’lum
to'lqin uzunliklarida ( λ ) Ultrabinafsha (UV) spektrofotometrida o'lchanadi.
Izomolyar qator usuli yordamida eritmada hosil bo lgan kompleks birikmalarningʻ
barqarorlik konstantasi (
β ) hisoblanadi. Odatda, barqarorlik konstantalari bilan bir
qatorda bu komplekslarning molyar yutilish koeffitsientlari topiladi. Klassik
hisoblash algoritmlari [129] har doim ham qo'llanilmaydi, xususan, juda kuchli
komplekslarning barqarorlik konstantalari noto'g'ri aniqlanadi. Bizning
fikrimizcha, barqarorlik konstantalarini baholashning to'g'riligi nafaqat hosil
bo'lgan komplekslarning kuchiga, balki model eritmalardagi metal (M) va ligand
(R) ning boshlang'ich konsentratsiyasining nisbatiga ham bog'liq bo'lishi kerak.
Noto’g’ri tanlangan tarkib katta xatolarga olib kelishi mumkin yoki umuman
barqarorlik konstantasi (
βK' ) va yutilish koeffitsienti ( ε ) qiymatlarini hisoblashga
imkon bermaydi. Darsliklarda hamda boshqa shunga o'xshash bayonotlar mavjud
[130-134].
Tajribaviy qisim : Reagentlarning eritmalari kimyoviy toza yoki analiz
uchun toza reagentlarning aniq tortilgan qismlari yordamida tayyorlangan.
Bir vaqtning o'zida turli xil molyar nisbatlarda (0,11 dan 9,00 gacha), kvars
kyuveta qalinligi l=1 sm bo’lgan spektrofotometrda optik zichliklari o’lchangan bu
4.6 -jadvalda keltirilgan.
4.6 -jadval
Izomolyar seriyalar

64№
aralashmalar C∙ 10 3
, mol/l C
Cu /C
R A
440 nmC
Cu C
R
1 0,10 0,90 0,11 0,221
2 0,20 0,80 0,25 0,242
3 0,30 0,70 0,43 0,186
4 0,40 0,60 0,67 0,129
5 0,50 0,50 1,00 0,164
6 0 ,60 0,40 1,50 0,152
7 0,70 0,30 2,33 0,185
8 0,80 0,20 4,00 0,262
9 0,90 0,10 9,00 0,262
Natijalar va uning muhokamasi. Molyar yutilish koeffitsient va
barqarorlik konstantasini hisoblash algoritmi. Faraz qilaylik, CuR kompleksining
shartli barqarorlik konstantasi noma’lum va u qo‘llanmada ko‘rsatilganidek [ 5 ]
an’anaviy usulda hisoblanadi: avval izomolyar qatorning ikkita izomolyar
seriyalari tanlanadi, so‘ngra molyar yutilish koeffitsienti hisoblab olinadi.
Kompleksning molyar koeffitsiyenti quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi.
εij=√
Ai∙(Aj)2− Aj∙(Ai)2
Aj∙CMi∙CRi− Ai∙CMj∙CRj
, (1)
bunda ε
ij - kompleksning molyar yutilish koeffitsientini; C
Mi , C
Mj , C
Ri , C
Rj mos
ravishda i va j eritmalardagi metall (M) ionlari va ligand (R) larning boshlang ich
ʻ
konsentrasiyalari; A
i va A
j 440 nm larda bir xil eritmalarning turli optik
zichliklaridir. Keyin shunga o'xshash hisob-kitoblar boshqa juft eritmalar uchun
ham amalga oshiriladi. Turli juft eritmalar uchun olingan ε
ij qiymatlari eritmalarni
tayyorlash va fotometriyadagi tasodifiy xatolar tufayli bir oz farq qiladi. Molyar
yutilish koeffitsientining o'rtacha qiymatidan kelib chiqib, o'rganilayotgan
kompleksning shartli barqarorlik konstantasi ( β
K'
) hisoblanadi:
βK'= A/εK
(CR− A
εK)∙(CM− A
εK
)
,
(2)

65keyin esa algoritmga muvofiq, xuddi shu kompleksning barqarorlik konstantasi
topiladi.
O'rtacha hisoblangan kompleksning molyar yutilish koeffitsient (εij ) qiymati
adabiyot ma'lumotlariga mos keladi.Shunday qilib, izomolyar ketma-ketlik usuli
bilan kompleks birikmalarning barqarorligini baholash uchun ishlatiladigan
izomolyar seriyalarni tanlash ushbu baholashning to'g'riligiga ta'sir
qiladi.Yetarlicha aniq natijalarga erishish uchun bir xil seriyaga tegishli bo'lgan
eritmalar uchun olingan ma'lumotlardan birgalikda foydalanish kerak. Shunday
qilib, 440 nm da kompleksning molyar yutilish koeffitsienti ε
ij
= 2,26 10 -2
,
barqarorlik konstantasi esa
βK' = 1,02 10 -2
teng ekanligi aniqlandi.
V.XULOSALAR
1. Melaninmoddasipilla qurti chiqindisidan ajratibolindi,
uningmolekulyarmassasi 58300±112 gatengligiisbotlandi.
2. Melaninmolekulasiningtuzilishi, elektronxossalarivareaksionqobiliyati ab
initio
usulidahisoblandivakoordinatsionbirikmalarhosilqilishdagiimkoniyatibah
olandi.
3. Melaninning Cu(II) ionlari bilan kompleksi sintez qilindi, hamda UB-
spektroskopik usulda ushbu kompleksning barqarorlik konstantasi (
βK' )
va molyar yutilish koeffitsienti ( ε
) izomolyar qator usuli bilan baholandi.

