ABU RAYHON BERUNIYNING FAN VA TEXNIKA TARIXIDAGI TUTGAN O’RNI
![ABU RAYHON BERUNIYNING FAN VA TEXNIKA TARIXIDAGI
TUTGAN O’RNI
MUNDARIJA
KIRISH 4-8
I BOB. ABU RAYHON BERUNIY – BUYUK O’ZB E K
ENSIKLOP E DISTI.
1.1 Abu Rayhon Beruniyning tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari 9-17
1.2. Beruniyning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari. 18-22
II BOB. ABU RAYHON BERUNIY – O’RTA ASRNING MASHHUR
OLIMI.
2.1. Olimning astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi 23-32
2.2. Abu Rayhon B e runiy – g e ologik hodisalar, min e rallar va
javohirlarni o’rgangan dastlabki tadqiqotchi 33-50
III BOB. BERUNIY – FAN TARIXCHISI.
3.1. Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va
“Hindiston” asari haqida. 51-67
3.2. Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar 68-72
Xulosa 73-79
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI 80-82
2](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . B archamizga ma’lumki, har bir suveren davlat
o’zining betakror tarixi va madaniyatiga egadir. Bu tarix, bu madaniyatning
haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi esa haqli ravishda shu mamlakat xalqi hisoblanadi 1
.
Qadimgi ajdodlarimiz butun olam doimiy harakatda bo’lishi va har jismu
jonzotning shu harakatga monand, uyg’un holda yashashi tabiiy qonuniyat
ekanligini tasavvur etolmaganlar. Qur’oni Karim esa harakat –olamning yashash
tarzi ekanidan dalolat beradi.
Bizningcha, o’rta asr Movaraunnahr olimlarining ilmdagi mislsiz
kashfiyotlarida aqlbovar qilmaydigan sir-asror yo’q edi. Ular Quroni Karimda zikr
etilgan mo’jizalarning hayotiy tasdig’ini dalillab ketdilar xolos. Sharqning buyuk
mutafakkiri Abu Rayhon Beruniyning ilmiy yangiliklari misolida ana shu narsaga
yana bir marta ishonch hosil qilamiz. Abu Rayhon Beruniy “Yer yumaloq
bo’lmaganida odamlar yashaydigan joylar kenglamasi jo’g’rofiy mintaqalarga
ajralmas edi, yozu-qishda kecha bilan kunduz davomiyligi o’zgarmas edi,
yoritgichlarning (ufqqa nisbatan) vaziyatlari va sutkalik yo’llari hozirgidek
ko’rinishda bo’lmas edi” 2
deydi.
Mustaqillika erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati,
qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda.
Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini nasl-nasabi, o’zi tug’ilib voyaga
yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vataning tarixini bilishni istaydi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham bejizga “Keyingi vaqtda men
joylarda bo’lib hudularimiz hayoti bilan yanada yaqindan tanishar ekanman,
shunday bir fikrga ishonch hosil qilyapmanki biz hali yurtimizni biz hali
yurtimizni uning o’ziga xos tarixi, madaniyati ulug’ olimu ulamolarini, bebaho
ma’naviy merosimizni to’liq o’rganganimiz yo’q 3
” -demagan edi.
1
Sh. M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O’zbekiston
2016. 5-bet
2
Ватанпарвар. 2006 й., 24-феврал. № 8 , 1 ва 7-бет
3
Sh. M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Asarlar
1-jild. T.: “O’zbekiston” 2017. 467-bet
3](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_2.png)
![Hozirgi O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz
nafaqat sharq, balki, umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo’lganini butun
jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar fozilu-
fuzalolar, olimu- ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar, yetishib chiqan.
Ana shunday allomalardan biri buyuk vatandoshimiz Abu Rayhon
Beruniydir. Beruniyni yer yuzidagi barcha mamlakatlar aholisi buyuk
ensiklopedist olim sifatida yaxshi bilishadi. U qomusiy olim sifatida tarix, falsafa,
astronomiya, geografiya, tibbiyot, matematika, astrologiya, fizika, adabiyot kabi
fanlarni mukammal o’rgandi va ilmiy izlanishlar olib bordi. Bundan ming yillar
avval yaratilgan ushbu fan sohalariga oid asarlar hali-hanuz o’z ahamiyatini
yo’qotgani yo’q.
Muhtaram Prezidentimiz , “Jamiyat taraqiyyotining asosi, uni muqarrar
halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch- ma’rifatidir” deb ta’kidlagan edi 1
.
“Beruniy turli fan sohalariga qo’shgan hissasini 150 dan ortiq asarlaridan
ham ko’rish mumkin. Ulardan eng yiriklari “Hindiston”, “O’tmish xalqlaridan
qolgan yodgorliklar”, “Qonuni Mas’udiy”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”,
“Astranomiya” kabi asarlaridir. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin:
Matematikaga oid 22 ta , astranomik asboblar haqida 10 ta, astralogiyaga oid 21 ta,
turli fanlar ( fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqa) 38 ta. Turli tillardan
tarjima qilingan asarlar 21 ta. Afsuski, Beruniyning bu asarlaridan 30 ga yaqini
bugungi kunga qadar yetib kelgan” 4
.
U yashagan davr bizdan qanchalik uzoq bo’lishiga qaramasdan u go’yo
bizning zamondoshimizga o’xshaydi. Chunki undagi geniylik tabiati, ilmiy
tadqiqot ishlarida qo’llagan usullari bizga yaqqol ko’rinadi. U yuqorida
ta’kidlaganimizdek matematik, astranom, geograf, tarixchi, sayohatchi, tilshunos,
olim shoir va faylasuf edi. Uning asarlari chuqur falsafiy zavq bilan yozilgan
bo’lib, ulardagi ilmiy masalarning matematik tomondan qarab tekshirilganligi
yaqqol ko’rinib turadi. Agar Beruniyning tarjimai holiga doir bizgacha yetib
kelgan manbalarni qator qo’yib, ular ichida eng ishonchlilarini, beradigan
1
И . А Каримов . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . Тошкент , Ш ар қ , 1998. 7- б .
4
П . Г . Булгаков . Абу Рай ҳ он Беруний.Тошкент. Фан .1966 , 6-бет.
4](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_3.png)
![ma’lumoti jihatidan mukammalroqlarini ajratish kerak bo’lganda, shubhasiz
olimning o’z asarlarini tanlagan bo’lar edik. Beruniy asarlari – uning jahon fani
oldidagi buyuk rolini yaqqol ko’rsatuvchi bamisoli muazzam bir haykaldir.
Ushbu asarlar bizga qomusiy bilimlar sohibi - Beruniyning ilmiy qarashlari,
jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan kashfiyotlari, tevarak-atrofga, voqea-
hodisalarga, bir so’z bilan aytganda, tabiatga diniy nuqtai –nazardan qarash
mutlaqo hukmron bir paytda ko’rsatgan buyuk shijotlari, dunyoqarashlari,
mamlakat siyosiy hayotidagi ishtiroki, shaxsiy hislatlari va h.k. lar haqida
tasuvvur hosil qilishimizga imkon beradi. Shu bilan birga, ulardagi olimning
tarjimai holiga doir tarqoq ma’lumotlarni sinchiklab o’rganish Beruniyning hayoti
va faoliyatining asosiy bosqichlaridangina emas, balki bir qator muhim
detallarni ham aniqlashga imkon beradi.
Tadqiqotning davriy chegarasi . Ilmiy tadqiqot ishining davriy chegarasi
X-XI asrlarni qamrab olib, o’rta asrlarda murrakab va qarama-qarshiliklardan
iborat bir zamonda yashagan bo’lsada, o’zining serqirra ijodi bilan jahon
madaniyati xazinasiga ulkan meros qoldirdi. Shuningdek, o’rganilayotgan mavzu
o’sha davrda alloma yashagan hududda kechgan turli siyosiy vaziyatning
murakkabligiga qaramasdan bunday ulkan ilmiy merosning yaratilishi hali- hanuz
turli ilmiy qarashlarni yuzaga keltirmoqda.
Muammoning o’rganilganlik darajasi Buyuk olim Abu Rayhon
Beruniyning fan va texnika tarixidagi o’rni haqida gap ketganda ,uning shaxsini,
butun jahon xalqiga qoldirgan boy ilmiy merosini tarixiy yozma manbalar, ayrim
arxiv hujatlari ,tarixiy –ilmiy adabiyotlar hamda Beruniyshunos olimlarning ilb
brogan ilmiy tadqiqot ishlari juda qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi .Umuman
olganda ,mazkur mavzuning o’rganilish darajasi va tadqiqotning metodologik
asoslaridan kelib chiqqan holda mavzuga bevosita taalluqli bo’lgan
adabiyotlardagi ma’lumotlar ushbu dissertatsiya ishiga asosiy manba sifatida
olindi.
Beruniyning boy ilmiy merosini o’rganishda akademik I. Yu.
Krachkoviskiy ,M.A. Sal’e, G.P.Matvievskaya, Hamid Rizo , S.K.Chatterji,
5](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_4.png)
![Eduard Zaxau kabi olimlar Beruniyning boy ilmiy merosini o’rganib, shunday
asarlar yaratdiki, bu hozirgi zamon ahli uchun ham allomaning hayoti va ijodini
o’rganishda muhim manbalardan hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Beruniy shaxsini, u qoldirgan
merosini, ilmiy o’rganish tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Shundan kelib
chiqib, tadqiqotda quyidagi masalalar xususida fikr yuritildi:
o Abu Rayhon Beruniy – buyuk o’zbek ensiklopedist sifatida tabiiy –
ilmiy va falsafiy qarashlari;
o Allomaning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari ;
o O’rta asrning mashhur olimining astronomiya va fizika faniga
qo’shgan hissasi ;
o G eologik hodisalar, minerallar va javohirlarni o’rganish borasidagi
yutuqlari ;
o Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va
“Hindiston” asarlari tahlili
o Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Abu Rayhon Beruniy shaxsi, uning
qoldirgan merosi shu qadar boyki, uning shaxsi va ilmiy merosini har tomonlama
va mahsus tadqiq etish tadqiqot ishining ob’yekti qilib olindi. Abu Rayhon
Beruniyning jahon ilm–fani xazinasiga qo’shgan hissasini, hozirgi kundagi
ahamiyatini tarixiy manbalar, ilmiy adabiyotlar asosida o’rganish tadqiqot ishining
predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari. Xalqimizning ma’naviyati
boyligi, iymon va e’tiqodimiz, hayotimizning farovonligi ham ilmdandur.
Yoshlarni ilm o’rganishga ko’proq da’vat qilaylik. Biz ushbu kichik bir ilmiy
tadqiqotdan buyuk ajdodlarimiz tomonidan bizlarga meros qilib qoldirgan ilm
ummonidan kichik bir lavhalarnigina keltirdik.
Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi: Dissertatsiya kirish, 3 bob, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi tarkibiy tuzulmadan iborat.
Dissertatsiyaning har bir bobda ikki masala ko’rib chiqildi. I bob – Abu Rayhon
6](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_5.png)
![Beruniy – buyuk o’zbek ensiklopedisti deb nomlanib, unda Abu Rayhon
Beruniyning tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari, Beruniyning jamiyat va inson
to’g’risidagi fikrlari kabi masalalar izchillik bilan yoritilgan.
II bobda Abu Rayhon Beruniyning – o’rta asrning mashhur olimi sifatidagi
o’rniga e’tibor qaratildi va olimning astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi,
geologik hodisalar, minerallar va javohirlarni o’rganish borasidagi faoliyati tadqiq
qilindi.
III bob esa Beruniy – fan tarixchisi dab nomlandi va unda Allomaning
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asari, Beruniy haqida
sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar tadqiq etildi.
I BOB. ABU RAYHON BERUNIY – BUYUK O’ZB E K
ENSIKLOP E DISTI.
1.1. Abu Rayhon Beruniyning tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari.
7](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_6.png)
![Mustaqillik yillarida milliy tariximiz, an'analarimizni tiklash,
ajdodlarimizdan bizgacha yetib kelgan ma'naviy-ma'rifiy, madaniy meroslarni
avlodlarimizga bekami-ko’st yetkazib berish kabi muhim vazifalar o’z ahamiyati
jihatidan dolzarb bo’lib qoldi. Ayniqsa, insoniyat taraqqiyoti, ilm-fani va shaxs
barkamolligiga muhim hissa qo’shgan buyuk daholar, allomalarning ilmiy, ijodiy
va badiiy merosini o’rganishga alohida ehtiyoj yuzaga keldi. Ana shular qatorida
buyuk qomusiy aql egasi Abu Rayhon Beruniy ham muhim o’rin tutadi.
Allomaning hayot yo’li o’ziga xos ibrat bo’lib, uning tabiiy-ilmiy va falsafiy
qarashlari haligacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. “Shu o’rinda ta'kidlash
joizki, - deb yozadi I.A. Karimov, Beruniy ilmiy masalalarda ham tarixiy voqea-
hodisalarga, o’z zamondoshlariga baho berishda ham o’ta xolislik va haqqoniylik
bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko’p aziyatlar chekkan, hatto umrining
oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo’lgan, ammo har qanday og’ir
sharoitlarga qaramasdan e'tiqodidan qaytmagani uning o’z ma'naviy ideallariga
naqadar sodiq bo’lganligidan dalolat beradi” 1
.
Beruniy quyosh, uning nurlari, yerning harorati haqida qiziqarli fikrlar
aytadi: “quyosh nuri haqida ko’p gapirilgan. Birov “u, quyoshning o’ziga o’xshash
olovsimon zarralar bo’lib, quyosh tanasidan chiqadi” desa, birov: “havo olovga
ro’para kelganida isigani singari quyoshga ro’para kelib isiydi” deydi. Bu “quyosh
olovdek issiq” deguvchining fikrichadir. Yana birov, “quyosh nuri havoda juda tez,
hatto zamonsiz sur'at bilan yurishi sababli havo isiydi” deydi: Bu – “quyosh tabiati
to’rt unsur tabiatidan tashqari” deguvchining fikrichadir.
Shuningd e k, quyosh nurining harakati masalasida ham ixtiloflar bor.
Ba'zilar: “Uning zamoni t e z, l e kin undan ham t e zroq biror narsa yo’q va nur
t e zligini s e zib bo’lmaydi. Chunonchi, taqillaganda ovoz harakati nur harakatidan
sekinroqdir, nur shu jihatdan unga qiyos qilinib, zamoni, vaqti u bilan bilinadi”,
deydilar.
1
И.А.Каримов, Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент. Маънавият, 2008, 42 б.
8](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_7.png)
![Quyosh nurida mavjud haroratga ba'zilar nur aksi burchaklarining o’tkirligi
bunga sababdir, d e ganlar. U bunday emas, balki nurning o’zida harorat mavjud.
Falak ichkarisiga tegib turgan jismga, ya'ni olovga kelganda, buni tuproq,
suv, havo kabi asosiy va tabiiydir deb gumon qilganlar. Bizningcha, olov falakning
havoga ishqalanishi, uni tirmalashi va tez harakati bilan unga tegaverishi sababli
havoning isishidan iboratdir, shakli esa xiloliy shaklning uz vatari (o’qi)da
aylantirishidan paydo bo’ladigan jismga o’xshashdir. Bu fikr Mavjud jismlarning
hech biri o’zining tabiiy o’rinda emas, barchasining uchratilgan joyda bo’lishi
majburiyat orqasida, majburiyatning esa azaliy bo’lishi mumkin emas, degan
mazhabga muvofiqdir.
Ikkala harorat yilning to’rt faslida yerga borib y e tishida bir-biriga t e ngdir.
Yerdagi haroratga kelganda, bir guruh olimlarning fikricha, bunga yo
quyosh nurlarining Yer sathidan aks etishi yoki Yer ichkarisiga joylashganligi,
boshqa bir guruh olimlar fikricha, yer ustidan o’tuvchi, issiq qo’zg’otib
yuboradigan bug’lar sabab bo’ladi, chunki bug’ havoda harorat hosil qiladi 1
.
Olov harorati esa, yaqinlashmaydi ham, uzoqlashmaydi ham, chunki falak
tezlashmay va sekinlashmay harakat qiladi. Aks etuvchi nurlarga kelganda,
ularning yerga aloqasi yo’q, bug’larning esa borib yetadigan va undan o’tmaydigan
chegarasi bor. Gumonimcha, bu so’zni aytgan kishi yerda doimo saqlanib
turadigan harorat mavjud, havo quyosh nurlari bilan isigan vaqtda u harorat yer
ichidan sirtiga chiqadi-da, ikkovi bir-biri bilan uchrashadi, deb tushunsa kerak. Bu
zarur bo’lganda aytiladigan vajdir 2
.
Beruniyning bu so’zlarida quyosh va uning nurlari, yorug’lik harakatining
tezligi, Yer va uning qa'ri haqida qanchadan-qancha muhim fikrlari
mujassamlashgan. U davrlarda na quyoshning ichki tuzilishi, na uning atmosferasi
kimyoviy tarkibi, quyosh aylanishi, quyoshning radionurlanishi va hokazo ma'lum
edi.
Bularning hammasidan qat'iy nazar, Beruniyning ziyrak fikri, o’tkir dahosi
quyosh sirlarini ochishga imkon berdi. Olim quyosh qaynoq, olovli jism ekanligini,
1
Қ одир Т ў раев, //Беруний ернинг катталигини қ андай ў лчаган?,//Марифат газ етаси , 2006 , 4.11 , 16-б.
2
А. Р. Беруний. Танланган асарлар. 1-жилд. Тошкент, ФАН ,1968, 300-301-б.