664. Melaninning Cu(II) kationi bilan hosil bo‘lgan kompleksning 440 nm da
molyar yutilish koeffitsienti izomolyar qator usuli bilan hisoblanganda ε
ij
= 2,26 10 -3
, barqarorlik konstantasi esa βK' = 1,02 10 -2
teng ekanligi
aniqlandi.
VI. ADABIYOTLAR
1. Albanese G., Bridelli M. G., Deriu A. Structural dynamics of melanin
investigated by Rayleigh scattering of Mössbauer radiation //Biopolymers:
Original Research on Biomolecules. – 1984. – V. 23. – №. 8. – P. 1481-1498.
2. Albano L. G. S. et al. Novel insights on the physicochemical properties of
eumelanins and their DMSO derivatives //Polymer International. – 2016. – V.
65. – №. 11. – P. 1315-1322.
3. Apte M. et al. 3, 4-dihydroxy-L-phenylalanine-derived melanin from
Yarrowia lipolytica mediates the synthesis of silver and gold

67nanostructures //Journal of Nanobiotechnology. – 2013. – V. 11. – №. 1. – P.
1-9.
4. Bell A. A., Wheeler M. H. Biosynthesis and functions of fungal melanins
//Annual review of phytopathology. – 1986. – V. 24. – №. 1. – P. 411-451.
5. Ben ‐ Shachar D., Riederer P., Youdim M. B. H. Iron ‐ melanin interaction and
lipid peroxidation: implications for Parkinson's disease //Journal of
Neurochemistry. – 1991. – V. 57. – №. 5. – P. 1609-1614.
6. Bloomfield B. J., Alexander M. Melanins and resistance of fungi to lysis
//Journal of Bacteriology. – 1967. – V. 93. – №. 4. – P. 1276-1280.
7. Borovanský J., Elleder M. Melanosome degradation: fact or fiction //Pigment
cell research. – 2003. – V. 16. – №. 3. – P. 280-286.
8. Bridelli M., Capelletti R., Crippa P. R. Electret state and hydrated structure of
melanin //Yale journal of biology and medicine. – 333 Cedar ST, New Haven,
CT 06510 : YALE J BIOL MED INC, 1980. – V. 53. – №. 5. – P. 389-389.
9. Bridelli M. G., Tampellini D., Zecca L. The structure of neuromelanin and its
iron binding site studied by infrared spectroscopy //FEBS letters. – 1999. – V.
457. – №. 1. – P. 18-22.
10. Bryan R. et al. The effects of gamma radiation, UV and visible light on ATP
levels in yeast cells depend on cellular melanization //Fungal biology. – 2011.
– V. 115. – №. 10. – P. 945-949.
11. Buszman E. et al. EPR examination of Zn 2+
and Cu 2+
binding by pigmented
soil fungi Cladosporium cladosporioides //Science of the total environment. –
2006. – V. 363. – №. 1-3. – P. 195-205.
12. Butler M. J. Melanin production by the black yeast Phaeococcomyces sp. –
1987.
13. Butler M. J., Day A. W. Destruction of fungal melanins by ligninases of
Phanerochaete chrysosporium and other white rot fungi //International journal
of plant sciences. – 1998. – V. 159. – №. 6. – P. 989-995.
14. Casadevall A. et al. Fungal melanins differ in planar stacking distances //PloS
one. – 2012. – V. 7. – №. 2. – P. e30299.

6815. Trullas S. C., van Wyk J. H., Spotila J. R. Thermal melanism in ectotherms
//Journal of Thermal Biology. – 2007. – V. 32. – №. 5. – P. 235-245.
16. Clusella-Trullas S. et al. Testing the thermal melanism hypothesis: a
macrophysiological approach //Functional ecology. – 2008. – P. 232-238.
17. Clusella-Trullas S., Wyk J. H., Spotila J. R. Thermal benefits of melanism in
cordylid lizards: a theoretical and field test //Ecology. – 2009. – V. 90. – №.
8. – P. 2297-2312.
18. Costa T. G. et al. Studies on synthetic and natural melanin and its affinity for
Fe (III) ion //Bioinorganic chemistry and applications. – 2012. – V. 2012.
19. Cunha M. M. L. et al. Melanin in Fonsecaea pedrosoi: a trap for oxidative
radicals //BMC microbiology. – 2010. – V. 10. – №. 1. – P. 1-9.
20. Dadachova E., Bryan R., Casadevall A. Radiosynthesis as an alternative
energy utilization process in melanized organisms and uses thereof : pat. –
2007.
21. Dadachova, E., Bryan, R.A., Huang, X., Moadel, T.,Schweitzer, A.D., Aisen,
P., Nosanchuk, J.D., Casadevall, A. Ionizing radiation changes the electronic
properties of melanin and enhances the growth of melanized fungi //PloS one.
– 2007. – V. 2. – №. 5. – P. e457.
22. Dighton J., Tugay T., Zhdanova N. Fungi and ionizing radiation from
radionuclides //FEMS microbiology letters. – 2008. – V. 281. – №. 2. – P.
109-120.
23. Double, K.L., Gerlach, M., Schunemann, V., Trautwein, A.X.,Zecca, L.,
Gallorini, M., Youdim, M.B., Riederer, P., Ben-Shachar, D. Iron-binding
characteristics of neuromelanin of the human substantia nigra //Biochemical
pharmacology. – 2003. – V. 66. – №. 3. – P. 489-494.
24. Durrell L. W., Shields L. M. Fungi isolated in culture from soils of the
Nevada test site //Mycologia. – 1960. – V. 52. – №. 4. – P. 636-641.
25. Efimova, L.A., Krylova, S.G., Zueva, E.P., Khotimchenko Iu,
S.,Khotimchenko, M. Experimental investigation of antiinflammatory and

69anesthetic properties of calcium pectate //Eksperimental'naia i Klinicheskaia
Farmakologiia. – 2010. – V. 73. – №. 4. – P. 23-26.
26. Eisenman, H.C., Nosanchuk, J.D., Webber, J.B., Emerson, R.J.,Camesano,
T.A., Casadevall, A. Microstructure of cell wall-associated melanin in the
human pathogenic fungus Cryptococcus neoformans //Biochemistry. – 2005.
– V. 44. – №. 10. – P. 3683-3693.
27. Ellis D. H., Griffiths D. A. Melanin deposition in the hyphae of a species of
Phomopsis //Canadian journal of microbiology. – 1975. – V. 21. – №. 4. – P.
442-452.
28. Engh I., Nowrousian M., Kück U. Regulation of melanin biosynthesis via the
dihydroxynaphthalene pathway is dependent on sexual development in the
ascomycete Sordaria macrospora //FEMS microbiology letters. – 2007. – V.
275. – №. 1. – P. 62-70.
29. Enochs W. S., Nilges M. J., Swartz H. M. A standardized test for the
identification and characterization of melanins using electron paramagnetic
resonance (EPR) spectroscopy //Pigment cell research. – 1993. – V. 6. – №. 2.
– P. 91-99.
30. Fernandez C. W., Koide R. T. The function of melanin in the ectomycorrhizal
fungus Cenococcum geophilum under water stress //Fungal Ecology. – 2013.
– V. 6. – №. 6. – P. 479-486.
31. Alternaria alternata transcription factor CmrA controls melanization and
spore development //Microbiology. – 2014. – V. 160. – №. 9. – P. 1845-1854.
32. Findly R. C., Gillies R. J., Shulman R. G. In vivo phosphorus-31 nuclear
magnetic resonance reveals lowered ATP during heat shock of
Tetrahymena //Science. – 1983. – V. 219. – №. 4589. – P. 1223-1225.
33. Fogarty R. V., Tobin J. M. Fungal melanins and their interactions with metals
//Enzyme and microbial technology. – 1996. – V. 19. – №. 4. – P. 311-317.
34. Frederick, B.A., Caesar-Tonthat, T.C., Wheeler, M.H.,Sheehan, K.B., Edens,
W.A., Henson, J.M. Isolation and characterisation of Gaeumannomyces

70graminis var. graminis melanin mutants //Mycological Research. – 1999. – V.
103. – №. 1. – P. 99-110.
35. Gadd G. M., de Rome L. Biosorption of copper by fungal melanin //Applied
microbiology and biotechnology. – 1988. – V. 29. – №. 6. – P. 610-617.
36. Garcia-Rivera J., Casadevall A. Melanization of Cryptococcus neoformans
reduces its susceptibility to the antimicrobial effects of silver nitrate
//Sabouraudia. – 2001. – V. 39. – №. 4. – P. 353-357.
37. Gates D. M. Biophysical ecology. – Courier Corporation, 2012.
38. Gauslaa Y., Solhaug K. A. Fungal melanins as a sun screen for symbiotic
green algae in the lichen Lobaria pulmonaria //Oecologia. – 2001. – V. 126. –
№. 4. – P. 462-471.
39. Giacomantonio C. Charge transport in melanin, a disordered bio-organic
conductor //University of Queensland. – 2005.
40. Gostinčar C., Muggia L., Grube M. Polyextremotolerant black fungi:
oligotrophism, adaptive potential, and a link to lichen symbioses //Frontiers in
Microbiology. – 2012. – V. 3. – P. 390.
41. Hong L., Liu Y., Simon J. D. Binding of Metal Ions to Melanin and Their
Effects on the Aerobic Reactivity¶ //Photochemistry and Photobiology. –
2004. – V. 80. – №. 3. – P. 477-481.
42. Hong L., Liu Y., Simon J. D. Binding of Metal Ions to Melanin and Their
Effects on the Aerobic Reactivity¶ //Photochemistry and Photobiology. –
2004. – V. 80. – №. 3. – P. 477-481.
43. Hong L., Simon J. D. Insight into the binding of divalent cations to Sepia
eumelanin from IR absorption spectroscopy //Photochemistry and
Photobiology. – 2006. – V. 82. – №. 5. – P. 1265-1269.
44. Howard, R.J., Ferrari, M.A., Roach, D.H., Money, N.P. Penetration of hard
substrates by a fungus employing enormous turgor pressures //Proceedings of
the National Academy of Sciences. – 1991. – V. 88. – №. 24. – P. 11281-
11284.

7145. Ikehata H., Ono T. The mechanisms of UV mutagenesis //Journal of radiation
research. – 2011. – V. 52. – №. 2. – P. 115-125.
46. Islamovic, E., Garcia-Pedrajas, M.D., Chacko, N., Andrews, D.L.,Covert,
S.F., Gold, S.E. Transcriptome analysis of a Ustilago maydis ust1 deletion
mutant uncovers involvement of laccase and polyketide synthase genes in
spore development //Molecular Plant-Microbe Interactions. – 2015. – V. 28. –
№. 1. – P. 42-54.
47. Jacobson E. S., Emery H. S. Temperature regulation of the cryptococcal
phenoloxidase //Journal of medical and veterinary mycology. – 1991. – V. 29.
– №. 2. – P. 121-124.
48. Jacobson E. S., Hove E., Emery H. S. Antioxidant function of melanin in
black fungi //Infection and immunity. – 1995. – V. 63. – №. 12. – P. 4944-
4945.
49. Jacobson E. S., Ikeda R. Effect of melanization upon porosity of the
cryptococcal cell wall //Medical Mycology. – 2005. – V. 43. – №. 4. – P. 327-
333.
50. Jastrzebska, M.M., Isotalo, H., Paloheimo, J., Stubb, H. Electrical conductivity
of synthetic DOPA-melanin polymer for different hydration states and
temperatures //Journal of Biomaterials Science, Polymer Edition. – 1996. – V.
7. – №. 7. – P. 577-586.
51. Jastrzebska M., Wilczok T. Thermoelectric effect in synthetic dopa-
melanins //Studia Biophysica. – 1987. – V. 122. – №. 1-3. – P. 39-46.
52. Jones K. A., Findly R. C. Induction of heat shock proteins by canavanine in
Tetrahymena. No change in ATP levels measured in vivo by NMR //Journal
of Biological Chemistry. – 1986. – V. 261. – №. 19. – P. 8703-8707.
53. Jong P., Gussekloo S., Brakefield P. Differences in thermal balance, body
temperature and activity between non-melanic and melanic two-spot ladybird
beetles (Adalia bipunctata) under controlled conditions //The Journal of
Experimental Biology. – 1996. – V. 199. – №. 12. – P. 2655-2666.