9](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_8.png)
![quyosh nuri harakatidan tezroq harakat qiladigan narsa yo’qligini, u nur harakatini
faqat tovush harakati bilan taqqoslangandagina uning tezligin aniqlash
mumkinligini uqtirgan edi. Beruniyning fikricha, Yer quyoshdan olib turadigan
harorat quyosh nurlarining uzida mavjud. Quyosh haroratidan tashqari , Yerning
o’z harorati ham bor, bu harorat Yer qa'ridan siqilgan issiqlikdan hosil bo’lib, u
yuzaga chiqqanda quyosh nuri haroratiga qo’shiladi.
Beruniyning yer haqida, tog’lar, dasht-sahrolar va ularning paydo bo’lishi,
daryolar, dengizlar, foydali qazilmalar, ma'danlar va ularning xossalari haqida
qimmatli ma'lumotlar beradi. Uning jahon paleontologiya va geologiya fanlariga
qo’shgan hissasi shu darajada ulkanki, unga yuksak baho berish mumkin. Chindan
ham Abu Rayhon Beruniy – buyuk tabiatshunosdir.
Beruniy asarlarini o’qib, uning aqliga, iste'dodiga, dadilligi va jasoratiga,
tabiatga doir fikrlari va qarashlariga tahsin aytmay iloj yo’q. Qomusiy olim o’z
hayoti davomida juda ko’plab tajribalar o’tkazgani tarixdan ma'lum. U olib borgan
har qanday kuzatuvlar, tajribalar ming yildan beri o’z ahamiyatini yo’qotmay
k e lmoqda.
Tabiat hodisalarini tushunish Abu Rayhon Beruniyga katta obro’ k e ltirdi.
Alloma islomni e'tirof etar, uning asoslariga ishonar edi. Bu albatta, o’sha davr
ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy sharoiti, Beruniyning ma'lum sinfiy muhitda bo’lishi, u
doimo o’zi aloqador bo’lgan feodal zodagonlar orasida yashashi hamda uning
falsafiy qarashlarining biroz bo’lsada cheklanganligi bilan izohlanadi. Insoniyat
jamiyati, tarixiy voqealarni u idealistik pozitsiyada turib qaraydi. Shu bilan birga,
olimning asarlarida juda ajoyib va qimmatli ma'lumotlar uchraydi. Chunonchi,
Mansur Xalloj, Mazdak, Abu Muslim, qarmatiylar, Muqannaning ozodlik
harakatlari, ma'lum xalqlarning diniy e'tiqodlari, rasm-rusumlari, urf-odatlari,
ayrim mamlakatlar ob-havosi, daryo va ko’llari, dunyoning ko’p o’lkalaridagi
o’simliklar, tabiiy boyliklar va boshqalar haqida turli-tuman xabarlar berilgan.
Beruniyning yana bir oliyjanob xususiyati shundan iboratki, u diniy va ilmiy
qarashlarni juda yaxshi farq qila bilar, har narsaga ilmiy yondashishni afzal
ko’rardi.
10](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_9.png)
![Demak, Beruniycha, olamga (chunonchi kometalarga) ilmiy qarash diniy
qarash bilan bir xilda emas, balki unga qarama-qarshidir.
O’rta asrning buyuk olimi Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy qarashlari
asrlar osha o’z ahamiyatini yo’qotmay kelmoqda.
Beruniyning falsafiy qarashlari hozirgi zamon fani uchun katta qiziqish
uyg’otadi. Chunki Beruniy o’z davrining tajribaviy bilimlarini puxta egallagan
olim edi. Ana shu yo’sinda har xil fanlarning haqiqatlarini tasdiqlash va
tekshirishda tajribaga murojaat qilish, tajriba kurtaklarini barpo etish, Beruniyning
olim va mashhur tabiatshunos sifatidagi asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, uning
tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlarining muayyan tomonlarini aniqlovchi muhim
omillardan hisoblanadi. Ana shu nuqtai nazardan Beruniyning merosini tadqiq
qiluvchi ko’pgina olimlarning e'tiroficha, u o’z davrining ajoyib qomusiy olimi
bo’lgan. Beruniyning turli fanlar sohasi bo’yicha qo’llagan tajribaviy uslubi
naqadar foydali ekanligini “Minerologiya” asarida yaqqol ko’rishimiz mumkin.
Beruniyning minerologik merosini o’rganuvchi rus olimlaridan biri
G.G.Lemmleyn uning minerologiyada qo’llagan uslubi va minerologiya faniga
qo’shgan hissasi to’g’risida gapirib:
“Mantiqiy tuzilishlarni kuzatish va tajribada aniqlashni talab etuvchi ilmiy
uslub hamda hozirgi zamon fanining talablariga javob beruvchi metoddir, - deydi
professor G.G.Lemmleyn, fikrini davom ettirib: Beruniy davrida.
tajribaviy fanlar ma'lum taraqqiyotga erishganda va tajribaviy uslub birinchi
marta sezilarli darajada tabiatshunoslik amaliyotiga kirayotgan edi” 5
-deydi.
Beruniy tabiiy-ilmiy merosining falsafiy ahamiyati haqida gapirar ekanmiz,
uni turli aniq fanlar bo’yicha ko’targan masalalari o’z davrida olamning umumiy
manzarasini yaratishda, ya'ni falsafiy dunyoqarash rejasida katta ahamiyatga ega
bo’lgan. Masalan, uning astronomiya (fazo tuzilish, Yerning harakati va hokazo),
geologiya (Yerda sodir bo’layotgan keng jarayonlar, Yer ayrim qismlarining kelib
chiqishi va tuzilishi), minerologiya (minerallarning klassifikatsiyasi va ularning
5
А.Ж.Шарипов, Беруний фалсафий қарашлари ва Аристотелнинг натурфилософияси. Беруний туғилган
кунининг1000 йиллигига бағишланган тўплам. Тошкент, ФАН, 1973, 72-б.
11](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_10.png)
![paydo bo’lishi), biologiya (tabiiy va sun'iy tanlash va hokazo) kabi ko’pgina fanlar
bo’yicha ko’targan masalalarida shuni ko’rish mumkin 1
.
Bu yerda Beruniy tabiiy-ilmiy qarashlarining falsafiy qarashlari bilan
qo’shilib ketishi hamda birinchisining ikkinchisiga bevosita ta'siri ko’rinadi.
Novatorlik – bu ulug’ olimning ajralmas xususiyatidir. U qaysi bir fan bilan
shug’illanmasin, uning ilmiy tadqiqotlari doimo fanda yangi yo’llarni qidirish,
yangi kashfiyotlar yaratish bilan tugallanardi. Buni minerologiya, astronomiya,
g e od e ziya, mat e matika va g e ologiyada yaqqol ko’rish mumkin.
Bizning fikrimizcha, Beruniyning mashhur tabiatshunos sifatida, yuqorida
qayd qilingan, muhim xususiyatlari uning falsafiy qarashlarining shakllanishida rol
o’ynagan.
Beruniy Aristotelning naturfilosofiyasi bilan bevosita shug’illanishi tufayli,
uning o’sha davr naturfilosofiyasi bo’yicha qator masalalarni hal etishi juda
qiziqarlidir. O’sha davrdagi tabiatshunoslik fanida erishilgan yutuqlar uni
Aristotelning naturfilosofiyasiga tanqidiy yondashishga, shuningdek, zaif
tomonlarining farqiga borish darajasigacha olib keldi. Shuning uchun Aristotelning
naturfilosofiyasini diniy nuqtai nazardan tanqid qilishdan farqliroq, Beruniyning
tanqidi Stagirit naturfilosofiyasining asossiz tomonlarini fanning yangi
ma'lumotlariga tayangan holda qayta qurib chiqishga qaratilgan edi. Ayniqsa,
Beruniy tomonidan Aristot e lning naturfilosofiyasi m e todi ayrim tomonlarining
umuman tanqid qilinishi katta ahamiyatga ega.
Beruniyning Aristotelni tanqidi, Ayniqsa, uning Ibn Sino bilan bo’lgan
yozishmasida o’z ifodasini topgan. Ularning yozishmalari asosan Aristot e lning
“Fazo haqida” va “Fizika” asarlari bo’yicha olib borilgan. Bu yozishmada Ibn Sino
Aristotelning naturfilosofiyasini himoya qilgan. Bunda Beruniyning Ibn Sino
javobiga qilgan e'tirozi uning nuqtai nazarini yanada oydinlashtirishda katta
ahamiyatga ega.
Ularning bahsi avvalambor Aristot e lning naturfilosofiyasining muhim
masalalaridan biri – jismlarning ch e ksiz bo’linishi bo’yicha bo’lgan. Beruniyning
1
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1-жилд, Тошкент, Давлат илмий нашриёти, 2000, 719-б.
12](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_11.png)
![bu borada Ibn Sinoga qarshi chiqqanligini ko’rgan ayrim mualliflar uni Demokrit
atomizmining tarafdori degan xulosaga kelganlar. Lekin Beruniy tomonidan bu
masala birmuncha murakkabroq qo’yiladi. U bo’linish muammosini hal etishda
shunday yo’lni topishga harakat qiladiki, unda ikki ta'minot atomistik va cheksiz
bo’linish o’ziga xos qarama-qarshiliklarni va cheklanishlarni bartaraf etishga
intiladi. “Nima uchun Aristotel bo’linmas bo’lakchalar bor deguvchilarning
so’ziga qo’shilmadi, Xolbuki, jism cheksiz bo’lishni qabul qiladi deganlar so’ziga
lozim keladigan undan yomonroq edi” 1
– degan savolni bergan Beruniy fikrini
davom ettirib, “Bo’linmas bo’lak bor deguvchi odamlarga bundan boshqa ko’p
e'tirozlar lozim bo’ladi. Bu e'tirozlar geometriya olimlari oldida ma'lumdir” 2
–
deydi.
Beruniyning fikricha, yangi sifatning yuzaga kelish muammosi atomistlar
o’rtasida qiyinchilik tug’dirgan. Shu munosabat bilan u umuman sifatiy
o’zgartirishlarning mohiyati to’g’risidagi masalani ko’tarib chiqqan.
Elementlarning o’zgarmasligi haqidagi kontseptsiyalardan farqli u turli
hodisalarning elementlar zarrachalaridagi o’zgarishlar va ularning biridan
ikkinchisiga aylanishi bilan tushuntiradi.
Undan tashqari, Beruniy atomistik nazariyaning Demokrit atomistik
nazariyasidan farqi shundaki, Beruniy bo’shliqni inkor etsa, Demokrit bo’shliq
dunyoning zaruriy ajralmas qismi deb hisoblaydi.
Shunisi harakterliki, Beruniy Aristotelni tanqid qilishda dastavval tajribaga
murojaat etadi. Beruniyning yo’nalishi Aristotelning kuzatuvchanlik metodiga
qarshi qaratilgan edi. Shunday qilib, Beruniy bu ikki ta'limotning (ya'ni
jismlarning cheksiz bo’linuvchanligini tan olish va atomistik ta'limoti)
ch e klanganligini bosib o’tishga intiladiyu, biroq umuman bu muammoni hal
qila olmaydi. L e kin shunga qaramay, masalaning bunday qo’yilishining o’zi ham
mutaffakkirning katta yutug’i bo’lgan.
1
Беруний билан Ибн Сино савол жавоблари, Тошкент, Фан, 1950,14-15-б.
2
O’sha joyda
13](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_12.png)
![Ma'lumki “tabiiy o’rin” tushunchasi Aristot e lning naturfilosofik sist e masida
muhim rol o’ynagan. Chunki u bilan qator boshqa tushuncha va qonunlar uzviy
bog’lanishda bo’lgan.
Beruniy bu tushunchani rad etib, ajoyib mat e matik argum e ntni k e ltiradi.
“Og’ir narsaning tabiiy joyi, ya'ni quyi tomoni markaz, yengil narsaning asl joyi
esa yuqori taraf, ya'ni sfera bo’lishi uchun har unsur o’zining tabiiy joyida bo’lishi
shart emas. Ammo markaz nuqtadan boshqa narsa emas. Shuning uchun Yer
zarrasini juda kichkina deb tasavvur qilganimizda ham, u markazda joylasha
olmaydi, balki Yer zarrasi markazning har tarafidan markazga qarab intiladi. Sfera
masalasiga kelsak unga yengil jismlar ko’tarilishi uchun o’zida hech qanday
jismlarni joylashtira olmaydi, chunki satxdan iborat bo’lgan yassi sfera qalbakidir.
Shu bilan birga, agar suvni o’z holicha quyib yuborib, tagidagi to’siqni olib
tashlasak, shubhasiz u markazga intiladi. U holda, suvning tabiiy joyi Yer sathida
d e gan da'vo noto’g’ri bo’lib chiqadi. Demak, bironta jismning alohida tabiiy joyi
yo’q. Bu fikrlar osmon sferalari og’ir, lekin uning o’zaro bog’langanligi uni tushib
ketishdan saqlaydi, degan da'volarni inkor etmaydi” 1
.
O’zining o’tkir z e hni ila u barcha el e m e ntlar, shuningd e k, og’irroq
el e m e ntlarning boshqa el e m e ntlardan oldin markazga intilishi to’g’risida gapirgan.
Allomaning fikricha hamma unsurlar markazga qarab intiladi, l e kin vazminroqlari
boshqa unsurlardan o’zib k e tadi. Tashqi ko’rinishida yuqoriga intiluvchi olov
harakatini Beruniy og’ir element tomonidan yengil elementning siqib
chiqarilishidan iborat deb tushuntiradi va uni isbotlaydigan tajribani keltiradi.
Beruniy “Hindiston” asarida el e m e ntlarning Yerga oddiy intilishi to’g’risida emas,
balki barcha og’irliklarning Yer markaziga tortilishi to’g’risida gapiradi. Undan
tashqari Beruniyning Ibn Sinoga e'tirozlarida fazoviy muhitning og’irligini e'tirof
etishi, bu fazo jismlari bilan Yer o’rtasida tortilish kuchlari borligini tan oladigan
fikrga yaqinlashganligini ko’rsatadi.
Beruniyning boshqa dunyolar mavjudligi to’g’risidagi taxmini uning falsafiy
yutuqlaridan biri hisobilanadi. Aristot e lning dunyoning ch e klanganligi haqidagi
1
И.Мўминов муҳаррирлигида Беруний ва ижтимоий фанлар, Тошкент, Фан, 1973, 14- б.
14](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_13.png)
![sist e masi hukm surgan davrda Beruniy boshqa dunyolarning borligini e'tirof etdi.
Beruniy boshqa dunyo haqida fikr yuritar ekan, u dinning boshqa ruhiy dunyosini
nazarda tutmay, balki boshqa moddiy dunyo to’g’risida, qaysikim ehtimol bizning
dunyomiz singari tabiiy xususiyatlarga ega bo’lib harakat yo’nalishlari esa bizning
dunyomizdagi harakat yo’nalishlaridan farq qiladi,- deydi.
Ibn Sino Beruniyning boshqa dunyolar haqidagi g’oyalari behisob
dunyolarning borligini tasdiqlovchi mantiqiy xulosaga olib keladi, bu esa safsatadir
degan nom ularga qarshi Beruniy “Agar sofistlar degan nom ularga shu sababdan
berilsa, unda men ham bu nomni olishdan bosh tortmayman” 1
deydi. Beruniy
fazoviy jismlar va doirasimon harakatning alohida xususiyati haqida Aristotel
ta'limotni tanqid qilib, “Doirasimon harakatga kelsak, u tabiatdan muhitga
(sferaga) bog’liq bo’lmasligi ham mumkin”, 2
- deb yozadi. Beruniy ilgari ketib,
hatto keyingi kashfiyotlarning oldini olib fazoviy jismlar va ular sferalarining
ellipsoid shaklda bo’lishi ehtimoli haqida o’z fikrini bayon qilgan. U bu yerda
Aristotelning naturfilosofik abstrakt dalillarini rad etadi, lekin bu masalani hal
etishda o’zida yetarli ma'lumotlar yo’qligini tan oladi.
Beruniyning muhim xizmatlaridan yana biri shuki, u Yer harakati
to’g’risidagi muammosini dunyoning geomarkaziy va geliomarkaziy
sistemalarining geometrik nuqtai nazaridan tengligi masalasini ko’tarib chiqdi. Bu
masala ko’pgina tadqiqotlarda ko’tarilgan. Beruniy Yerning aylanishi masalasiga,
har qanday ilohiy fikrlaridan uzoq bo’lgan holda geometrik va fizik nuqtai
nazardan qaragan. Agar Beruniyning fikricha geometrik nuqtai nazardan ikki
nazariya teng huquqli bo’lsa, undan tashqari Yer harakatining tan olinishi ayrim
qiyinchiliklarni hal etsa, lekin fizik nuqtai nazardan tekshirishda Beruniy Yer
harakati ta'limotidan kelib chiquvchi barcha xulosalarni aniqlashda qator
tadqiqotlar olib bordi. Ptolomey va Aristotellarning agar Yer harakat qiladigan
bo’lsa, barcha narsalar va hayvonlar bundan uchib ketishi mumkin degan
e'tirozlariga qarshi chiqib, Yer bilan jismlar o’rtasida o’zaro tortilish kuchlarining
1
А.Д. Шарипов , Малоизвестные страницы переписки между Беруни и Ибн Синой, журнал «Общественные
науки в Узбекистане». № 11. 1965 , стр. 39
2
O’sha joyda
15](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_14.png)
![mavjudligini e'tirof etgan 1
. Shuningdek, Beruniy Yer harakatini tan olgan holda
qator muhim muammolarning yechilishini talab qiluvchi masalani qo’yadi. U
shuningdek, yerning ekvator bo’ylab harakat tezligini hisoblab, undan kelib
chiquvchi tezlikning haqiqiy katta hajmlariga o’zi ishonmay qoladi. Lekin u
ko’rsatgan Yerning aylanish tezligi umuman hozirgi zamonda hisoblab chiqilgan
tezlikdan deyarli uzoq bo’lmagan. Bu o’z zamonasi va ayniqsa, keyingi davrlar
uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Buyuk mutafakkirlar o’rtasidagi falsafiy munozaralarning tahlil qilinishi
shuni ko’rsatadiki, Ibn Sino ham bu yerda chuqur bilimlarni namoyon qilgan va
ko’pgina masalalarni hal etishda muhim hissa qo’shgan. Biroq u Aristotel
qarashlarining ayrim zaif tomonlaridan qaytmagan, Beruniy esa haqiqat va
tajribaga ko’prok asoslanib, Aristotel naturfilosofik ta'limotlarining ko’pgina
asossiz tomonlarini aniqlashga uringan.
Bularning hammasi Beruniyga Aristotel ta'limoti, shuningdek, Ibn Sino
qarashlarining ko’pgina ijobiy tomonlarini ko’rishi va qadrlashiga halaqit bermay,
aksincha, Ibn Sino bilan birga O’rta Osiyo ilg’or ijtimoiy falsafiy lager tevaragida
jipslashishga, uning yanada taraqqiy etishiga va mustahkalanishiga katta hissa
qo’shdi.
Yuqorida qayd qilinganlarning barchasi insoniyat tafakkuri tarixida
Beruniyning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari qanchalik katta ahamiyatga ega
ekanligidan dalolat beradi.
1.2. Beruniyning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari.
Beruniyning ijtimoiy qarashlari hanuzgacha ilm-fan tarixida katta
ahamiyatga ega. Sharqshunoslik adabiyotida Beruniyning ilmiy merosini
birinchilar qatori tadqiq qilgan olim E.Zaxauning Beruniy ijtimoiy qarashlariga
bergan bahosi alohida ahamiyat kasb etadi. E.Zaxau Beruniyni qomusiy olim va
buyuk mutafakkir sifatida ulug’laydi.
1
http://www.ziyouz.com/index.php?option view&id=981&Itemid=228
16](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_15.png)
![Beruniy ijtimoiy qarashlarining yana bir qiziqarli tomoni shundaki, u
dastavval qomusiy olim sifatida ilmiy tadqiqot metodini ishlab chiqishga intilgan.
Ana shu metodning asosiy xususiyati o’rganilayotgan hodisalarga tajribaviy,
ratsionalistik yondashish bo’lib, uning eng muhim talabi og’ishmay haqiqatga
intilishdan iborat edi.
Beruniy o’z ijtimoiy qarashlari aks ettirilgan maxsus asar qoldirmagan.
Ammo, shunga qaramay, olimning ko’pgina qomusiy asarlarida faqatgina qimmatli
tarixiy ma'lumotlar keltirilmagan, balki muallif ishning borishiga qarab u yoki bu
ijtimoiy masalalar bo’yicha o’zining nuqtai nazarini e'tirof etishga yoki ular
yuzasidan tanqidiy fikrlar aytishga harakat qilgan. Bu uning ijtimoiy qarashlari
to’g’risida xulosa chiqarish imkoniyatini beradi.
Beruniy ilmiy faoliyatining dastlabki davridanoq ijtimoiy-tarixiy
masalalarni zo’r qiziqish bilan o’rgana boshladi. Masalan, “Al-osor al-boqiya”
asaridan ilgari, Beruniyning o’zi e'tirof etishicha, “Oq kiyimliklar va qarmatiylar
xabari haqida kitob” 1
nomli asarini yozgan. Mazkur asar o’rta asr Sharqida eng
ilg’or taraqqiyotparvar ijtimoiy harakatlardan biri bo’lgan qarmatiylarga
bag’ishlangan. Beruniy shuningd e k Xorazm tarixiga oid maxsus asar yaratgan.
Bayhaqiy undan parcha ham k e ltirilgan. Afsuski, uning tarixiy ijtimoiy
masalalarga oid maxsus bu va boshqa asarlari bizgacha yetib kelmagan 2
. Olimning
fikr-mulohazalari va umumlashmalari shuning uchun ham qimmatligi, olimning
fikrlari, bir tomondan, O’rta Osiyo, qadimgi Yunon va Hind mutafakkirlarining
ilg’or an'analarini ijodiy rivojlantirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, Beruniyning
yetukligi va tafakkur doirasining kengligidan dalolat beradi.
Beruniy tomonidan “sabablarning sababi” - inson va insoniyat jamiyatining
yuzaga kelishi masalasining qo’yilishi diqqatga sazovor, “qadimgi tarixlarning eng
avvalgisi va mashhuri bashariyatning boshlanishidir.
Kitob ahlilari bo’lmish yahudiylar, xristianlar, otashparastlar va bularning
sinflarda bashariyatning boshlanishi va uning tarix boshi qilib olinishi xususida
1
А.Р.Беруний, Танланган асарлар. 1 жилд, Тошкент, ФАН 1968, 247 б.
2
O’sha joyda
17](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_16.png)
![shunday ixtiloflar mavjudki, tarixlar haqida bu kabi xilma-xillik bo’lishi mumkin
emas” 1
.
Beruniy inson va kishilik jamiyati xudo tomonidan yaratilgan degan
nazariyani chuqur tahlil qilib, quyidagi xulosaga keladi: “Yaratilishning
boshlanishi va o’tmish asrlar ahvoli orqali bilinadigan har bir narsa uydirma gaplar
va afsonalar bilan qorishgandir, chunki bu ishlar juda uzoqda qolib, biz bilan ular
orasida ko’p zamon o’tib ketgan” 2
. Bu yerda Beruniy kishilik jamiyatining paydo
bo’lishi haqida ratsionalizm pozitsiyasida turganini ko’ramiz. U bu voqealar sodir
bo’lgan davr noma'lum, bu haqida olim ega bo’lgan ma'lumotlar mazkur savolni
yechish yetarli emas, deb biladi, bunday pozitsiyada turishning o’zi Beruniyning
bu masalaga tabiiy ravishda yondoshganligidan dalolat beradi.
Beruniy insonlar o’rtasidagi tafovut borligi haqida gapirar ekan, u faqat
tashqi farqlar to’g’risida fikr yuritgan. L e kin kishilarning ichki tuzilishi va tashkil
topishi, uning fikricha barchada umumiydir. Ana shu nuqtai nazardan u inson turli
ajdodlardan paydo bo’lgan d e gan ehtimolni butunlay rad etdi. U inson bilan
maymun o’rtasida o’xshashlik borligini aytadi. “Ular a'zolarining o’xshashligi
bilan, tashqi ko’rinishlari ham o’xshab ketadi”.
Inson Beruniy fikricha hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin mutafakkir
insonda hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyat qanday paydo bo’lgani
haqida fikr yuritib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan degan.
U insonning jismoniy tuzilishi va butun hayotini aniqlashda geografik
omilning roli haqida ajoyib fikrlarini aytgan:
Beruniy o’zining “Hindiston” asarida musulmonlar bilan hindlarning urf-
odatlari o’rtasidagi farqni taxmin qilib, ular g e ografik sharoitlarga bog’lik d e gan
fikrni ilgari surdi. Beruniy geografik omilning rolini tahlil qilishni davom ettirib,
hatto tillarning turlichaligi ham geografik sharoitlarga bog’liq deb qaradi.
“Tillarning turlicha bo’lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib k e tishi, bir-
biridan uzoq turishidir” 1
deydi.
1
А.Р.Беруний, Танланган асарлар. 1 жилд, Тошкент, ФАН 1968, 247 б.
2
А.Р.Беруний, Минерология.Москва, Наук, 1963, ст.224
1
Азиз Қаюмов Ажойиб кишилар ҳаёти. Тошкент , 1987. Ёш гвардия, 46-б.
18](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_17.png)
![Beruniy ijtimoiy hayotda moddiy ehtiyojning roli haqidagi fikri o’sha
davrdagi diniy-idealistik qarashlardan farq qiluvchi nihoyatda ajoyib hol edi. U
ong qudratining yolg’iz o’zi inson uchun hal qiluvchi qudratga molik emas, unga
kuch va qudratni faqat jamiyat bergan degan fikrni olg’a surdi. Beruniyning
buyukligi shundaki, u jamiyat yuzaga k e lishi asosida kishilarning moddiy
extiyojini kura oldi. “Inson yalang’ochligi va madorsizligi tufayli, himoya qiluvchi
tayanchlari bo’lmaganligi sababli boshqalar tomonidan musibat chekadi. Uning
ehtiyojini qondira oladigan, talabini himoya qiladigan doimiy zaruriyatni his
etardi” 2
. Shunday qilib, ko’rib turibmizki, himoya qilish zaruriyati tag’in boshqa
extiyojlarni qondiruvchi zaruriyatlar kabi moddiy omillar insonlarni birgalikda
yashashga da'vat etadi.
“Ehtiyojlar turli-tuman va son-sanoqsizdir. Faqat ularni bir qancha kishilar
birgalikda ta'minlay olishlari mumkin. Buning uchun kishilarda shahar yaratish
zaruriyati tug’iladi”. “Gap shundaki, odam ehtiyojining ko’pligi, tiyilishi kamligi,
himoya qilish quroliga ega bo’lmaganligi va dushmanning ko’pligi tufayli, bir-
birini himoya qilish zarurligi, o’zini va boshqalarni ta'min etishga zarur bo’lgan
biror ishni bajarish uchun o’z qarindosh urug’i bilan jamiyatda birlashishga majbur
bo’lgan”degan xulosaga keladi.
Beruniy jamiyatning haqiqiy yuzaga kelish jarayonini ta'riflar ekan, ijtimoiy
hayot o’ziga xos “shartnoma” asosida tuzilishini e'tirof etadi.
Inson bu ehtiyojlarni tushunib, o’ziga o’xshash kishilar bilan birga
yashashning zarurligini tushuna boshlaydi. Shuning uchun o’zaro kelishuvchanlik
qabilidagi “shartnoma” tuzishga kirishadi.
Shunday qilib, bu o’z navbatida, inson o’zining turli-tuman ehtiyojlarini
qondiradigan qishloq va shahar kabi ijtimoiy hayot kechiruvchi markazlar paydo
qilishiga olib kelgan. Insonlarning birgalikdagi turmushi insonni haqiqiy qudratga,
uning ehtiyojlarini qondirishga olib kelmaydi, buning uchun yana mehnat qilish
ham zarurdir.
2
А. Б .Беруний, Минерология. Москва , Наук, 1963 , c т .11
19](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_18.png)
![Beruniy jamiyatni boshqarishda o’sha davrdagi davlat tepasidagi hokimlar
va din xomiylarni uylagancha, jamiyat podshoga xizmat qilmay, podsho jamiyatga
xizmat qilishi kerakligini tushungan: “Idora qilish va boshqarishning mohiyati
balki boshliq zolimlardan aziyat chekkanlarning huquqlarini himoya qilish,
birovlarning tinchligi yo’lida o’z tinchligini yo’qotishdir. Bu ularning oilasini,
ularning hayoti va mol-mulkini himoya qilish va qo’riqlash yo’lida badan
charchashidan iborat” 1
. Beruniy o’z davrining eng ko’zga ko’ringan ilm-fan
homiylaridan edi. U mamlakat ravnaqini qurdi. Ilm-fan, diniy chegaralarga
qaramay, saxovatli xizmatini o’tashi mumkin deb bildi. hindlar uchun tarjimalar
bilan shug’illanar ekan, “ilm tarqatishga va ularda yo’q ilmning ularda ham
bo’lishiga qiziqdi”.
Beruniy tomonidan shunday fikrlar izhor etilgan: Insonning eng oliy baxti
bilishda, chunki u aqlga ega. Baxt ana shu nuqtai nazardan tushunilsagina
jamiyatga tinchlik va farovonlik k e ltiradi. “Haqiqiy huzur-halovat inson biror
narsaga ega bo’lgan sari ana shu narsaga ko’proq ega bo’lish maqsadida
intilishining tobora ortib borishidan iborat. Inson ruhida avval bilmagan narsasini
bilib olishda ana shunday holat paydo bo’ladi” 2
. Insonning oliy fazilati esa,
Beruniy fikricha, boshqalar haqida, ayniqsa kambag’allar haqida g’amxo’rlik
qilishdan iboratdir.
O’rta asrning buyuk olimi xalqlar do’st, inoq, ittifoq bo’lib yashashi uchun
kurashib keldi.
U insoniyatga, u yaratgan fan va madaniyatga qirg’in keltiruvchi urushlarni
qattiq qoraladi. Olim o’zining “Hindiston” asarida “xalqlar o’rtasida tortishish va
talashish ko’p”, d e b afsuslanib tilga olgan edi. Uning Hindistonda olib borgan
keng ilmiy tadqiqot ishlari xalqlar o’rtasidagi do’stlik, o’zaro hamkorlik va
madaniy munosabatlarni mustahkamlashga qaratilgan edi. Bundan ko’rinib
turibdiki, Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma'rifatning keng tarqalishiga katta
e'tibor berdi.
1
М.А.Сал ъ е. Абу Рай ҳ он Беруний, Т ошкент, Фан , 1960, 24-б.
2
А. Ш арипов. Берунийнинг жамият ва инсон ҳ а қ идаги қ арашлари. Беруний ва ижтимоий фанлар, Тошкент,
Фан.1973,71-б.
20](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_19.png)
![Shunday qilib, Beruniyning jamiyat va insonga bo’lgan qarashlari asosida
ajoyib fikr va mulohazalar yotadi. Jamiyatda sodir bo’layotgan jarayonlarni anglab
olish, moddiy omillarning jamiyat va inson hayotidagi o’rnini e'tirof etishi katta rol
o’ynaydi. U o’rta asr davridagi o’rta osiyolik taraqqiyparvar mutafakkirlar
dunyoqarashida yorkin insonparvarlik an'analarini ishlab chiqishda katta hissa
qo’shgan.
II BOB. ABU RAYHON BERUNIY – O’RTA ASRNING MASHHUR
OLIMI.
2.1. Olimning astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi.
Milliy tariximizning yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniyning faoliyatiga
haqqoniy baho berar ekan, Amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni “Beruniy asri”
deb tariflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi
bo’lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo’shgan beqiyos hissasi
bilan izohlanadi. Shu o’rinda ta'kidlash joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham
21](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_20.png)
![tarixiy voqea-hodisalarga, o’z zamondoshlariga baho berishda ham o’ta xolislik va
haqqoniylik bilan fikr yuritgan 1
.
Koinot sir-asrorlarini ilmiy nuqtai- nazardan o’rganish qadim zamonimizda
azal azaldan rivoj topgani yozma manbalar orqali ma'lum. E'tiborli jihati shundaki,
ajdodlarimiz olib borgan ilmiy kuzatuv hamda tadqiqotlar chuqur va aniq ilmiy
qarashlarga asoslangani bilan hamon jahon astranomlarini lol qoldirib kelmoqda.
Ulug’ bobomiz Beruniy olib borgan ilmiy izlanishlar ham falakshunoslik ilmiga
salmoqli o’ringa ega 2
.
Beruniy yoshligidayoq ko’p vaqtini turli kuzatishlar bilan o’tkazgan. U
bolalik chog’larida astronomik asbob yasagan. Xorazmning turli joylari
koordinatlarini aniqlash bilan shug’ullangan va 995-996 yillarda Kot shahrida
diametri 15 ziro' 3
bo’lgan doira va boshqa asboblar bilan astronomik o’lchash
ishlarini olib borgan.
Olimning eng mashhur asarlaridan biri “ Geodeziya” dir. Bu asar shaharlar
orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilashga doirdir.
Shu o’rinda “Geodeziya” asari haqida ikki og’iz so’z: Beruniy 1017 yil
G’aznada ushbu asarni yozishga kirishdi hamda 1025- yil 20- oktyabrda uni yozib
tugatdi. Asarning to’la nomi “Aholi yashaydigan joylar orasidagi masofalarni
aniqlash uchun o’rinlarning chegaralarini belgilash”, qisqartirib fanda
“Geodeziya” deyiladi 1
.
Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy Yer aylanasining kattaligini o’lchash
haqida fikr yuritgan. Qadimdan insonlar Yerning shakli va kattaligini bilishga
qiziqqanlar va turli xalqlar Yer shaklini turlicha tasavvur qilishgan 2
.
Ushbu asarda olim quruqlikning Yer markaziga munosabatini alohida
tadqiq etib bunday xulosaga keladi: “quruqlikning Yer markazidan uzoqlashuvi
o’zgarib turadi. U ko’tarilganda qumlar ko’payib suv kamayadi, ariq va buloqlar
quriydi, yerni sathi yomonlashadi, uni ishlash mumkin bo’lmay qoladi. Natijada
1
И.А.Каримов , Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент. Маънавият, 2008, 42 б.
2
Бахриддин Примов, Берунийнинг ақл машъали.//Жамият газетаси. 13.01.2012, №2, 12 б.
3
Ziro' — qadimgi o’lchov birligi, 49 santimеtr chamasida
1
Ф.Жалолов. Беруний ва картография, Беруний ўрта асрнинг буюк олими, Тошкент, Фан, 1950, 100-б.