7254. Kawamura C., Tsujimoto T., Tsuge T. Targeted disruption of a melanin
biosynthesis gene affects conidial development and UV tolerance in the
Japanese pear pathotype of Alternaria alternata //Molecular plant-microbe
interactions. – 1999. – V. 12. – №. 1. – P. 59-63.
55. Melanin is crucial for growth of the black yeast Hortaea werneckii in its
natural hypersaline environment //Fungal biology. – 2013. – V. 117. – №. 5. –
P. 368-379.
56. Kingsolver J. G. Evolution and coadaptation of thermoregulatory behavior
and wing pigmentation pattern in pierid butterflies //Evolution. – 1987. – V.
41. – №. 3. – P. 472-490.
57. Khajo, A., Bryan, R.A., Friedman, M., Burger, R.M., Levitsky,
Y.,Casadevall, A., Magliozzo, R.S., Dadachova, E. Protection of melanized
Cryptococcus neoformans from lethal dose gamma irradiation involves
changes in melanin's chemical structure and paramagnetism //PLoS One. –
2011. – V. 6. – №. 9. – P. e25092.
58. Kim D.S., Park S.H., Kwon S.B., Joo Y.H., Youn S.W., Sohn U.D.,Park
K.C. Temperature regulates melanin synthesis in melanocytes //Archives of
pharmacal research. – 2003. – V. 26. – №. 10. – P. 840-845.
59. Kim, Y.J., Khetan, A., Wu, W., Chun, S.E., Viswanathan, V.,Whitacre, J.F.,
Bettinger, C.J. Evidence of Porphyrin ‐ Like Structures in Natural Melanin
Pigments Using Electrochemical Fingerprinting //Advanced Materials. –
2016. – V. 28. – №. 16. – P. 3173-3180.
60. Kogej T., Stein M., Volkmann M., Gorbushina A.A.,Galinski E.A., Gunde-
Cimerman N. Osmotic adaptation of the halophilic fungus Hortaea werneckii:
role of osmolytes and melanization //Microbiology. – 2007. – V. 153. – №.
12. – P. 4261-4273.
61. Kuo M. J., Alexander M. Inhibition of the lysis of fungi by melanins //Journal
of Bacteriology. – 1967. – V. 94. – №. 3. – P. 624-629.
62. Larsson B. S. Interaction between chemicals and melanin //Pigment Cell
Research. – 1993. – V. 6. – №. 3. – P. 127-133.

7363. Lindgren J. et al. Molecular preservation of the pigment melanin in fossil
melanosomes //Nature communications. – 2012. – V. 3. – №. 1. – P. 1-7.
64. Liu Y. T., Lee S. H., Liao Y. Y. Isolation of a melanolytic fungus and its
hydrolytic activity on melanin //Mycologia. – 1995. – V. 87. – №. 5. – P. 651-
654.
65. Liu Y. et al. Ion ‐ exchange and adsorption of Fe (III) by Sepia melanin
//Pigment cell research. – 2004. – V. 17. – №. 3. – P. 262-269.
66. Lilly M. B. et al. Loss of high-energy phosphate following hyperthermia
demonstrated by in vivo 31P-nuclear magnetic resonance spectroscopy
//Cancer research. – 1984. – V. 44. – №. 2. – P. 633-638.
67. Longuet-Higgins H. C. On the origin of the free radical property of
melanins //Archives of Biochemistry and Biophysics. – 1960. – V. 86. – №. 2.
– P. 231-232.
68. Luther J. P., Lipke H. Degradation of melanin by Aspergillus fumigatus
//Applied and environmental microbiology. – 1980. – V. 40. – №. 1. – P. 145-
155.
69. Ma X. P., Sun X. X. Melanin: biosynthesis, functions and health effects. –
Nova Science Publishers, Incorporated, 2012.
70. McDougall D. N., Blanchette R. A. Metal ion adsorption by pseudosclerotial
plates of Phellinus weirii //Mycologia. – 1996. – V. 88. – №. 1. – P. 98-103.
71. McGraw K. J. The antioxidant function of many animal pigments: are there
consistent health benefits of sexually selected colourants? //Animal
Behaviour. – 2005. – V. 69. – №. 4. – P. 757-764.
72. McGinness J., Corry P., Proctor P. Amorphous semiconductor switching in
melanins //Science. – 1974. – V. 183. – №. 4127. – P. 853-855.
73. McGinness J. E. Mobility gaps: a mechanism for band gaps in melanins
//Science. – 1972. – V. 177. – №. 4052. – P. 896-897.
74. McLean J. et al. Role for lichen melanins in uranium remediation //Nature. –
1998. – V. 391. – №. 6668. – P. 649-650.