2
Муслима Неъматова, Буюк аллома//Маърифат, 14.10.1998, 3 б
22](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_21.png)
![odamlar bunday yerlarni tashlab boshqa joylarga ko’chib ketadilar . “ Tastih as-
suvar va tabtih al-quvar” qisqacha “ Kartografiya” asari Xorazmshoh Abul Abbos
Ma'munga bag’ishlangan . Ushbu asarda jo’g’rofiy xarita haqida bunday deyilgan :
“Yer kurrasini sathga o’tkazishda esa shahar va qishloqlarning uzunlik va
kengliklarini, dengizlar, buloqlar, daryolar, qumliklar, tog’lar, konlar ,tepaliklar,
qiyalik va soyliklarni bayon etadigan “ Jo’g’rofiya” kitobiga ehtiyoj paydo bo’ladi
va aniq ma'lumotlar orqali ularning (belgilari) ishlanadi” 3
.
Miloddan avval o’tgan Pifagor, Arastu, Arximed, Eratosfen kabi buyuk
olimlar Yer dumaloq va shar shaklida degan fikrni aytganlar. Jumladan, miloddan
250- yil ilgari Iskandariyalik olim Eratosfen Yer shar shaklida deb, uning
o’lchamlarini quyidagicha aniqlagan. Iskandariya bilan Sienya 6
shaharlari
orasidagi masofani karvonlarning yurish muddati bilan o’lchaydi, keyin bu
qiymatni ikki shahar kengligining ayirmasiga bo’ladi va Yer radiusini 6840
kilometr deb chiqaradi. Bu gradus meridian yoyining uzunligi esa 119,444 bo’ladi
yoki meridian yoyining uzunligi 7° 12 ga tengligini aniqlab, bu yoy meridian
aylanasi uzunligining 1G` 50 qismi ekanligini hisoblagan. Yer meridian
aylanasining uzunligi 39500 kilometrga yaqin bo’lsa kerak, degan fikrga kelgan.
Eratosfendan so’ng Misr, Xitoy va Gretsiya olimlaridan bir qanchasi
Eratosfen o’lchagan usul bilan Yerning kattaligini aniqlaganlar.
O’rta asrda Yerning hajmini aniqlashda yurtimizdan yetishib chiqqan
olimlarning xizmatlari katta bo’lgan. Muso Muhammad al-Xorazmiy bir gradus
meridian yoyning uzunligi 8 kilomet rga tengligini isbotlab bergan 1
.
Bag’dodda tashkil topgan “ Donishmandlik uyi” nomli o’sha davrning fanlar
akademiyasida o’rta osiyolik olimlardan Xorazmiy, Farg’oniy, habash Xasib,
Marvaridiy kabi olimlar turli sohalarda ish olib borganlar. Beruniy ham shu
«Donishmandlik uyi» ning a'zosi bo’lib, u yerda 7 yil ishlagan. Uning yozishicha,
xalifa Ma'mun buyrug’iga binoan “ Donishmandlik uyi” ning olimlari ikki guruhga
bo’linib, Iroqning Mosul shahri g’arbidagi Sandar sahrosida gradus o’lchash usuli
3
Зокиржон Саидбобоев, Абу Райҳон Берунийнинг картографик мероси. //Мозийдан садо журнали, 2003. №1.
36-40-б.
6
Ziro- qadimgi o’lchov birligi, 49 santimetr chamasida
1
Қодир Тўраев, //Беруний ернинг катталигини қандай ўлчаган?,//Маърифат газетаси, 04.11.2006, 16-б.
23](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_22.png)
![asosida Yer kattaligini aniqlashga kirishishgan, bunda Xolid al-Marvaridiy bir
guruhga, Abu ibn Iso as- Asturlobiy ikkinchi guruhga rahbarlik qilgan. har qaysi
guruh o’zi o’lchab topgan natijalar bo’yicha bir gradus meridian yoyning
uzunligini hisoblagan.
Eng qadimgi astranomik asbob bu oddiy tayoq miqyos bo’lgan. O’rta
asrlarga kelib, miqyosning soyasi o’zgarishini kuzatish bilan vaqtni aniqlash
mumkin bo’lgan, masjid va madrasalar yaqinida bunyod etilgan minoralar miqyos
vazifasini bajargan. O’rta asr musurmon falakiyotiga boshqa jihozlar astralyabiya
(ustrolob) armiyalar sfera tirikvetr quyosh soati, quyosh va oy tutulishini vaqtlarni
aniqlovchi asboblardan foydalangan.
Birinchi guruhdagilarning hisoblashicha, bir gradus meri dian yoyning
uzunligi 815 kilometrga teng chiqqan, ikkinchi guruh topgan qiymat 1315 metr
kam bo’lgan. Beruniy natijalar o’rtasidagi bu tafovutning sababi ikki xil
o’lchashda, deydi va o’zi bu natijalarni tekshirib ko’rishga qiziqib, gradus o’lchash
ishlarini olib bormoqchi bo’ladi. Buning uchun u Dehiston dashtini (Kasbiy
dengizining janubi-sharqiy qismi) tanlagan, lekin yordamchisi va yetarli mablag’i
yo’qligi uchun bu ishni amalga oshirolmagan.
Yer o’lchamini gradus o’lchovi usuli bilan aniqlash uchun ma'lum kenglikda
tekis joy kerak bo’ladi va bu yerda bir necha o’n kilometr aniq o’lchanishi lozim.
Bu ish ko’p vaqt, katta mablag’ va puxta tayyorgarlik talab qilardi. Bu haqda
Beruniy: “ Yer aylanasi uzunligini sahroni kezib yurmasdan quyidagicha aniqlash
mumkin. Buning uchun dengiz sohilidagi yoki tekis joyda qad ko’tarib turgan
baland toqqa ko’tarilib quyosh chiqishi yoki botishi oldidan quyosh gardishining
yarmi ufq orasida bo’lgan vaqtda doirali armillyar asbob bilan uning pasayish
burchagi o’lchanadi” deydi. Ufq pasayishini o’lchash usulini chizma va formulalar
yordamida tushuntiradi, Bunda, tog’ tepasida quyosh chiqishi yoki botishiga qarab
ko’rish nurining tog’ tepasidan o’tgan gorizontal chiziq bilan hosil qilgan burchak
o’lchanadi 1
.
1
Бахриддин Примов, Беруний ақл машъали. //Жамият газетаси. 13.01.2012, №2, 12-б
24](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_23.png)
![X-XI- asrda yashab ijod qilgan ulug’ qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy
Yerning kattaligini o’lchashda yangi usul qo’llab, bir gradus meridian yoyning
uzunligi 16 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan. Beruniy Yerning radusini o’sha
davr uchun aniq o’lchab bergan. U Yerning meridian aylanasining uzunligini
40183 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan 2
.
Sulton Mahmud G’aznaviy Hindistonga qilgan safarining birida Beruniyni
ham birga olib ketadi, vaqtincha istiqomat qilishga to’g’ri keladi. U o’zga yurtda
bo’lishiga qaramay, fursatdan foydalangan holda Mo’ltondan 400 kilometr
g’arbdagi Nandna qo’rg’onida Yer kurrasi o’lchamini aniqlashga kirishadi, avval
shu joyning geografik kengligini o’lchab 32°c ga teng ekanligini aniqlaydi.
So’ngra ufqning pasayish burchagini o’lchaydi. Bu haqda olimning o’zi
quyidagicha yozadi: “ Hindiston yeridagi Nandna qo’rg’onida istiqomat qilishimga
to’g’ri keldi. Qo’rg’onning g’arb tomonida baland tog’, janubiy tomonida esa keng
sahroni ko’rdim va shu on (ufq pasayishini o’lchash usulini) sinab ko’rishga
kirishdim. Tog’ tepasidan turib yerning lojuvard rangdagi osmon bilan tutashganini
yaqqol ko’rdim. Qarash chizig’i vertikalga perpendikulyar bo’lgan chiziqdan 0°
341 pasaydi. Perpendikulyar bo’lgan tog’ balandligini o’lchadim, u shu yerda
qo’llanadigan o’lchovda 652,055 cho’zim (gaz)ga teng keldi” 1
.
Yer aylanasining uzunligini aniqlash, Beruniy aytganidek, sahrolarni kezib
1°c yoy uzunligini aniqlashga nisbatan aniq va qulay. Shu bois, u trigonometrik
usullardan foydalanib, tog’ balandligini o’lchashda avvalgi astronomlardan ham
aniqroq natijaga erishgan.
Beruniy yer o’lchovi bo’yicha yangi uslubni, ya'ni kenglik va uzunlik
o’lchovlarini aniqladi. Olim shu tariqa Movorounahr va Xorazmdagi 80 ta
shaharning aniq kenglik va uzunlik o’lchovlarini topdi.
Shunday qilib, Beruniy shaxsan o’zi bir qancha shaharlarning geografik
kengliklarini hisobladi. Xullas, buyuk bobomiz Abu Rayhon Beruniyning ilmiy va
2
Қодир Тўраев, //Беруний ернинг катталигини қандай ўлчаган?,//Маърифат газетаси, 04.11.2006, 16-б.
1
Зокиржон Саидбобоев. Абу Райҳон Берунийнинг картографик мероси.//Мозийдан садо журнали, 2003. №1.
36-40 б.
25](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_24.png)
![madaniy merosini o’rganish, uni o’quvchi va talabalarga yetkazish azaliy
qadriyatlarimiz sirasiga kiradi.
Endi Abu Rayhon Beruniyning fizika faniga qo’shgan hissasi haqida
to’xtalib o’tamiz.
Turkiyalik olim Oydun Sayiliy astranomiya tarixiga oid “Islom olamidagi
rasadxonalar va uning rasadxonalar tarixidagi o’rni” kitobida Beruniyning bir
nechta rasadxona bunyod etgani va ularda ekliptikaning ekvatorga og’maganligini
va geografik koordinatalarni aniqlaganini yozgan 7
.
Beruniy o’z tatqiqotlarida osmon jismlari o’rni, harakatlari va samoviy
jarayonlari, quyosh va yulduzlarning olovli sharsimonligi, yulduzlarning harakati,
rodiakal yorug’lik, Yer qobig’ining harakatlanishi (qalqishi va qaytishi), Yerning
o’z o’qi atrofidagi aylanma harakati, kamalak yog’dusi, tong va oqshom
shafaqlari, Oyning to’lish vaqtlardagi ranglarining o’zgarishi, gravatatsiya
hodisasi, kometa, meteor, meteorlar yomg’iri haqida xulosalar bayon qilingan.
Shuningdek, alloma amaliy astranomiya yo’nalishida joylarning gegrafik kengligi
va uzoqliklarini aniqlash, taqvimlar tizish haqida fikrlar bayon qilingan.
Beruniyning materiya, o’lchov birliklari, tezlik, chiziqli va burchakli tezlik,
og’irlik, solishtirma og’irlik, tutash idishlar, fontan, artezian quduqlari, bo’shliq,
atmosfera bosimi, konvektsiya, suyuqlik zarrachalari orasidagi tortilish kuchi,
inertsiya, ta'sir, jismlarning erkin tushishi, oddiy mexanizmlar kabi juda ko’p
ishlarini ta'kidlash maqsadga muvofiq materiya haqida, gap ketganda Beruniyning
“ Hindiston” asaridagi “ ...fe'l (harakat) butunlay moddaga tegishli, chunki u
moddani band qilib turli shaklga kirgizuvchi va shakldan bo’shatuvchidir. Demak,
modda foil (ishlovchi) va uning qo’l ostidagi hamma narsalar fe'lni kamolga
yetkazishda moddaga yordamchidirlar. Ruh turli quvvatlarga ega bo’lmaganligidan
ishlovchi — foil emas” 1
,—degan so’zlarini eslatib o’tish lozim. Bunda Beruniy
harakat— moddaning shaklini o’zgartiruvchi sabab ekanligini qayd qilishi bilan
7
Бахриддин Примов. Беруний ақл машъали. // Жамият газетаси. 13.01.2012,. №2, 12-б.
1
Марио Лъоцци, История Физики , Москва, Мир, 1970, ст..64.
26](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_25.png)
![birga, materiyani birinchi, ruhni esa ikkinchi deb qaraydi. Bu olimning
dunyoqarashida juda muhim o’rin sanaladi.
Zichlik va solishtirma og’irlik haqida gap borgan vaqtda, 50 dan ortiq
moddaning solishtirma og’irligi hozirgi zamon aniqligi darajasida jahonda birinchi
bo’lib Beruniy tomonidan aniqlanganligini alohida qayd qilib o’tish kerak. Abu
Rayhon Beruniy turli moddalarning teng hajmdagi og’irliklarini taqqoslab,
ularning solishtirma og’irliklarini aniqlaydi. Bundan tashqari u o’sha moddalarning
teng og’irlikdagi hajmlarini o’lchab, natijalarini taqqoslash orqali ham solishtirma
og’irliklarini qayta aniqlagan. Buning uchun Beruniy maxsus xilma-xil qoliplar
yasaydi.
O’z ishiga g’oyat talabchan va sinchkov Beruniy bu o’lchash usullaridan
ham qanoatlanmaydi va gidrostatik tortish usulidan foydalanadi. o’z ishiga g’oyat
talabchan va sinchkov Beruniy bu o’lchash usullaridan ham qanoatlanmaydi va
gidrostatik tortish usulidan foydalanadi. Jismlar hajmini aniq o’lchash uchun
Beruniy maxsus asbob yasaydi (1-rasm).
1-rasm
Uning bu asbobi usha davrdagina emas, balki hozirgi kunda ham diqqatga
sazovordir. Bunda u ana shu asbob (idishni) suyuqlik bilan to’ldirib, unga “teng
og’irlikdagi jismlarni navbatma-navbat tushirish orqali shu jismlarning siqib
chiqargan suviga nisbatan hajmini aniqlagan. Beruniy 9 metall, 18 ta suyuqlik, 15
ga yaqin mineral va boshqa jismlarning solishtirma og’irlik larini o’lchaydi.
Beruniyning suvdan yengil bo’lgan mum, sham va yog’och kabi 5 dan ortiq
qattiq jismlarning solishtirma og’irligini aniqlashi ham diqqatni jalb etadi.
27](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_26.png)
![“ Mineralogiya” kitobining “ Turli suvlar haqida ko’rsatma va qo’llanma”
degan bo’limida toza suvdan sho’r suv, shuningdek, buloq, dengiz va botqoq
suvlarini farq qilgan holda ularning havo holatlariga qarab o’zgarishini ham
yozadi. Uning bu fikrlari Beruniydan ikki asr keyin o’tgan o’rta Osiyolik olim
Abdurahmon Xaziniy asarlarida ham qayd qilingandir. Beruniy 5 xil suvning
solishtirma og’irligini aniqlagan. Beruniyning bodring va qovun suvlari, sirka,
sharob, sigir suti, o’simlik moyi, asal, tovuq tuxumining oqi, kishining qoni va
siydikning issiq hamda sovuq holatdagi solishtirma og’irliklarini aniqlashi faqat
fizikadagina emas, balki meditsina, biologiya va texnikada ham katta ahamiyatga
ega.
Beruniy og’ir va yengil jismlarning hammasi ham yer markaziga tortilishini
shuningdek, jism zarrachalari orasida ham tortilish kuchi mavjudligini asoslaydiki,
uning bu mulohazalari butun dunyo tortilish qonuni tomon qo’yilgan ilk bor qadam
edi.
Ma'lumki, jismlarning og’irlik kuchi ta'siri bilan havosiz fazoda pastga
(yerga) tushish hodisasi jismlarning erkin tushishi deb yuritiladi.
Beruniyning bu qarashlari XVII asrda mashhur Italyan olimi Galiley
tajribalarida uzil-kesil isbotlanganligi va fanga kiritilganligi allomaning nechog’lik
buyukligidan dalolat beradi. Beruniy o’zining “ Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar” kitobida, suv zarrachalari bir-birini tortib, tutashuvi natijasida suvi
tortilayotgan idishdagi suv tugaguncha yoki suv oqib borayotgan idishdagi suv
sathi suvi tortilayotgandagining sathiga barobar bo’lguncha oqish davom etishini
ta’kidlaydi.
Beruniy “ Geodeziya” kitobida og’irlikni, jismlar o’z tabiiy o’rinlariga yoki
yerning biron boshqa joyiga ko’chgan vaqtida ham o’zgarishini eslatib o’tadi 1
.
Beruniy samo va zamin muloqoti yo’nalishida astralogiya nisbatan salbiy
fikr bildirgan holda samo va zamin orasidagi ma’lum muloqot mavjudligini
ta’kidlaydi. Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida “...
Oyning quyosh bilan uchrashadigan va ro’para keladigan kunlari haqida so’z
1
Абу Рай ҳ он Беруний , Танланган асарлар, 3-жилд, Тошкент , Фан , 1982. 112-б.
28](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_27.png)
![borganda, jumladan, shu kuni dengizlar pasayib, suvlar kamayadi” 2
degan
so’zlarni o’qish mumkin. Hozirgi astranomiyada bu jarayon Oy va quyoshning
gravatatsiyasi ta'sirida ro’y beradigan dengiz suvlarining qalqish va qaytish
hodisasi deb yuritilgan.
Beruniyning ta’rifida Oy va Quyoshning gravatatsiyasi xususiyatlari inson
vujudiga ta'sir xususida yozgan ham yozgan. Bu fikrlar XX asr tadqiqotlarida ham
o’z tasdig’ini topdi. O’rta asrlar musulmon sharqi boshqa mutafakkirlarining
alohida asarlarida ham koinot va olam tuzilishi haqida o’z davri uchun kutilmagan
va juda ajoyib mulohazalar aks etgan.
Bundan tashqari asarda qayd qilingan quyidagi fikri diqqatga sazovordir.
“Quyosh nurining harakati masalasida ham ixtiloflar bor. Ba'zilar: “U
zamonsizdir, chunki jism emas” desa, ba'zilar “Uning zamoni tez, lekin undan
ham tezroq biron narsa yo’q va (nur) tezligini sezib bo’lmaydi. Chunonchi
taqqillagandagi ovoz harakati nur harakatidan og’irroqdir, nur shu jihatdan unga
qiyos qilinib, zamoni u bilan bilinadi”, deydi... quyosh jismi va shu'lasi
to’lqinining yaqin kelishi haroratning dastlabki sababidir”. Demak, Beru niy
quyoshdan kelayotgan nurlarga quyosh issiqligini tarqatuvchi zarrachalarning
shu'lasi deb qarab, tarqalish tezligi haqida ham fikr yuritadi 1
.
Yana shu narsani alohida ta'kidlash kerakki, fizika fanining rivojlanishida
energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni muhim va hal
qiluvchi rol o’ynaydi. Bu borada B e runiyning Ibn Sino bilan bo’lgan savol va
javoblarida “Aristot e l falak harakat qilganida o’ziga t e gib turgan havoni qizdiradi
d e ydi. Issiqlik harakat barobarida ekanini sovuqlik harakatsizlik barobarida
ekanligini bilganmiz. Falak tez harakat qilganda o’ziga tegib turgan havoni
qizdiradi. Bundan asiyr ismli olov paydo bo’ladi, harakat qancha tez bo’lsa
qizdirish shuncha ko’proq ham qattiqroq bo’ladi. Ravshandirkim falakdagi
harakatlanishning eng tezrog’i ekvatordagisi va eng sustrog’i ikki qutbdagisidir”
degan bo’lsa, Beruniy “Hindiston”da Yoritgichning kunlik yo’li Shimolda
qutbga yaqin turgani uchun kengayib boradi. Quyosh o’zining belgili bir kunlik
2
Абу Рай ҳ он Беруний, Ў тмиш хал қ лардан қ олган ёдгорликлар, Тошкент , Фан , 1966. 43-б.
1
Абу Рай ҳ он Беруний , Танланган асарлар, 3-жилд , Тошкент , Фан , 1982. 112-б
29](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_28.png)
![yo’lida borishida kichik yoyning kezishiga kam vaqtni, kattasiga ortiq vaqtni
ketkazadi. Kichik kunlik yo’lda sekin yurib, kattasida esa buning aksi bo’ladi, ya'ni
tez yuradi», deganida chiziqli va burchakli tezliklarni bir-biridan farq qilgani holda
mexanik energiyasining issiqlik energiyasiga aylanishini qayd qilgan bo’lsa,
“Kitob at-tafxim li avoili sinoati at-tanjim” (ya'ni “Astronomiya san'atining
boshlang’ichini o’rganish kitobi”) dagi Yer yuzi havo bilan o’ralgan, suv isiganda
bug’ga aylanib havoga ko’tariladi, keyin bulutga aylanadi. Unda tomchilarga
aylanib yog’adi tog’ va tepalardan oqqan suvlar qo’shilib daryo hosil qiladi.
quruqlik va suv birgalikda shar qiyofasida bo’lib, buning har tomonini havo o’rab
turadi» degan so’zlarida issiqlik energiyasining mexa nik energiyasiga aylanishi
konventsiya hodisasi haqida fikr yuritadi 2
.
Bulardan tashqari, Beruniyning yorug’lik energiyasini issiqlik energiyasiga,
magnit maydonining energiyasini mexanik energiyasiga, mexanik energiyasini
elektr energiyasiga va aksincha elektr energiyasining mexanik energiyasiga
aylanishi haqidagi tajriba va mulohazalari V.M.Lomonosovning tajriba va
kuzatishlarida tamomila tasdiqlandi va fanga kiritildi.
Yuqorida keltirilgan ma'lumotlarda Beruniyning jahon fizika faniga
qo’shgan ajoyib hissalaridan faqat ayrimlarinigina sanab o’tdik, xolos. Uning
fizikaga oid o’lchov birliklari, kuch, inertsiya, harakat, ta'sir va aks ta'sir, chiziqli
va burchakli tezlik, quyosh markazlik ta'limoti va unga doir asboblari, Oy va
quyosh tutilishi, ob-havo, yoritilganlik, zarrachalarning bo’linishi va harakati,
shafaq hodisalari hamda ularning turlariga o’xshash yana juda ko’p ishlari bilan bir
qatorda, matematika, astronomiya, biologiya, geog rafiya, mineralogiya, geologiya,
geodeziya, pedagogika, etnografiya, filosofiya kabi fanlarga tegishli jahon
ahamiyatiga molik bo’lgan boshqa ishlari ham diqqatga sazovordir.
2
Т.Усмонов. Берунийнинг физика тарихида тутган ў рни. Беруний ту ғ илган кунининг1000 йиллиги.
Т ошкент, Фан,1973,183-б.
30](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_29.png)
![2.2. Abu Rayhon B e runiy – g e ologik hodisalar, min e rallar va
javohirlarni o’rgangan dastlabki tadqiqotchi
Buyuk o’zbek olimi Abu Rayhon Beruniyning Yer sathi relyefining daryo
hamda dengizlar ta'sirida o’zgarishi borasidagi kuzatuvlari, quruqlik hamda
dengizlarning o’zaro o’rin almashib turishiga doir fikrlari, yer osti yotqiziqlari va
bu yotqiziqlarda uchraydigan toshqotgan qoldiqlar haqidagi tavsiflari, shuningdek,
uning tabiatda mineral hamda rudalarning hosil bo’lishi to’g’risidagi ba'zi
tushunchalari fan tarixi uchun, hususan, geologiya fani uchun favqulodda zo’r
ahamiyatga ega. Olimning “Mineralogiya” “Saydana”, “Geodeziya”, “Hindiston”
kitoblarida keltirilgan javohirlar va asl metallar koni, ularni qidirish hamda qazib
olish metodikasi, metallarni rudadan ajratib olish texnologiyasiga doir ma'lumotlari
ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.
Abu Rayhon Beruniyning Kitob al-jamohir fi ma'rifat al-javohir deb atalgan
kitobi ushbu bobga asosiy manba qilib olindi.
Ispaniyaning Ekskurial d e gan kutubxonasida shu kitobning qo’lyozmasi bor.
Asrimizning 20-yillarida kayserlik (Turkiya) bir kishining shaxsiy kutubxonasidan,
oradan ko’p o’tmay Istanbuldagi Saroy kutubxonasidan kitobning qo’lyozma
nusxalari topildi. Saroy kutubxonasidan topilgan nusxa boshqa nusxalarga
qaraganda birmuncha to’liqdir. Taniqli arabshunos F. Krenkov ana shu uchala
31](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_30.png)
![nusxadan foydalanib kitobning tanqidiy tekstini tayyorladi va uni «Mineralogiya»
deb atadi. Bu nom ko’pchilik tomonidan maqbul topilgan bo’lib, hozirga qadar
shunday atalib k e ladi 1
.
Beruniyning ushbu kitobiga berilgan nomni, ya'ni “Mineralogiya” ni
qo’llash mumkinligini inkor qilmasakda, o’zimizning mazkur atama hususidagi
mulohazamizni aytmasdan o’tolmaymiz. hozirgi tushunchamizda mineralogiya
termini geologiya fanining tabiiy reaktsiyalar mahsuli hisobilanadigan va o’ziga
xos muayyan fizik hamda ximiyaviy xarakteristikaga ega bo’lgan minerallarni
o’rganadigan bir sohadir. Shunday ekan, u tabiiy birikmalarni o’rganish bilan
chegaralanadi. Beruniy kitobida esa javohirlar (jinslar), mineral va metallarga doir
ma'lumotlar ham bayon qilinadiki, bu kitobning mineralogiya fani doirasidan
chiqib, ayrim hollarda fanning petrografiya, kristallografiya, metallshunoslik kabi
sohalarini o’z ichiga olishligini bildiradi, Lekin shunday bo’lsa ham, kitobni
petrografiya deb ham, mineralogiya deb ham atamay, muallifning o’zi ishlatgan
nomni qoldirib, uni so’zma-so’z “Javohirlarni bilishga oid ma'lumotlar to’plami”
deb tarjima qilish maqsadga muvofiqdir. Kitobda hosil bo’lishi jihatidan
mineralogiyaga aloqador bo’lmagan yoki sun'iy moddalarga (shisha, farfor va
hokazo) mansub moddalar ta'rifi berilganligi uchun ham uning nomini o’z holicha
qoldirgan ma'qul.
Abu Rayhon Beruniy birinchilar qatorida yer qiyofasining o’zgarishi —
dengiz hamda quruqliklarning o’z joyini o’zgartirib turishi to’g’risida batafsil fikr
bildirdi. Olim o’zining “Quruqlik dengiz o’rniga va dengiz quruqlik o’rniga
ko’chadi” degan fikrini Arabiston sahrosi bilan qoraqumning (Beruniyning gapi
bo’yicha Jurjon hamda Xorazm o’rtasidagi sahro) o’z o’rnini o’zgartirganligini
tahlil qilish asosida isbotlaydi. Uning fikriga qaraganda, Arabiston sahrosi o’rnida
bir vaqtlar d e ngiz bo’lgan. Sahro zamini ostidan topilayotgan chig’anoq hamda
baliq suyaklari qoldiqlari bu yer dengiz bo’lganligidai dalolat beradi, deydi olim 1
.
1
http://uz.wikipedia.org/wiki/Olim
1
Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 3-жилд. Тошкент, Фан, 1982, 29-б.
32](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_31.png)
![Shuningdek, Beruniy Qoraqum sahrosi, yer qatlamidan chiqqan baliq
suyaklari qoldiqlariga asoslanib, bir zamonlar dengiz yoki ko’llardan iborat
bo’lganligini isbotlashga harakat qiladi.
B e runiyning yozishicha, Misr hamda Sudan y e rlari qiyofasi ham o’zgargan.
Olim bu fikrini asoslash uchun olib borgan tadqiqotlari natijasida qo’lga kiritgan
ko’plab ashyoviy dalillar keltiradi, qadimgi yunon olimlari asarlariga murojaat
qiladi. U yer ostidan chiqqan qadim hayvonlar chig’anog’i yoki qoldiqlarini
hozirgi har qanday paleontologiya yoki zoologiya mutaxassisi havas qiladigan
darajada aniq tasvirlab beradi.
“Mineralogiya” asaridagi mana bu satrlar bu fikrimizning qanchalik
to’g’riligini ochiq-ravshan ko’rsatib berishi mumkin: “...menga Zarubondagi oltin
konlari quduqlaridan bir nechta chig’anoq keltirib berishdi. Ularni quduqlardan
birining bir yuz ellik tirsak (bir tirsak taqriban 50 sm ga t e ng) chuqurligidan
topilgan. Chig’anoqlarning kattaligi yong’oqdek, lekin ularning po’sti juda qalin
tartibli chizilgan, toshga aylangan, chig’anoqlardan iborat. Ularda hayvonlarning
o’zi yo’q bo’lib, giltosh qoldiqlari qolgan, xolos” Shundan keyingi satrlarda
Beruniy dengiz chig’anoqlarining o’ziga xos xususiyatlarini batafsil tasvirlaydi:
“Dengiz hayvonlari ancha yirik va chig’anog’i ancha qalin va qattiq bo’ladi... Bir
marta ularning tashqi tomoni xira, qora, ichki tomoni esa o’tkir tovlanuvchi sariq
marvaridga o’xshash xilini ko’rganman” 2
.
Beruniy o’tmish davr hayvonlari qoldiqlarining qadimgi landshaftlarni
tiklash hamda quruqlik va dengizlarning vaqti-vaqti bilan o’rin almashinib
turishlari sababini aniqlashdagi ahamiyatini to’g’ri tushungan. Ammo O’rta
asrlarda o’tgan sxolastika (borliqni tekshirish va o’rganishga emas, balki din
aqidalariga suyangan idealistik falsafa) kayfiyatidagi g’arb olimlari Beruniyning
mazkur tushunchasini inkor etishdi.
Ular Beruniy va Abu Ali ibn Sinoning yer qiyofasining o’zgarishini yer
qatlamlaridan topilgan hayvon hamda o’simlik qoldiqlari bilan isbotlashlarini
xayoliy gap deb hisobladilar. G’arb olimlarining fikriga qaraganda, yer
33](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_32.png)
![qatlamlaridan chiqadigan bu qoldiqlar go’yo “G’alati jismoniy nuqson” (tabiat
hazili) emish.
To’g’ri, ancha keyin, XVII asrda geologiya sohasida ish olib borgan
tadqiqotchilarning ko’pi chig’anoqlar “tabiat hazily” natijasi emas, balki haqiqatan
ham bir zamonlarda yashagan jonli organizmlar qoldig’i ekanligini e'tirof etishdi.
Lekin bu organizmlarning halokatga uchrashiga va yer ostida qolib ketishiga
umumjahon suv toshqini sabab bo’lgan degan noto’g’ri fikr uzoq vaqtga qadar
hukmron bo’lib turdi. Shunday qilib, keyingi uzoq davrlar mobaynida bu geologik
hodisani umumjahon suv toshqini bilan bog’lab tushuntirilib kelindi. Shuni aytish
kerakki, Injil (xristianlar va yahudiylarning muqaddas diniy kitobi)da ham ana shu
fikr ilgari suriladi.
O’rta Osiyoning ikki buyuk olimi Abu Ali ibn Sino bilan Abu Rayhon
Beruniy qadim yunon mutafakkiri Aristoteldan keyin quruqlik hamda dengizlar
vaqti-vaqti bilan almashinib turadi degan fikrni ilgari surishgan edi. Beruniyning
tog’larning yemirilish jarayoni haqidagi fikrlarini va quruqlikda — soyliklarda
(alyuvial cho’kindi) ham-da dengiz tubida cho’kindilar hosil bo’lishiga,
shuningdek, dengizlarning quruqlikka aylanishiga doir tavsiflarini alohida ta'kidlab
o’tish kerak. Uning bu jarayondagi uchta bosqich haqidagi tasavvurlarini A. I.
Islomov chuqur o’rgangan. A. I. Islomov, V. I. Popov tomonidan ajratib
ko’rsatilgan bu bosqichlar hamda fatsial zonalarning qiyosiy tahlilini keltiradi.
Beruniy o’zining “Saydana» asarida yirik, dag’al toshlar majmuasidan
iborat jinslar bilan mayda zarrachalardan iborat jinslarning tog’dan tekislik, ko’l
va dengizlar tomon siljishiga qarab almashinishlarini nihoyatda aniq tasvirlaydi.
Daryolarning kattaligi va ularning kuchi, tosh hamda zarrachalarning katta-
kichikligiga qarab yer sathining turli joylariga: tog’ etaklariga, soylarga, ko’l
hamda dengizlar tubiga yig’iluvchi cho’kindilar keltirib chiqaradi. Bu esa siniq
jinslar: konglomerat (har xil g’o’la, tosh, shag’al parchalari va qum zarralarining
loy, ohak yoki lava vositasida bir-biriga jipslashuvidan hosil bo’lgan tog’ jinsi)
shag’al, qum va loylarning yer yuzasida va suv ostida joylashish va tarqalish
qonunlaridan biridir. Siniq, bo’lak-bo’lak zarralardan tashkil topgan jinslar
34](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_33.png)
![mashhur rus olimi V. L. Pustovalov tomonidan har tomonlama puxta o’rganilib
chiqilgan. Uning “Cho’kindi jinslar p e trografiyasi” nomli asarida bu jinslar
ta'riflab b e rilgan. V. L. Pustovalov bu tog’ jinslarining tog’dan tekislik tomon
joylanishini mexanik differentsiatsiya, xemogen jinslar o’zgarishini esa ximiyaviy
differentsiatsiya deb ataydi.
Xorazmlik olimning biz yashab turgan Yer, uning shakli, o’lchami,
radiusining kattaligi haqidagi fikrlari g’oyatda qiziqarlidir.
“Yer shar shaklli koinot ichida sharsimondir va o’z og’irligi bilan har
tomondan markazga tortiladi. Suv yuzining yumaloqligi ham shundan...” 1
Beruniy
shunga asoslanib Yer chekkalaridagi og’irlikning muvozanatlashishi uchun Yer
ichidagi massa harakatlanishi va almashib turishi zarur deb taxmin qiladi.
Beruniy materiklarning, ya'ni qit'alarning harakat qilishi mumkinligi va
sabablarini quyidagicha tushuntiradi: “Dumaloq yerning bir qismi chuqur
cho’kishlar (yoki yoriqlar) tufayli (asosiy qit'adan) ajralgan, ular orasiga atrofdan
(dengizdan) suv kirib (okeanlar kattalashgan) ko’tarilib qolgan (qismini) okeanlar
qoplay olmagan bo’lishi ham mumkin...”. 2
Bu satrlardan ko’rinib turibdiki, Beruniy o’sha vaqtdayoq ba'zi qit'alarning
gorizontal siljishi mumkinligini taxmin qilgan. Ma'lumki, qit'alarning gorizontal
siljishi haqidagi masala Beruniydan necha yuz yil keyin, aniqrog’i, XX asr
boshlarida nemis geofizigi A. Vegener va uning izdoshlari tomonidan ko’tarib
chiqilgan edi. A. Vegener granit materiallardan tashkil topgan qit'alar Yerning o’z
o’qi atrofida aylanishi ta'siri ostida gorizontal holatda siljishi mumkinligini faraz
qilgandi.