7475. Meng S., Kaxiras E. Mechanisms for ultrafast nonradiative relaxation in
electronically excited eumelanin constituents //Biophysical journal. – 2008. –
V. 95. – №. 9. – P. 4396-4402.
76. Meredith P., Sarna T. The physical and chemical properties of eumelanin
//Pigment cell research. – 2006. – V. 19. – №. 6. – P. 572-594.
77. Meredith P., Sarna T. The physical and chemical properties of eumelanin
//Pigment cell research. – 2006. – V. 19. – №. 6. – P. 572-594.
78. Mironenko N. V. et al. Intraspecific variation in gamma-radiation resistance
and genomic structure in the filamentous fungus Alternaria alternata: a case
study of strains inhabiting Chernobyl reactor no. 4 //Ecotoxicology and
environmental safety. – 2000. – V. 45. – №. 2. – P. 177-187.
79. Money N. P. et al. Melanin Synthesis Is Associated with Changes in
Hyphopodial Turgor, Permeability, and Wall Rigidity inGaeumannomyces
graminisvar. graminis //Fungal Genetics and Biology. – 1998. – V. 24. – №.
1-2. – P. 240-251.
80. Mohorčič M. et al. Production of melanin bleaching enzyme of fungal origin
and its application in cosmetics //Biotechnology and Bioprocess Engineering.
– 2007. – V. 12. – №. 3. – P. 200-206.
81. Moreno Azócar D. L. et al. Effect of body mass and melanism on heat
balance in Liolaemus lizards of the goetschi clade //Journal of Experimental
Biology. – 2016. – V. 219. – №. 8. – P. 1162-1171.
82. Mostert A. B. et al. Role of semiconductivity and ion transport in the
electrical conduction of melanin //Proceedings of the National Academy of
Sciences. – 2012. – V. 109. – №. 23. – P. 8943-8947.
83. Nagasaki K. et al. Purification, characterization, and gene cloning of
Ceriporiopsis sp. strain MD-1 peroxidases that decolorize human hair melanin
//Applied and environmental microbiology. – 2008. – V. 74. – №. 16. – P.
5106-5112.

7584. Nofsinger J. B., Ye T., Simon J. D. Ultrafast nonradiative relaxation dynamics
of eumelanin //The Journal of Physical Chemistry B. – 2001. – V. 105. – №.
14. – P. 2864-2866.
85. Nosanchuk J. D., Casadevall A. The contribution of melanin to microbial
pathogenesis //Cellular microbiology. – 2003. – V. 5. – №. 4. – P. 203-223.
86. Osak W. et al. I–V characteristics and electrical conductivity of synthetic
melanin //Biopolymers: Original Research on Biomolecules. – 1989. – V. 28.
– №. 11. – P. 1885-1890.
87. Paolo W. F. et al. Effects of disrupting the polyketide synthase gene WdPKS1
in Wangiella [Exophiala] dermatitidis on melanin production and resistance to
killing by antifungal compounds, enzymatic degradation, and extremes in
temperature //BMC microbiology. – 2006. – V. 6. – №. 1. – P. 1-16.
88. Parkash R., Singh S., Ramniwas S. Seasonal changes in humidity level in the
tropics impact body color polymorphism and desiccation resistance in
Drosophila jambulina—Evidence for melanism-desiccation hypothesis
//Journal of insect physiology. – 2009. – V. 55. – №. 4. – P. 358-368.
89. Potgieter H. J., Alexander M. Susceptibility and resistance of several fungi
to microbial lysis //Journal of Bacteriology. – 1966. – V. 91. – №. 4. – P.
1526-1532.
90. Rättö M. et al. Screening of micro-organisms for decolorization of melanins
produced by bluestain fungi //Applied microbiology and biotechnology. –
2001. – V. 55. – №. 2. – P. 210-213.
91. Redman R.S., Sheehan K.B., Stout R.G., Rodriguez R.J., Henson
J.M. Thermotolerance generated by plant/fungal symbiosis //Science. – 2002.
– Т . 298. – №. 5598. – С . 1581-1581.
92. Rehnstrom A. L., Free S. J. The isolation and characterization of melanin-
deficient mutants ofMonilinia fructicola //Physiological and Molecular Plant
Pathology. – 1996. – V. 49. – №. 5. – P. 321-330.
93. Riesz J. J. The spectroscopic properties of melanin. – Queensland, Australia :
University of Queensland, 2007.

7694. Rizzo D. M., Blanchette R. A., Palmer M. A. Biosorption of metal ions by
Armillaria rhizomorphs //Canadian Journal of Botany. – 1992. – V. 70. – №.
8. – P. 1515-1520.
95. Robertson K. L. et al. Adaptation of the black yeast Wangiella dermatitidis to
ionizing radiation: molecular and cellular mechanisms //PloS one. – 2012. –
V. 7. – №. 11. – P. e48674.
96. Rosas Á. L., Casadevall A. Melanization affects susceptibility of
Cryptococcus neoformans to heat and cold //FEMS microbiology letters. –
1997. – V. 153. – №. 2. – P. 265-272.
97. Saini A. S., Melo J. S. Biosorption of uranium by melanin: kinetic,
equilibrium and thermodynamic studies //Bioresource technology. – 2013. –
V. 149. – P. 155-162.
98. Sarna T., Sealy R. C. Free radicals from eumelanins: quantum yields and
wavelength dependence //Archives of Biochemistry and Biophysics. – 1984. –
V. 232. – №. 2. – P. 574-578.
99. Samokhvalov A., Liu Y., Simon J. D. Characterization of the Fe (III) ‐ binding
Site in Sepia Eumelanin by Resonance Raman Confocal
Microspectroscopy¶ //Photochemistry and photobiology. – 2004. – V. 80. –
№. 1. – P. 84-88.
100. Schnitzler N., Peltroche-Llacsahuanga H., Bestier N., Zundorf J., Lutticken
R., Haase G. Effect of melanin and carotenoids of Exophiala (Wangiella)
dermatitidis on phagocytosis, oxidative burst, and killing by human
neutrophils //Infection and immunity. – 1999. – V. 67. – №. 1. – P. 94-101.
101. Schroeder R. L., Gerber J. P. A reappraisal of Fe (III) adsorption by
melanin //Journal of Neural Transmission. – 2014. – V. 121. – №. 12. – P.
1483-1491.
102. Selbmann L., Isola D., Zucconi L., Onofri S. Survival, DNA integrity, and
ultrastructural damage in Antarctic cryptoendolithic eukaryotic
microorganisms exposed to ionizing radiation //Astrobiology. – 2017. – V.
17. – №. 2. – P. 126-135.