Bundan tashqari, Beruniy Yerimizning vertikal, ya'ni tik harakat qilishligini
ham ko’rsatib o’tadi. U yer osti qiyofasining, daryolar yo’lining o’zgarishini
yerimizning vertikal harakati bilan izohlaydi. Bu o’zgarishlar esa, o’z navbatida,
iqlim sharoitining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Natijada unumdor, gullab-
yashnayotgan vohalar jonsiz cho’lu sahrolarga aylanadi, deydi Beruniy.
So’zimizning quruq bo’lmasligi uchun bitta misol keltiraylik. Beruniy o’z
1
М.Акромхўжаев, Беруний –геологик ҳодисалар, минераллар ва жавоҳирларни ўрганган дастлабки
тадқиқотчи, Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам. Тошкент, Фан, 1973, 38-б
35](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_34.png)
![kuzatishlariga hamda Aristotel qoldirgan ma'lumotlarga tayanib, Amudaryo
(Jayhun)ning o’z yo’lini o’zgartirganligini batafsil tushuntirib beradi. Uning
yozishicha, Jayhun qadim zamonlarda Balxan nomi bilan ma'lum bo’lgan shahar
(mazkur shaharning nomi g’arbiy Turkmanistondagi Balxan tog’i nomida saklanib
qolgan) orqali hazor (Kaspiy) dengiziga qarab oqqan. Keyin daryoning o’zani
qizilqum tomonga qarab o’zgargan. Uning deltalari (daryoning soy hamda
o’zanlarga bo’linib, tarmoqlanib ko’l yoki dengizga quyiladigan joyi — muharrir)
Aris daryosining Sirdaryoga quyilish qismidagi Utrorga qadar borgan. “Odamlar
Jayhunning har ikkala qirg’og’i bo’ylab 300 tadan ziyod shahar va qishloq bunyod
qilishgan. Ularning xarobalari hozirga qadar (Beruniy yashagan davr nazarda
tutilyapti) saqlanib qolibdi” 1
.
“Ko’p o’tmay, — so’zida davom etadi Beruniy,— (Amudaryo) suvi
pecheneglar (Orolbo’yi viloyati aholisi) yeri tomon burilgan va Xorazm hamda
Jurjon o’rtasidagi sahroga oqqan” 2
Beruniyning ko’rsatishicha, bu yerda uzoq
davrlar mobaynida hayot qaynagan. Keyin esa, Amudaryoning o’z yo’lini
o’zgartirib, Sariqamish orqali Xorazm tomonga oqishi tufayli bu yerda hayot
so’ngan.
Beruniy bu o’rinda Amudaryoning hozirgi oqimini, uning Xorazm yoinki
Orol dengiziga quyilishini nazarda tutayotganga o’xshaydi. Beruniy Amudaryo
o’zanining va shu bilan bog’liq ravishda iqlim sharoitining o’zgarishiga, aholining
bu yerlarni tashlab ketishiga bu joyning vertikal ko’tarilishi hamda qum bosishi
sabab bo’lgan deb hisoblaydi.
Abu Rayhon Beruniy o’zining “Javohirlarni bilishga oid ma'lumotlar
to’plami” asarida yoqut, la'l, olmos, najdak, marvarid, zumrad, feruza, aqiq,
zabarjad, oniks, xrizolit, billur, ametast (binafsha rangli shaffof tosh), lojuvard,
malaxit (yashiltosh), nefrit, gagat, mo’miyo, karkidon shoxi, qahrabo, magnittosh,
gematit, albastrit, shisha, chinni kabi ko’plab javohirlar va minerallarning
mukammal ta'rifini keltiradi.
1
М.Акромхўжаев, Беруний – геологик ҳодисалар, минераллар ва жавоҳирларни ўрганган дастлабки
тадқиқотчи, Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам, Тошкент, Фан, 1973, 40- б.
2
O’sha joyda
36](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_35.png)
![Olimning bu javohirlar hamda minerallarni ta'rif va tavsiflashdagi izchilligi
g’oyatda ibratlidir. U dastlab qimmatbaho minerallar nomining qayerdan kelib
chiqqanligini va ularning yunon (rumiy), arab, xitoy, turk, fors tillarida qanday
atalishini batafsil tushuntiradi. So’ng javohirlar turlarini birma-bir sanab
ko’rsatadi, ularni rangi, shakli, tuzilishi, qattiqligi va solishtirma og’irligiga qarab
klassifikatsiya qiladi. Nihoyat, javohirlar-ni nimaga asoslanib bir-biridan farqlash
lozimligini bayon etadi.
Beruniy konlar va ularning turlari (ya'ni sochma yoki tub konligi), metallarni
qazib olish usullari, shuningdek, metallarni rudadan ajratib olish texnologiyasi va
boshqa ishlar to’g’risida qimmatli ma'lumotlar keltiradi. Olim ora-orada
minerallarning hosil bo’lishi, ularning sifatiga salbiy ta'sir etuvchi turli yot jismlar
haqida ham o’z mulohazalarini bayon etib boradi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki,
Beruniyning bu xilda tavsiflash printsiplari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini
yo’qotgan emas. Quyida Beruniyning javohirlarga doir ma'lumotlaridan misollar
keltiramiz.
Yoqut. Beruniy bu toshni yoqut deb ataydi. Uning fikricha, bu t e rmin
forscha yokund so’zining arabiylashgan formasidir. Yoqut hindcha patmarag
(nilufar) d e makdir. Hindlar yoqutni rag (qizil) d e b atashadi. “Padma esa shunchaki
uning sifatidir” deb yozadi Beruniy.
Beruniy va undan oldin o’tgan al-Kindiy kabi olimlar yoqutni turli
ranglarga, chunonchi, qizil, yashil, pushti, to’q-qizil va hokazo ranglarga
ajratishadi. Xorazmlik olim bu mineral haqida odamlar og’zidan eshitgan qiziq-
qiziq rivoyatlar, o’qigan kitoblaridan parchalar keltiradi. Ularda yoqutning qaysi
mamlakatlarda uchrashligi, necha xil rangda bo’lishligi va kishilarga qaysi ranglar
ko’proq yoqishligi va hokazolar haqida qiziqarli ma'lumotlar keltiriladi.
Abu Rayhon Beruniy tomonidan yoqut, yokund yoki padma-rag atamalari
bilan tilga olingan qimmatbaho minerallar hozir mineralogiya fanida alyumin
oksididan iborat bo’lgan, qattiq mineral — korund mineralining shaffof va rangli
guruhiga kiritiladi va alyuminiyning bir yarim hissali oksidi sifatida ta'riflanadi.
37](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_36.png)
![Yoqutning haddan ziyod qattiqligi (bu jihatdan u olmos-dan keyin ikkinchi
o’rinda turadi) va turli-tuman rangda nihoyatda yorqin tovlanishi uning barcha
qimmatbaho toshlar ichida birinchi o’rinda turishiga imkon beradi. Beruniy ham
uning shu jihatini alohida ta'kidlaydi: “Yoqut — boshqa qimmatbaho toshlar ichida
birinchisi, eng chiroylisidir” 1
Yoqut va uning qimmatbaho xillari bir-biridan, hozirgi mineralogiya
kursida ham Beruniydagidek rangiga qarab farqlanadi. Masalan, rangsiz yoqut
l e ykosapfir, qizil rangli yoqut rubin, sariq rangli yoqut sharq topazi, ko’k rangli
yoqut sapfir, yashil yoki to’qqizil rangli yoqut Sharq ametisti, sabzarang
(bargikaram) yoqut Sharq zumradi deb ataladi.
Beruniyning javohirlar haqidagi kitobini varaqlar ekanmiz, har xil sifatga
ega bo’lgan qimmatbaho toshlarga, ularning bir-biriga o’xshashliklari, aslida esa
boshqa-boshqa ekanliklariga doir ko’plab ajoyib ma'lumotlarga duch kelishimiz
mumkin. Chunonchi, Beruniy yoqutga o’xshash, ammo aslida yoqut emas,
zumradga o’xshagan, lekin unga mutlaqo aloqasi bo’lmagan javohirlarni ta'riflab
beradi: “ Karkund degan tosh qizil yoqutga o’xshash toshlar jumlasiga man-
subdir... U qattiq, aytarli tiniq emas, xira”. Shu munosabat bilan olim bu tosh
nomining qayerdan kelib chiqqanligini bayon qiladi: karkund — ya'ni forscha “kar
yokund» (yakud) so’zidan kelib chiqqandir. Bizningcha, korund atamasi ham shu
so’zlarning o’ziga xos qo’shilishidan hosil bo’lgan bo’lsa kerak. Shu tariqa, korund
atamasining hosil bo’lishini qadimgi fors tilidagi karkund so’zi bilan bog’lash
mumkin. Korund atamasi hind tilidagi narkdak (qayroq qumi) nomi korand yoki
korun so’zlaridan k e lib chiqqan d e gan fikr ham bor 1
.
A.M. B e linskiy va G. G. L e mml e ynning B e runiy kitobiga yozgan sharhida
karkundni granat min e ralining turli xillari: andradit, gassonit, pirop (to’q qizil
yoqut)lar bilan aynan bir narsa bo’lishi mumkin d e b taxmin qiladi. Ammo B e runiy
granatlarni bijozi d e gan nom ostida maxsus bo’limda tasviflaydi. Kitobda
1
М.Акромхўжаев , Беруний – геологик ҳодисалар ва жавоҳирларни ўрганган дастлабки тадқиқотчи,
Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам, Тошкент, Фан, 1973, 39-б.
1
Абу Райхон Беруний, Китоб ал-джамахирфи марифат ал-джавахир, в переводе М.Белениского под
редаксией.Леммлейна “Собрание сведений для познания драгосенноцей” ( Минерология) Москва, 1963,
ст.54
38](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_37.png)
![tushuntirilishicha, bijozi hozirgi fan nuqtai nazaridan granatlar guruhiga
mansubdir. Biroq u bijoziga b e rilgan ta'rif va tavsiflar granatning bir xili
almandinga taaluqli d e b hisoblaydi. Kitobning mijoziga ta'rif b e rilgan bo’lgan
esa granatning bir xili emas, d e yarli barcha xili ta'riflab b e rilgan.
M. Ye. Massonning fikriga qaraganda, la'l dastlabki paytlari yoqut bilan
muvaffaqiyatli ravishda raqobat qilgan. Natijada yoqutning narxi tushgan, la'lga
talab esa s e zilarli darajada ortgan. Ammo kishilar asl yoqutlarning qattiqligi bilan
ham, solishtirma og’irligi bilan ham va rangining ug’unligi bilan ham la'ldan ancha
ustun turishligiga qanoat hosil qilishgach, bu toshlarning avvalgi qimmati yana
tiklangan.
Bizningcha, la'l yoqut bilan raqobatlashmagan, balki kishilar la'lni ham
yoqut d e b bilishgan. Beruniyning: Badaxshon la'li X asrning 30-yillariga qadar
«yoqut bahosida sotilib keldi, keyin uni payqab qolishdi va uni eski bahosida
olishmay qo’yadi» degan gaplari shundan dalolat beradi. La'l va yoqutning bir
narsa emas, balki mutlaqo boshqa-boshqa narsa ekanliklarining ma'lum bo’-lishida
ularning Beruniy tomonidan ko’rsatib berilgan belgilari katta rol o’ynagan bo’lishi
ham mumkin: «...Bu tosh (la'l) — qizil, shaffof, toza (bo’lib), rangi bilan asl
yoqutga o’xshaydi, ba'zan esa chiroyliligi va yaltiroqligi bilan undan yuqori turadi,
lekin qattiqligi jihatidan undan keyin turadi, shu tufayli burchak va qirralari boshqa
narsalarga tegish va ishqalanishdan oson yeyiladi”. 2
Beruniy yoqut va shunga o’xshash toshlar koni haqida qiziq ma'lumotlar
keltiradi: “...yoqutlarning (asosiy) koni Xirkand dengizidagi ko’rfaz (Bengaliya
ko’rfazi)ga joylashgan Sarandib orolida va unga (orolga) parallel o’rnashgan sohil
bo’yi tog’laridadir. Qizil yoqut to’g’risida uni konlarda mayda toshlar orasidan
ajratib olishadi deyishadi”. Bu yerda sochma konlarda bo’ladigan yoqut nazarda
tutilmoqda. Darhaqiqat, orolning markaziy qismida och qizil rangli granit
toshlardan iborat tog’ tizmasi bor. Orolning shimoli-g’arb qismidagi
shag’alallyuviy yotqiziqlarda bitmas-tuganmas qimmatbaho toshlar shag’alga
aralashgan holda sochilib yotadi. Bu joy kishilarga azaldan ma'lum bo’lgan.
39](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_38.png)
![Ma'lumki, shag’aldan korund mineralining sapfir, rubin kabi xillari,
akvamarin, xrizoberill, sirkon, turmalin, turli rangdagi shpinellar, ametist, topaz
deb atalgan minerallar, shuningdek, rangsiz tog’ xrustali va juda ko’p miqdorda
almandin (yoqutning bir xili) ajratib olinadi.
Beruniy Sarandib oroli to’g’risida gapirar ekan, bu nomning oxirgi bo’g’ini,
ya'ni “dib”ga alohida to’xtalib, u “ko’p” degan ma'noni bildirishligini ta'kidlaydi.
Shu munosabat bilan B e runiy yozadi: “...va m e n bu so’zning ma'nosi “ko’p
orollar” yoki “orollar yig’ilgan joy” bo’lsa k e rak d e yman” 1
.
Aftidan Beruniy bu yerda Sarandib orolidagi konlarnigina emas, balki
Bengaliya qo’ltig’idagi boshqa orollardagi, hattoki Hindiston va Birmadagi
qimmatbaho toshlar mavjud bo’lgan konlarni ham nazarda tutayotganga o’xshaydi.
Kishilar bu konlardan ham juda qadim zamonlardan buyon foydalanib k e lishgan.
Al-la'l Badaxshi — Badaxshon la'li va lazavard — lo-juvard. Beruniy sifati
jihatidan yoqutdan keyin ikkinchi o’rinda turadigan la'l haqida, bu tosh olinadigan
konlar, la'lning turlari, fizik xossalari, la'lni qanday topish mumkinligi, uning qaysi
toshlarga o’xshashligi va hokazolar to’g’risida g’oyat qimmatli ma'lumotlar yozib
qoldirgan. Olim la'lni ta'riflashga o’tib yozadi: “Nasr uning (la'lning) konini
Badaxshonda deb biladi” 1
. Lekin Beruniyning fikricha, “Badaxshonning la'lga
hech qanday bog’liqlik joyi yo’q, la'li badaxshon deb atalishiga sabab, Badaxshon
orqali la'l olib kelingan, tarashlangan va sayqal berilgan. Badaxshon uning
(boshqa) mamlakatlarga tarqalishi uchun darvozadir”.
Shunday bo’lsa ham, Badaxshon va la'l (yoki la'li badaxshon) bir-biriga juda
bog’liq. Shuning uchun ba'zi tadqiqotchilar Badaxshon degan nom la'lning
«balaxsh» degan bir turidan kelib chiqqan deb hisoblashadi. Boshqa bir guruh
tadqiqotchilar esa la'l yoki “balaxsh” so’zi Badaxshon mamlakati nomidan kelib
chiqqan degan fikrni ilgari surishmoqda. Lekin, bu tadqiqotchilar, Badaxshon
zamini ostidan la'l qazib olingani uchun emas, balki la'l-ni Badaxshon bozorlarida
sotishgani uchun la'l shu mamlakat nomi bilan bog’lanib ketgandir.
1
Беруний ту ғ илган кунининг 1000 йиллиги , Тошкент, Фан, 1973, 42- бет
1
Беруний ту ғ илган кунининг 1000 йиллиги , Тошкент, Фан, 1973, 43- бет
40](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_39.png)
![Keyingi guruh tadqiqotchilar fikriga qo’shiladigan bo’lsak, u holda shunday
bir haqli savol tug’iladi: modomiki, Badaxshonda la'l konlari yo’q ekan, u holda
mamlakat bozorlarida sotilgan la'llar koni qayerga joylashgan bo’lmasa? Bu
savolga javobni Beruniyning o’zidan topamiz: “La'l konlari Badaxshondan uch
kunlik yo’lda, Vohan chegarasida, shahanshoh mamlakatining poytaxti
Shiqosimdan Shikinanga ketaverishdagi Varzafanj qishlog’iga joylashgan”.
Ma'lumki, Beruniy tilga olgan bu joy Pamirda, Vohandaryo vodiysida
joylashgandir. Panj-Amudaryoning irmoqlaridan biri. A. G. Belenitskiyning
fikricha, yuqoridagi gapdagi Shiqosim — bu hozirgi Amudaryo bo’yidagi Ish-
qoshimdir. Shikinan esa, aftidan, hozirgi “Shug’nan”dir.
M. Ye. Masson shunday yozadi: “unga (ya'ni Pomirga) janubi-g’arb tarafdan
Badaxshon tasarrufiga kiruvchi Vohan, Shug’non, Roshan degan Pomir oldi
mamlakatlari tutashgandi” 1
.
Shuni ta'kidlash kerakki, ko’pgina arab olimlari, asarlarida ham Badaxshon
la'li, la'lning qimmatbaho toshlar, ya'ni yoqut bilan raqobat qilishligi to’g’risida
ko’plab ma'lumotlar uchraydi. Bu ma'lumotlar har tomondan: mazmuni, tasvir
uslubi va boshqa tomonlari bilan Beruniy tasvirlariga nihoyatda o’xshash.
Mashhur sayyoh Marko Polo Badaxshon la'li haqida: “...Shigxinan tog’idan
la'l qazib olinadi” 2
deb yozgan edi.
Xullas, Badaxshon qadim zamonlardan beri o’zining rangli va qimmatbaho
toshlari bilan nom chiqarib kelgan. Bu toshlar ichida la'li badaxshon va lojuvard
alohida o’rinni egallagan. Beruniy Nasrga asoslanib keltirgan dalilida
Badaxshondagi tog’ yaqinidagi yoqut olinadigan konda lojuvard koni borligini
yozadi. Masrn Mesopotamiya, Hindiston, Misr va boshqa Sharq mamlakatlarida
bundan 4 – 5 ming yil ilgari lojuvarddan foydalanishganligini taxmin qiladi.
Beruniyning qanday qilib la'l topish mumkiligiga doir ma'lumotlari juda
qiziq: “La'lni tog’ billuriga o’xshash oq rangli tosh qobiq ichidan topishadi... Oq
toshdan iborat qobiq ochilsa, uning ichida kamdan-kam hollardagina bir bo’lak,
ko’pincha esa anor donalariga o’xshab zich joylashgan kristallar ko’rinadi”.
1
Беруний ту ғ илган кунининг 1000 йиллиги ма қ олалар т ў плами , Т ошкент, Фан , 1973, 42-б.
2
. A . Семенов, Беруни –видаюшейся учены среднивековья , Т a шкент, Фан 1950,ст.274.
41](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_40.png)
![Hozirgi mineralogiyada bir xilgi hosilalar druz va jeodlar deb ataladi. Ular
tog’ jinslari yoki kristallar ichiga eritmalardan vujudga kelgan mineral moddalar
kirib qolganda hosil bo’ladi.
La'llar, Beruniyning fikricha, rangiga qarab farqlanadi, bir xildagilarining
rangi oq, boshqalariniki qora, ayrimlarining rangi esa och qizil bo’ladi. “La'llar
ichida eng yaxshisi payzaki deb atalganidir, — deb yozadi olim, — Uning rangi
za'faron, g’oyat tiniq”.
Afsuski, mineralogiyaga doir lug’atlar va bir qator kitoblarda la'l bilan rubin
(qizil yoqut) hozirga qadar chalkashtirib ishlatilmoqda, ular ba'zan bir mineral deb
tavsiflanmoqda. Beruniy bundan taxminan 900 yil ilgari har ikkala mineralning
o’ziga xos belgi-xususiyatlarini ko’rsatib berganki, ular asosida bu minerallarni
bir-biridan osonlikcha farqlash mumkin. Beruniyning aytishicha, la'l bilan qizil
yoqut bir-biridan qattiqligi va solishtirma og’irligi bilan farqlanadi.
Ana shu va boshqa yana bir qancha belgi-xususiyatlardan foydalanib, la'lga
hozirgi mineralogiya fanida qabul qilingan shpinel nomini berish mumkin.
Bijaziy – granatlar. Beruniy qizil granatni rangiga qarab “sof, toza,
alangadan chiqadigan to’q qizil rang” deb ajratadi. U Nasr hamda al-Kindiy
gaplariga asoslanib, bu granatga o’xshash mineral ispid-chashma va garvi deb
ataladi deb ta'kidlaydi. Bu minerallar sarg’ish-qizil ranglarining to’qligi bilan
xarakterlanadi. Aftidan, ular granatning bir xili bo’lib, Belenitskiyning taxminicha
“ko’proq piropga muvofiq keladi”.
Beruniy granatning qizil rangli xilini ta'riflab, Muhammad ibn Mansur, al-
Kindiy va Nasrlarda ham uning haqida ma'lumot borligini aytadi. Al-Kandiy bilan
Nasr granatning bu xilini mazinaj deb atashadi. Belenitskiyning Plineybo’yicha
bergan izohida ham bu haqda qiziq ma'lumotlar keltiriladi.
Beruniy tilga olgan bu joy nomi, ya'ni Tohariston o’rta asrlardan beri
mavjud bo’lib, Amudaryoning yuqori oqimiga o’rnashgandir. Hozirgi Tojikiston,
O’zbekistonning janubiy tumanlari va Afg’on Turkistonidan iborat katta territoriya
ilgarigi Tohariston territoriyasiga to’g’ri keladi. kishilar la'l bilan granatni
adashtiradilar, deb ta'kidlaydi. Beruniy.Olim la'l va granat olinadigan konlarning
42](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_41.png)
![o’rnini aniqlashtirib yozadi: “Badaxshondan Shikinanga qarab yurgan kishi o’ng
tomonda la'l konlari joylashgan tog’lardan farqlanuvchi tog’larga duch keladi. Bu
yerda granatlar Vohan viloyatidagi Sajori qishlog’ining nomi bilan ataladi”.
Odatdagidek, Beruniy bu yerda ham granatga o’xshash bir qancha gavharlar
nomini keltiradi. Chunonchi, u jarjun degan gavharni misol keltirib quyidagilarni
yozadi: “U ispid — chashma deb ataladigan (granat) xilidan yumshoqroqligi va
chang o’tirganga o’xshashligi bilangina farq qiladi” 1
.
Olmos Beruniy olmos o’zining kelib chiqishi va uning qaysi tilda qanaqa
atalishini batafsil yoritib beradi. Uning yozishicha, olmosni hindlar — xira,
yunonlar — azamas, adamantau (sinmaydigan demakdir), suriyaliklar — almipas
va kifat, arablar — almas (tosh olmos) deb atasharkan. Shunday qilib, olmos nomi
arab tilidagi almas so’zidan olingan bo’lishi mumkin. “Uning eng asosiy xususiyati
shundaki, — deb yozadi Beruniy,— hamma narsani kesadi, uning o’zini esa hech
narsa kesa olmaydi” 2
.
Beruniyning tasvirlashiga qaraganda, olmosning “oq, sariq-ko’kimtir, sariq,
qizil, yashil, ko’k va qora” ranglilari bo’ladi. U olmosni aniqlash usullari va uni
turlarga ajratish yo’llarini batafsil bayon qilib beradi. Shuni ta'kidlash kerakki,
Beruniy olmos tanlashning eng jo’n, sodda usullarini (chunonchi, oq va sariq
olmosni ko’zga tutib oftobga qaraganda “o’q-yoyga o’xshash alanga” hosil
bo’lishi) keltirish bilan birga, olmosga xos bo’lgan eng muhim, eng nozik
belgilarini ham ko’rsatib o’tadiki, bu olimning javohirshunoslik bobida
zamonasining eng bilimdon mutaxassislaridan biri bo’lganligiga yana bir dalildir.
Masalan, u shunday deb yozadi: “Uning (olmosning) ishlanmasdan avvalgi
tabiiy shakli varankaga (konusga) o’xshash, ko’p qirrali, ko’p yuzli, uch qirra yuzli
va ulardan tashkil topgan nariyya (arab geometriyasida ma'lum tetrayder nomi)
shaklida uchraydi. Bunda uchburchaklar bir joyda qo’shiladi. Olmoslarning orasida
shundaylari borki, ularning shakllarini xavay'a nomi bilan (arab geometriyasida
oktaydir kristallari) ataydilar. Bu xillarining o’rta qismi kengroq, konus uchi o’tkir
bo’lganligi uchun uni “suliga” o’xshatadilar.
1
А.А.Семенов, Беруни – в ыдающийся учены средневековья. Ташкент, Фан , 1950, стр. 275
2
А. М.Белиницкий. Примечания к переводу, в кн: А.Р.Беруни, “ Минерология”. М.АН. 1963.ст. 419
43](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_42.png)
![Beruniy olmos konlari haqida fikr yuritib, olmosi bor tog’larning o’ziga xos
xususiyatlari to’g’risida bir qancha qimmatli ma'lumotlar keltiradi: “Barshavur
qarshisida yastanib yotgan tog’ tizmasida ajoyib shaklda hosil bo’lgan toshlar bor,
ularning rangi temirdek qora.., katta va kichik cho’qqilar, g’o’la toshlar go’yo
yo’g’on g’ishtlar shaklida va temirdan yasalgan yassi tarozu toshlariga o’xshasa
ham, ammo ulardan yengilroqligi bilan farqlanadi”.
Olimning bu o’rinda «bazalt tipidagi effuziv tog’ jinslariga xos xususiyatni
tasvirlayotgan bo’lsa kerak» degan taxmini mutlaqo asosli deyish mumkin.
Beruniyning olmos konlari bor tumanlar tog’ jinslariga doir yuqoridagi gaplari
xuddi shu effuziv jinslar boshqacha aytganda, vulkanik jinslar hosilasi, ayniqsa
otilib chiqqan vulkanlar trubkalari olmos konlarini qidirib topishda eng muhim
kriteriy bo’lganligi uchun ham ahamiyatlidir. Chunonchi, Janubiy Afrikadagi
olmos konlari yonartog’ (vulkan) jinslari bilan bog’liq va ular otilgan yonartog’
og’zi (trubkasi)dan topilgan, aftidan. qadim zamonlarda (ya'ni o’rta asrlarda) faqat
Hindistondagina olmos konlari bo’lgan, sheklli. Boshqa olmos konlari ancha keyin
topilgan.
Beruniy yer qa'ridan olinadigan neft, gagat (ko’mirning past navli xili),
ozokerit (tog’ mumi) va kir (asfalt kabi xom ashyolar haqida mukammal ma'lumot
beradi. Uning yozishiga qaraganda, Farg’onadagi gagatni o’tin o’rnida qo’llagan,
uning kulidan sovun sifatida foydalanishgan. Gap shundaki, XIII asrlarda va
ehtimol XIV asrlarda ham yevropaliklar, ko’mirni ham, undan nima maqsadda
foydalanishni ham bilishmagan. Venetsiyalik mashhur sayyoh Mark Poloning
quyidagi gaplari bu fikrni tasdiqlaydi: “Xitoyning hamma joylarida qora tosh (ya'ni
gagat) bor, uni tog’lardan qazib olishadi, u o’tinga o’xshab yonadi. Alangasining
kuchi o’tindan chiqadigan alangadan kuchliroq. ...Agar kechqurun qora ko’mir
yaxshilab yoqib qo’yilsa, u ertalabgacha o’chmaydi”.
Abu Rayhon Beruniy Farg’onadagi asfalt, ozokerit va neft konlari haqida
so’z yuritar ekan, ularni yonar tosh (chirog’i sang) deb ataydi. Olimning bu
ma'lumotlaridan Farg’ona zamini ostidan qadim zamonlarda ham ko’mir, neft,
asfalt va ozokerit qazib olinganligi va foydalanilganligi ma'lum bo’ladi.
44](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_43.png)
![O’rta asr olimining marvarid to’g’risidagi ma'lumotlari o’zining g’oyat
darajada aniqligi va mukammalligi bilan diqqatni jalb etadi. Fikrimizcha,
Beruniyning marvarid turlari, kelib chiqishi, ularning chig’anoq hamda dengizlarda
bo’lishi, marvaridlarni qay paytda, qayerdan va qanaqa chuqurlikdan topish
mumkinligiga doir fikr va mulohazalari hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan.
Beruniyning qahrabo moddasiga, xususan, bu moddaning kelib chiqishiga
doir fikr-mulohazalari ham foydadan xoli emas. Olim al-Kindiy tomonidan
keltirilgan ma'lumotlarga asoslanib yozadi: “qahrabo — soqoliblar mamlakatidagi
(Belenitskiy bu joyni Boltiq dengizi bo’lsa kerak deb taxmin qiladi) daryolar
bo’yida o’suvchi allaqanday daraxtdan oqib chiqadigan sandarakka (lak ishlab
chiqarishda qo’llaniladigan xushbo’y smola — Muharrir) o’xshash yelimdir, uning
(yelimning) suvga tushgan qismi qotib qoladi va dengiz olib ketadi, keyin
to’lqinlar uni qirg’oqqa chiqarib tashlaydi” 1
.
Beruniy o’zining “Saydana” kitobida qahraboni Volgadagi Balgariya
tog’larida o’suvchi daraxtlardan oqib tushadigan shiradir, u o’simlik tanasidan
dengizga oqib tushadi, shundan keyin to’lqinlar uni sohilga chiqarib tashlaydi, deb
yozadi.
Shunday qilib, Beruniy antik dunyo mualliflari izidan borib, qahrabo
o’simlikdan hosil bo’ladi va u o’simliklarning qotib qolgan smolasidir degan fikrni
ilgari surdi. hozirgi vaqtda ham qahrabo Beruniy o’ylaganidek, uchlamchi
geologik davrga oid ninabargli daraxtlar smolasi hisoblanadi. Ammo Yevropalik
olimlar XVIII asrning birinchi yarimlariga qadar ham qahraboni g’ayri-tabiiy yo’l
bilan hosil bo’ladigan modda deb tushuntirishgan.
Beruniy mineral mahsulotlarni paydo bo’lishiga qarab klassifikatsiyalashga
harakat qiladi. U, mineral mahsulotlarni organik va noorganik guruhlarga ajratadi.
Organik minerallarga kelib: chiqishi jihatidan o’simlik hamda hayvonlarga bog’liq
bo’lgan minerallarni (qahrabo, marvarid), noorganik guruhga esa o’zi tilga olgan
barcha minerallarni kiritadi. Olim shaffof minerallarni eritmalardan hosil bo’lgan,
deydi. Uning fikricha, “...barcha shaffof minerallarning asosi qotib qolgan oqar
1
А. М. Белинский Примечания к переводу, в кн: А.Р. Беруний, “ Минерология ” М. АН.1963.ст.419.
45](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_44.png)
![eritmalardir. Ularda havo pufakchasi,. suv tomchisi, daraxt bargi, yog’och tupi kabi
begona aralashmalar borligi shuni ko’rsatadi”. Bu yot jinslar “...billur ichiga u
eritma holida bo’lgandagina tushishi mumkin... aks holda ular uning (billurning
ichiga) tushmagan bo’lardi, chunki (bu jinslar) tabiatan suvga nisbatan yengilligi
sababli suv betida suzib yuradi” 1
.
Beruniy mineral mahsulotlarning qotib qolganligi sababini tushunishga
«inson aqli qodir emas» deb hisoblaydi. U yozadi: “uning sababi (ya'ni mineral
mahsulotlarning qotishi) nima va minerallarda qanday qilib turli ranglar hosil
bo’ldi? Buni yolg’iz yaratgan ollohning o’zi biladi”.
Ammo Beruniy kitobining bir qancha joyida minerallardagi yashil rang ular
tarkibidagi zanglayotgan misdan deb ko’rsatadi. Shuningdek, mineraldagi
qo’rg’oshin va mis aralashmasi unga qizil, mis hamda qalay aralashmasi esa sariq
tus beradi, deydi. Aftidan, yoqutdagi to’q qizil rang unga oz miqdorda xrom oksidi
aralashganligi tufayli, ko’k yoqutning ko’kligi unga temir hamda titan qotishmasi
aralashganligi tufayli, nihoyat, xrom va temir qotishmasi shaffof minerallarning
qizil-to’qsariq ranglarda tovlanishiga sabab bo’lishligi Beruniyga ma'lum
bo’lmagan.
Beruniyning Xudodan boshqa hech kimning aqli yetmaydigan ilmlar
haqidagi yuqorida keltirilgan gaplariga kelsak, bizningcha, bu olim yashagan va
ijod qilgan davr ideologiyasi ta'siri natijasidir. To’g’ri, G. G. Lemmleynning fik-
richa, Beruniyning minerallarning hosil bo’lishi sirlarini aniqlash mumkin emasligi
haqidagi agnostik qarashlari “ritorik usuldagi gapdan boshqa narsa emas, chunki
minerallarning qay tarzda hosil bo’lishi masalasi sinchkov aql egasi bo’lmish
Beruniyni g’oyatda qiziqtirgan”.
G. G. Lemmleynning Beruniy faoliyatdagi ana shu tomonni yumshatishga,
silliqlashga harakat qilishiga qaramasdan olim ideologiyasida, dunyoqarashida
yana bir qancha ziddiyatlar borligini qayd etib o’tishga to’g’ri keladi. Beruniy, bir
tomondan, kitobining ko’pgina o’rinlarida borliq narsaning yaratuvchisi sifatida
xudoni ko’rsatadi, Qur'ondan parchalar keltiradi. Ikkinchi tomondan, Yer
1
Абу Райхан Беруни, Китаб ас-сайдана, в переводу У.Каримова «Фармакогнозия», докторская диссертация,
Ташкент, 1971, стр. 56
46](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_45.png)
![qiyofasining o’zgarishi evolyutsiyasi, bilish hamda tajribaning roli va hokazolar
haqida gapirib, Qur'on ta'limlariga qarshi chiqadi. Beruniyning o’sha vaqtda ancha
keng tarqalgan xurofiy tushunchalar haqida aytgan fikrlari diqqatga sazovordir.
Masalan, Beruniy yashagan davrda xalq orasida ilon zumraddan ko’r bo’ladi degan
tushuncha bo’lgan. Olim o’zi shaxsan sinab ko’rganligini va bu tushunchaning
mutlaqo noto’g’riligin aytadi. Beruniyning aytishiga qaraganda, u ilonga zumrad
marjonlar o’rab, so’ng uni savatga solgan. Keyin ilonga qarab yana zumrad
donalarini sochgan. Lekin ilonda uning ko’r bo’lganligini bildiruvchi hech bir
o’zgarish sezmagan. Olim: ilonning ko’zlari ravshanlashgan bo’lsa
ravshanlashdiki, ammo ko’r bo’lmadi, deb yozadi.