77103. Shuryak I., Bryan R.A., Nosanchuk J.D., Dadachova E. Mathematical
modeling predicts enhanced growth of X-ray irradiated pigmented fungi
//PloS one. – 2014. – V. 9. – №. 1. – P. e85561.
104. Singaravelan N., Grishkan I., Beharav A., Wakamatsu K., Ito S., Nevo
E. Adaptive melanin response of the soil fungus Aspergillus niger to UV
radiation stress at “Evolution Canyon”, Mount Carmel, Israel //PloS one. –
2008. – V. 3. – №. 8. – P. e2993.
105. Solano F. Photoprotection versus photodamage: Updating an old but still
unsolved controversy about melanin //Polymer International. – 2016. – V. 65.
– №. 11. – P. 1276-1287.
106. Sono K., Lye D., Moore C.A., Boyd W.C., Gorlin T.A., Belitsky
J.M. Melanin-based coatings as lead-binding agents //Bioinorganic Chemistry
and Applications. – 2012. – V. 2012 , 361803.
107. Steiner, M., Linkov, I., Yoshida, S., 2002. The role of fungi in the transfer and
cycling of radionuclides in forest ecosystems. J. Environ. Radioact. 58,
217e241.
108. Szpoganicz B., Gidanian S., Kong P., Farmer P. Metal binding by melanins:
studies of colloidal dihydroxyindole-melanin, and its complexation by Cu (II)
and Zn (II) ions //Journal of inorganic biochemistry. – 2002. – V. 89. – №. 1-
2. – P. 45-53.
109. Tanaka K. Thermal aspects of melanistic and striped morphs of the snake
Elaphe quadrivirgata //Zoological science. – 2005. – V. 22. – №. 11. – P.
1173-1179.
110. Tran M. L., Powell B. J., Meredith P. Chemical and structural disorder in
eumelanins: a possible explanation for broadband absorbance //Biophysical
journal. – 2006. – V. 90. – №. 3. – P. 743-752.
111. Trukhan E. M., Perevozchikov N. F., Ostrovskiĭ M. A. Photoconductivity of
the pigment epithelium of the eye //Biofizika. – 1970. – V. 15. – №. 6. – P.
1052-1055.

78112. Tsai H.F., Chang Y.C., Washburn R.G., Wheeler M.H., Kwon-Chung K.J. The
developmentally regulated alb1 gene of Aspergillus fumigatus: its role in
modulation of conidial morphology and virulence //Journal of bacteriology. –
1998. – V. 180. – №. 12. – P. 3031-3038.
113. Tsai H.F., Wheeler M.H., Chang Y.C., Kwon-Chung K.J. A developmentally
regulated gene cluster involved in conidial pigment biosynthesis in
Aspergillus fumigatus //Journal of bacteriology. – 1999. – V. 181. – №. 20. –
P. 6469-6477.
114. Tudor D., Robinson S. C., Cooper P. A. The influence of moisture content
variation on fungal pigment formation in spalted wood //Amb Express. –
2012. – V. 2. – №. 1. – P. 1-10.
115. Tugay T., Zhdanova N.N., Zheltonozhsky V., Sadovnikov L., Dighton J. The
influence of ionizing radiation on spore germination and emergent hyphal
growth response reactions of microfungi //Mycologia. – 2006. – V. 98. – №.
4. – P. 521-527.
116. Turick C.E., Ekechukwu A.A., Milliken C.E., Casadevall A., Dadachova
E. Gamma radiation interacts with melanin to alter its oxidation–reduction
potential and results in electric current production //Bioelectrochemistry. –
2011. – V. 82. – №. 1. – P. 69-73.
117. Upadhyay S., Torres G., Lin X. Laccases involved in 1, 8-
dihydroxynaphthalene melanin biosynthesis in Aspergillus fumigatus are
regulated by developmental factors and copper homeostasis //Eukaryotic cell.
– 2013. – V. 12. – №. 12. – P. 1641-1652.
118. Wang F.R., Xie Z.G., Ye X.Q., Deng S.G., Hu Y.Q., Guo X.,Chen S.G.,
2014. Effectiveness of treatment of iron deficiency anemia in rats with squid
ink melanin–Fe //Food & function. – 2014. – V. 5. – №. 1. – P. 123-128.
119. Wang Y., Casadevall A. Decreased susceptibility of melanized Cryptococcus
neoformans to UV light //Applied and environmental microbiology. – 1994. –
V. 60. – №. 10. – P. 3864-3866.

79120. Watt A. A. R., Bothma J. P., Meredith P. The supramolecular structure of
melanin //Soft Matter. – 2009. – V. 5. – №. 19. – P. 3754-3760.
121. Wrzesniok D., Buszman E., Grzegorczyk M., Grzegorczyk A., Hryniewicz
T. Impact of metal ions on netilmicin-melanin interaction //Acta poloniae
pharmaceutica. – 2012. – V. 69. – №. 1. – P. 41-45.
122. Wrzeåniok D., Buszman E., Lakota D. Interaction of amikacin and
tobramycin with melanin in the presence of Cu 0
and Zn 2+
ions. – 2011. – P.
493-498.
123. Wrześniok D., Buszman E., Miernik-Biela E. Amikacin, kanamycin and
tobramycin binding to melanin in the presence of Ca (2+) and Mg (2+)
ions //Acta poloniae pharmaceutica. – 2012. – V. 69. – №. 6. – P. 1035-1041.
124. Wu D., Oide S., Zhang N., Choi M.Y., Turgeon B.G. ChLae1 and ChVel1
regulate T-toxin production, virulence, oxidative stress response, and
development of the maize pathogen Cochliobolus heterostrophus //PLoS
pathogens. – 2012. – V. 8. – №. 2. – P. e1002542.
125. Огарков Б. Н., Огаркова Г. Р., Самусенок Л. В. Грибы — защитники,
целители и разрушители. — Иркутск, 2008.
126. Алексеева Т. Н., Орещенко А. В., Кулакова А. В., Дурнев А. Д.,
Самусенок Л. В., Огарков Б. Н. Антимутагенные свойства растительного
меланинового пигмента // Хранение и переработка сельхозсырья. —
2001. — № 5. — С. 37—38.
127. Жеребин Ю. М., Сава В. М., Колесник А. А., Богатский А.
В. Исследования антиокислительных свойств эномеланина // Доклады
АН СССР. — 1982. — Т. 262, № 1. — С. 112—115.
128. Жеребин Ю. М., Бондаренко Н. А., Макан С. Ю., Финник
В. П., Клеманова Н. Н., Маликова Л. А., Богатский А. В., Вальдман
А. В. Фармакологические свойства эномеланиновых пигментов. //
Доклады АН УССР. — 1984. — № 3. — С. 64—67.
129. Власова И. В., Железнова Т.Ю., Вершинин В.И. Выбор модельных
растворов для спектрофотометрической оценки устойчивости

80комплексных соединений с применением метода изомолярных серий //
Вестник. Омскогоуниверситета. - 2012.- №2. - С. 127-130.
130. Столповская Е. В., Трофимова Н. Н., Бабкин В. А., Хуцишвили С. С.,
Житов Р. Г., Чупарина Е. В., Мальцев А. С. Исследование и оптимизация
реакции комплексообразования ионов марганца (II) с
дигидрокверцетином в водной среде //Химия растительного сырья. –
2020. – №. 3. – С. 47-56.
131. Столповская Е. В., Трофимова Н. Н., Бабкин В. А., Житов Р. Г.
Исследование и оптимизация реакции комплексообразования ионов
кобальта с дигидрокверцетином в водной среде //Химия растительного
сырья. – 2019. – №. 1. – С. 95–104.
132. Трофимова Н. Н., Бабкин В. А., Вакульская Т., Чупарина Е. В.
Исследование методов синтеза, строения и свойств комплексов
флавоноидов с ионами металлов. Сообщение 1. Синтез и установление
строения комплексов и солей дигидрокверцетина с цинком, медью (II) и
кальцием в водных растворах //Химия растительного сырья. – 2012. – №.
2. – С. 51-62.
133. Трофимова Н. Н., Столповская Е. В., Бабкин В. А. Исследование
методов синтеза, строения и свойств комплексов флавоноидов с ионами
металлов. Сообщение 2. Оптимизация реакции комплексообразования
цинка с дигидрокверцетином в водной среде //Химия растительного
сырья. – 2013. – №. 3. – С. 91-97.
134. Ismatov D.M . , Muxamadiyev N.Q. Kversetinni Fe(II) ioni bilan
kompleksining barqar o rligini spektrofotometrik usulda baholash //
Инновационные технологии переработки минерального и техногенного
сырья химической, металлургической, нефтехимической отраслей и
производства строительных материалов. – 2022. – C. 79-81.

MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH

2MUNDARIJA KIRISH 3 II. ADABIYO T LAR SHARHI . MELANINLAR, OLINISH USULLARI, XOSSALARI 7 2.1. Melanin manbalari 7 2.2.M elanin modeli 9 2.3. Xitin tuzilmalari bilan molekulyar o'zaro ta'sir i 1 0 2.4. Melaninning biologi k funksiyalari 1 1 2 .5. Melaninlarning biosintezi 20 2.6. Melaninning kimyoviy tarkibini o'rganish 23 2.7.Ekstraktlarning, triterpenoidlarning va ularning biologic faolligi 24 III BOB. TADQIQOT MANBAALARI VA USULLARI 34 3.1. Tadqiqot manbaalari 34 3.2.Tadqiqot usullari 34 3.2.1. Elektron spektroskopiya 40 3.2.2. Infraqizil – spektrlar 42 IV. MELANINNING TUZILISHINI KVANT-KIMYOVIY TAHLILI VA UNING Cu 2+ IONLARI BILAN KOMPLEKSINING BARQARORLIGI 49 4.1. Melaninning tuzilishini kvant-kimyoviy tahlili 49 4.2.Melaninning turli erituvchilardagi IQ-spektrlari 56 4.3.Melaninni Cu(II) ioni bilan kompleksining barqarorligini spektrofotometrik usulda baholash 59 V.XULOSALAR 64 VI. ADABIYOTLAR 65

3KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki, melaninlar zamburug'lar orasida keng tarqalgan turli xil, tartibsiz kimyoviy tuzilishdagi yuqori molekulyar og'irlikdagi (M ~ 2 - 200 kDa) pigmentlar guruhiga kiradi. Kimyoviy tuzilishiga ko'ra, melaninlar eumelaninlar, teomelaninlar va allomelaninlarga bo'linadi. Eumelaninlar, o'simliklardan kam uchraydigan hayvonlarning qora pigmentlari tirozin yoki DOPAning polimerizatsiya mahsulotlari bo'lib, uning tarkibiy elementi indol-(5,6)- benzoxinon bilan ifodalanadi. Sariq, qizil yoki jigarrang rangga ega va hayvonlarda uchraydigan teomelaninlar tirozin va sisteinning s opolimerizatsiyasi mahsulotidir. Allomelaninlar, naftalin yoki katexol turlarining biopolimerlari - bu yuqori o'simliklar va zamburug'larning qora jigarrang pigmentlari. Melaninlar azot o'z ichiga olgan va azotsiz polifenollarning fermentativ oksidlanishi paytida organizmda hosil bo'lgan quyuq rangli, yuqori molekulyar tartibsiz biopolimerlardir. Erkin radikal reaktsiyalarning ingibitori sifatida melaninlar xavfli o'smalar o'sishini tormozlab turadi, ionlashtiruvchi nurlanishning halokatli dozalaridan himoya ta'sirini ta'minlaydi, lipid peroksidlanish jarayonlarini bostiradi, o'simlik o'sishini rag'batlantiriradi. Melaninlar tibbiyot, farmakologiya, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalarda qo'llaniladi [1]. Melaninlar kimyoviy [2] va mikrobiologik sintez [3–5], shuningdek hayvonlar va o'simlik materiallaridan ajratib olish natijasida olinadi [ 6]. Melaninning kimyoviy sinteziga, boshlang'ich materiallarning qimmatligi va jarayonning murakkabligi tufayli, sanoat miqyosida erishish qiyin, bu yakuniy mahsulot narxiga ta'sir qiladi. Melaninlarni biologik materiallardan ajratib olish va tozalashdagi qiyinchiliklar va ularning tuzilishini o'rganish barcha melanin pigmentlari amorf moddalar ekanligi bilan bog'liq. Natijada, shuningdek, ularning biosintezi yo'llarining xilma-xilligi sababli, ko'plab melaninlarning aniq tuzilishi va funktsiyalari hali aniqlanmagan [7] va ularning

4fizik-kimyoviy xususiyatlari to'g'risidagi adabiyotlar asosan suvda erimaydigan dioksifenilalanin-melaninlarga tegishli [8, 9]. Melanin ishlab chiqarish uchun turli xil biologik xomashyolar pigmentni ajratish va tozalashning standart usulini yaratishga to'sqinlik qildi. Melanin ishlab chiqarishning mikrobiologik usulidagi asosiy muammo shundaki, fermentatsiya paytida ishlatiladigan shtammlar hujayra ichidagi melaninni sintez qiladi. Shuning uchun ham melanin olish uchun boshqa tabiiy xomashyolarni izlash va ulardan yuqori unum bilan melanin olishga imkon beradigan texnologiyalarni yaratish dolzarb muammolardan biridir. Shu bilan bir qatorda melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish dolzarb muammolardan biridir. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tadqiqot ob’ekti pilla qurti chiqindisi, turli tabiatdagi organik erituvchilar, suv, xlorid kislota va d-elementlarning tuzlari, melanin, d-elementlarning melaninli kompleks birikmalaridan iborat . Tadqiqot predmeti pilla qurti chiqindisidan ajratib olingan melaninni fizik- kimyoviy xarakteristikalari va hamda uning d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarning xossalarini, jumladan barqarorligini o‘rganishdan iborat . Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqotning maqsadi – melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish. Tadqiqotning vazifalari:  Pilla qurti chiqindisidan melaninni ajratib olish;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarini olish;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan hosil qilgan birikmalarining fizik- kimyoviy xossalarini tadqiq etish. Ilmiy yangiligi. Ilk bora melanin molekulasining tuzilishi kvant-kimyoviy (ab initio) usulda baholandi, melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalari olindi va ularning fizik-kimyoviy xossalari, jumladan barqarorliklari tadqiq etildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari.

5Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:  Melaninni toza holda pilla chiqindisidan ajratib olish va uning tozalik darajasini molekulyar massasini aniqlash orqali baholash;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan kompleks birikmalarini olish;  Melaninning ba’zi d-elementlar ionlari bilan olingan kompleks birikmalarini fizik- kimyoviy xossalari, jumladan barqarorliklarini tadqiq etish. Tadqiqotning farazlari: Melanin polifunksional birikma bo‘lganligi uchun u d- elementlar ionlari bilan kompleks birikmalar hosil qilishga moyil va shuning uchun u ligant sifatida koordinatsion birikmalar hosil qiladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Ma’lumki, Melanin ko'pchilik organizmlarda uchraydigan tabiiy pigmentlar guruhidir. Organizimlarda melanin pigmentlari melanotsitlar deb nomlanuvchi maxsus hujayralar guruhida ishlab chiqariladi. Funktsional jihatdan melanin ultrabinafsha nurlanishidan himoya vazifasini bajaradi. Melaninning beshta asosiy turi mavjud: eumelanin, feomelanin, neyromelanin, allomelanin va piyomelanin[1]. Eng keng tarqalgan turi eumelanin bo'lib, ularning ikkita turi mavjud - jigarrang eumelanin va qora eumelanin. Feomelanin sistein hosilasi bo'lib, u boshqa pigmentatsiyalar qatorida qizil sochlarning rangi uchun katta darajada mas'ul bo'lgan polibenzotiazin qismlarini o'z ichiga oladi.Neyromelanin miyada topiladi.Parkinson kasalligi kabi neyrodegenerativ kasalliklarni davolashda uning samaradorligini o'rganish uchun tadqiqotlar olib borildi. Allomelanin va pyomelanin azotsiz melaninning ikki turidir [2]. Inson terisida melanogenez ultrabinafsha nurlanishi ta'sirida boshlanadi va terining qorayishiga olib keladi. Melanin yorug'likni samarali singdiruvchi vosita hisoblanadi. Pigmentga so'rilgan ultrabinafsha nurlanishining 99,9% dan ortig'ini tarqatishga qodir. Ushbu xususiyat tufayli melanin teri hujayralarini Ultrabinafsha nurlanish orqali shikastlanishdan himoya qiladi [3], foliy kislotasining kamayishi va terining degradatsiyasi xavfini kamaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ko'proq konsentratsiyalangan melanin, ya'ni terining qorayishi bo'lgan odamlarda teri saratoni kam uchraydi. Biroq, terining pigmentatsiyasi va foto himoyasi o'rtasidagi bog'liqlik hali ham noaniq[4]. S huning uchun ham melanin ning turli d-metallar ionlari

MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH

12.08.2023

0

608.2314453125 KB

Похожие