Beruniy olmos yutib yuborgan odam yoki hayvon ko’p o’tmay o’ladi, degan
xurofiy gapga ham mutlaqo qarshi chiqadi. “Mening ko’z oldimda bir itga olmos
ichirishdi, lekin u itga o’sha paytda ham, keyin ham hech qanday ta'sir
ko’rsatmadi” deb yozadi olim.
Abu Rayhon Beruniyning tabiat hodisalarini tushuntirishda masalaga ilmiy
nuqtai nazardan yondashishligi, uning sehrli toshlar yordamida go’yo jalaning
oldini oladigan yolg’onchi, firibgarlarni qoralashida ayniqsa yorqin namoyon
bo’ladi. U sehrli tosh bilan do’lni yog’dirmay qo’yish mutlaqo safsata gap,
do’lning bo’lish bo’lmasligini bulutlar xususiyati va xarakterini o’rganish
orqaligina bilish mumkin deb hisoblaydi.
Xullas, shu narsani chuqur mamnuniyat bilan aytish mumkinki, Abu Rayhon
Beruniy matematika, astronomiya, tarix va falsafa fanlari qatori geologiya,
mineralogiya fanlari va ularga chambarchas bog’liq bo’lgan fan sohalari, xususan,
kristallografiya, metall va rudalarni qazib olish texnologiyasi, mineral hamda
jinslarning fizik xossalarini aniqlash kabi fan sohalarni taraqqiyotiga bebaho hissa
qo’shgan buyuk olimdir.
Beruniyning metallar, javohirlar, shuningdek, ba'zi mineral hamda mineral
bo’lmagan mahsulotlar solishtirma og’irligiga bag’ishlangan kitobi qattiq va suyuq
moddalarning fizik parametrlarini aniqlash bo’yicha ilmiy-metodik usullar
taraqqiyoti tarixida favqulodda zo’r ahamiyatga ega bo’ldi.
47](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_46.png)
![Xorazmlik olimning o’tkir qalami, zehni, fahm-farosat” bilan bunyodga
kelgan barcha asarlarda uning tabiat va hodisalarni kuzatish va tajribalar orqali
ilmiy o’rganish lozimligi haqidagi fikrlari to’la-to’kis o’z ifodasini topgandir.
Beruniyning fikricha, tajriba orqali isbotlanmagan har qanday gap, har qanday fikr
yo xurofiy yoyinki asossiz narsadir.
48](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_47.png)
![III BOB. BERUNIY – FAN TARIXCHISI.
3.1. Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va
“Hindiston” asari haqida.
Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari uning «al-Osor al-boqiya an al-
qurun al-xoliya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») kitobi bo’lib,
Yevropada «Xronologiya» nomi bilan yuritiladi. Asar 390-1000 yili yozib
tugatilgan, bu vaqtda Beruniy 27 yoshda bo’lgan. “hozir ham Yaqin Sharqning
butun ilmiy adabiyotida bu kitobga teng keladigan asar yo’qdir”,— deb yozgan edi
akademik I. Yu. Krachkovskiy. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»da
Beruniy o’ziga ma'lum bo’lgan xalqlar: yunonlar, rumliklar, eroniylar, sug’diylar,
xorazmliklar, harroniylar (yulduzga topinuvchilar), qibtiylar, xristianlar,
yahudiylar, islomgacha bo’lgan arablar va musulmonlarning butun yil hisoblari,
turli bayramlari va mashhur kunlarining mufassal tasvirini bayon etgan” 1
.
Akademik S. P. Tolstov bu asar haqida shunday degan edi: “Bu asar Yaqin
va o’rta Sharq xalqlarining, birinchi navbatda, O’rta Osiyo xalqlarining xo’jalik
hayoti, urf-odatlari, marosimlari, e'tiqodlari haqidagi o’ziga xos bir qomusdir” 2
.
“Yodgorliklar” chulg’ab olgan masalalar nihoyatda turli-tuman. Unda
astronomiya va matematikaning ko’p masalalari yoritib berilgan. Beruniy
musulmon olimlari orasida birinchi bo’lib yahudiylar kalendari haqida sistemali
ma'lumot beradi. Asarda juda ko’p tarixiy voqealar, turli millat va dinlarga oid
muhim ma'lumotlar, payg’ambarlar va soxta payg’ambarlar, podshohlar, mashhur
tarixiy shaxslar va olimlar haqida ham axborotlar berilgan. Kitobning O’rta Osiyo
xalqlari, ularning Qadimgi madaniyati va tarixiga oid ma'lumotlari juda muhim
ahamiyatga egadir. “Yodgorliklar” faqat o’tgan asrlarning buyuk yodgorligi emas,
balki hozirgi kunning ham qimmatbaho boyligidir, undagi juda ko’p fikrlar hozir
ham o’zining originalligini yo’qotgan emas. Bundan tashqari, bu asarda
1
И.М.М ў минов му ҳ аррирлиги о ст ида, Беруний ва ижтимоий фанлар , Тошкент, Фан, 1973, 138 б.
2
С. П. Толстов, Бируни и его «Памятники минувших поколений», Абу Райхан Бируни, Избраннне
произведения, I, 1957, стр. 16
49](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_48.png)
![muallifning dunyoqarashi, uning tabiat va jamiyatga bo’lgan munosabati ochiq
aks ettirilgan. “Yodgorliklar”da Beruniy O’rta Osiyoning yirik ma'rifatparvar
kishisi sifatida ko’zga tashlanadi. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”ning
arab tilidagi nusxasi birinchi marta nemis sharqshunos olimi Eduard Zaxau (1845
—1930) tomonidan 1878 yili Leyptsigda izohlar bilan chop etilgan. Bir yildan
keyin Zaxau asarning ingliz tilidagi tarjimasini Londonda nashr etdi 1
. Tarjimaga
Beruniyning tarjimai holi va izohlar ilova qilingan. Bu bilan Zaxau
«Yodgorliklar»ni o’rganish uchun keng yo’l ochib berdi.
Shuni ham aytib o’tish kerakki, Zaxauning nashr etgan arabcha nusxasi
va inglizcha tarjimasi XVII—XVIII asrlarda ko’chirilgan to’rtta qo’lyozma
asosida amalga oshirilgan edi. Bu nusxalarning hammasi deyarli bitta
qo’lyozmadan ko’chirilgan bo’lib, ularda juda ko’p tushib qolgan joylar bor. Bu
o’rinlarni to’ldirish uchun “Yodgorliklar”ning yangi nusxalarini topish zarur edi.
1912 yili asarning ikkita ancha Qadimgi qo’lyozmasi topildi. Ulardan bittasi
Tehrondagi rus diplomatik vakolatxonasining vakili L.Bogdanov tomonidan
qo’lga kiritildi. Hozir bu qo’lyozma Rossiyada Sankt Peterburgda saqlanmoqda.
Bu nusxa 619/1219—1220 yillarda ko’chirilgan bo’lib, “Yodgorliklar”ning eng
Qadimgi qo’lyozmasi hisoblanadi. Ikkinchi qo’lyozma Istambulda topilgan va
hozir Istambul xalq kutubxonasida saqlanmoqda. 2
Zaxau nashr etgan arabcha nusxa asosida 1321/1943 yili “Yodgorliklar”
Eron sharqshunosi Akbar Dono Sirisht Sayrafiy tomonidan fors tiliga tarjima
qilindi. Tarjima Zaxau nusxasi asosida amalga oshirilganligi uchun unda ko’pgina
tushib qolgan joylar va xatolar mavjud, ba'zi o’rinlarni esa tarjimonning o’zi
tushirib qoldirgan.
Nemis olimlari K. Garbers va I. Fyukk Zaxau matnining tushib qolgan
o’rinlarini Istambul nusxasi asosida to’ldirib, 1952- yili qo’shimcha nashr etdilar.
Zaxau nashri va K. Garbers hamda I. Fyuklarning qo’shimcha nusxasida tushib
qolgan to’rtta parcha A. B. Xolidov tomonidan Istambul qo’lyozmasi asosida
1959- yili rus tiliga tarjimasi bilan Yodgorliklar»ning Mashhad qo’lyozmasi
1
М.Мўминов муҳаррирлиги остида, Беруний ва ижтимой фанлар, Тошкент, Фан, 1973, 142 б
2
O’sha joyda, 143 b.
50](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_49.png)
![ham mavjlandi va buning mikrofilmi beruniyshunos P. G. Bulgakov tomonidan
Toshkentga olib kelindi.
“Yogorliklar”ni o’rganish bilan Rossiyada birinchi marta akademik I. Yu.
Krachkovskiy (1883—1951) shug’ullangan edi. U o’zining “Arab qo’lyozmalari
ustida” nomli asarida yozishicha, 1912 yiliyoq “Yodgorliklar”ning Tehronda
sotib olingan qo’lyozmasi bilan qiziqa boshlagan. O’sha vaqtda bu nusxa Osiyo
muzeyida saqlanar edi 1
. I. Yu. Krachkovskiy bu qo’lyozmadan Zaxau matnida
tushib qolgan o’rinlarini ko’chirib oladi va uni nashr etishni mo’ljallab qo’yadi.
1940- yili u o’zining “Al-Beruniy va Sharqning XI asrdagi geograflari” nomli
asarini yozadi. Bu maqola uning “Arab geografik adabiyoti” nomli yirik ilmiy
ishining IX bobidir. Mazkur maqolada I. Yu. Krachkovskiy “Yodgorliklar” haqida
qimmatli ma'lumotlar keltiradi va unga yuksak baho beradi 2
.
O’zbekistonda “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” ni o’rganish
asosan ikkinchi jahon urushidan keyin boshlandi 3
.
Abu Rayhon Beruniyning vafot etganiga 900 yil to’lishi munosabati bilan
1950 yili Toshkentda V. y. Zohidov, S. Mutallibov, Ya. G’. G’ulomovlar tahriri
ostida “Beruniy O’rta asrning olimi” nomli to’plam o’zbek tilida nashr etildi.
Bunga S. P. Tolstov, A. A. Semyonov, V. I. Zohidov, Ya. G’. G’ulomov, G’.
Jalolov, S. Mirzayev va A. Nosirovlarning maqolalari kiritilgan edi. Xuddi shu yili
rus tilida “Beruniy O’rta asrning buyuk o’zbek olimi” nomli to’plam ham nashr
etilib, bunga S. P. Tolstov, A. A. Semyonov, V. y. Zohidov, g’. Jalolov, Ya.
G’ulomovlar maqolalari kiritildi. Bu to’plamlardagi maqolalarning mualliflari
“Yodgorliklar”ning ahamiyati haqida to’xtab o’tganlar. O’zbek tilidagi
to’plamga birinchi martoba “Yodgorliklar”dan o’zbek tilida parchalar berilgan.
Buning tarjimasi A. Rasulov tomonidan bajarilgan edi. Bunda asarning so’z
boshisidan, birinchi, ikkinchi, uchinchi boblaridan parchalar berilib, “Rumliklar
oylaridagi ularga ham, boshqalarga ham ma'lum bo’lgan hayit kunlari ustida so’z”
1
Б. Халидов, Дополнение к тексту “Хронологии” ал-Бируни по Ленинградской и Истамбульской рукописям,
Палестинский сборник, внп. 4 (67), М.-Л., 1959.
2
Абу Райхан Беруний, Китаб ас-сайдана, в переводу У.Каримова «Фармакогнозия», докторская
диссертация, Ташкент, 1971, стр. 56
3
И.М.Мўминов му ҳ аррирлиги о ст ида, Беруний ва ижтимоий фанлар , Тошкент, Фан, 1973, 144 б.
51](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_50.png)
![nomli bobi esa to’la tarjima qilingan. Bu tarjima Zaxau nusxasi bo’yicha qilingani
uchun, undagi kamchiliklar bu yerda ham takrorlangan. Shunga qaramay, bu
tarjima buyuk olim asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilish uchun qo’yilgan ilk
qadam edi. O’zbek o’quvchilari birinchi martaba Beruniy asarlari bilan qisman
tanishish imkoniga ega bo’ldilar.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” 1957- yili birinchi marta rus
tiliga Toshkentda arabshunos M. A. Sale tomonidan tarjima qilinib, izohlari bilan
nashr etildi. Bu buyuk olim boy ilmiy merosini o’rganish borasida muhim
ahamiyatga ega bo’ldi. Tarjimon Zaxau nashr etgan arabcha nusxa, Sankt
Peterburg va qisman Istambul qo’lyozmalaridan foydalangan 1
. Tarjimaga S. P.
Tolstov va V. P. Scheglovlar so’z boshi yozgan va M. A. Sale izohlar tuzgan.
Lekin ruscha tarjimada ba'zi bir tushib qolgan jumlalar, ayrim o’rinlarda esa
noaniq va noto’g’ri tarjima qilingan joylar ham uchraydi (bu haqda keyinroq
to’xtab o’tamiz). “Yodgorliklar” ning ruscha tarjimasi bosilgach, Toshkentda
Beruniy haqida bir qancha ilmiy maqolalar va risolalar nashr etildi. 1960- yili
M. A. Sal’ening “Abu Rayhon Beruniy” nomli, 1963- yili esa G. M.
Matvievskayaning “Beruniy va tabiiy fanlar” nomli kitobchalari o’zbek tilida
nashr etildi. Bu risolalar mualliflari “Yodgorliklar” va uning ahamiyati haqida ham
to’xtab o’tishgan.
“Yodgorliklar” asari 1968- yili birinchi marta o’zbek tiliga tarjima etildi 2
.
Tarjima arab tilining yirik mutaxassisi, keksa olim Abdufattoh Rasulov
tomonidan amalga oshirilgan bo’lib, I. Abdullayev, O. Fayziyevlar unga so’z
boshi yozganlar. Bu so’z boshilarda “Yodgorliklar”ning ahamiyati har
tomonlama yoritib berilgan. Tarjimaga I. Abdullaev va A. Rasulovlar tuzgan izoh
ham ilova qilingan. Bu Beruniyning 1965- yili nashr etilgan “Hindiston” kitobidan
keyin ikkinchi yirik asarining o’zbek tilidagi tarjimasidir. “Yodgorliklar”ning
o’zbekcha tarjimasi Zaxauning inglizcha va M. A. Salening ruscha tarjimalariga
nisbatan aniq va to’laroq hisoblanadi. o’zbekcha tarjimada Zaxauning arabcha
nusxasidan, Sankt Peterburg va Istambul qo’lyozmalaridan tashqari Karl Garbers,
1
А.Қаюмов, Ажойиб кишилар ҳаёти, Тошкент, Ёш гвардия, 1987, 17 б.
2
O’sha joyda.
52](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_51.png)
![Iogani Fyukk va A.B.Xolidovlarning Zaxau nusxasiga yozgan qo’shimchalaridan
ham foydalanilgan 1
.
Beruniy Hindistonga salkam ming yil oldin borgan. Bu paytlarda olim ancha
yetilgan, ilmiy mulohazalari va asarlari bilan omma orasida tanilgan edi 2
. U darhol
Qadimgi Hind tilini o’rganishga kirishadi. Ungacha esa astronomiya, matematika,
falsafaga oid ba'zi kitoblarni Hind olim va tarjimonlari orqali o’rganib bordi va shu
tariqa u Qadimgi Hind faniga sho’ng’ib ketadi, uni chuqur o’rganadi. hatto u Hind
olimlari bilan munozaralar olib boradi.
Bu holni Beruniyning o’zi quyidagicha bayon etadi. “Men Hindlarning
astronomlari qoshida ustozi oldida turgan shogirddek edim, Chunki ulardagi
narsalarga oshno emas edim va vaziyat – ahvollarini bilmas edim. Ular bilan
tanishishga bir oz yo’l topolgach, ular hayotidagi qoloqlikni va buning uchun
barhamanlarnikidan ba'zi dalillarni ko’rsatadigan bo’ldim. Shunda, ular menga
hayron qolib ajablanar va mendan foydalanishga intilar edilar, ular qaysi Hind
olimlari bilan uchrashganimni, hatto bu ilmlarimni ularning qaysi birisidan
o’rganganimni so’rar edilar. Men esa ularga o’z darajalarimni ko’rsatar va ulardan
juda ustun kelar edim. Hatto, meni “sehrgar” deb va ulug’ kishilari oldida esa ilm
dengizi yo suv deb maqtar edilar. Bu hol esa, suv achib buzilsa, uni tuzatish uchun
sirka zarur va aziz bo’ladi, deyilgan maqolni esga keltiradi. Hindistonda ahvolim
mana shunday edi. Bu sohaga kiraverish meni charchatdi. Shu bilan birga, o’sha
kunlarda ularning kitoblari bor deb gumon qilingan joylardan to’plashga, hech kim
tenglasholmaydigan darajada qiziqardim, kitoblarni bekitib qo’yilgan joylardan
topib olishga yo’l ko’rsatuvchi kishini oldimga chaqirib, baxillik qilmasdan,
mumkin bo’lganicha, unga ehson qilar edim. Shunday kitob vujudga keltirish ishi
mendan boshqa kimga muyassar bo’ldi?! Lekin tangri muvaffaqiyat berib, men
mahrum bo’lgan harakatlarga qodir bo’lgan kishigagina muyassar bo’lishi
mumkin. Men bu harakatlar — buyurish va qaytarish ishlarida “Tut — qo’y” deb
1
И.М.Мўминов муҳаррирлиги остида, Беруний ва ижтимоий фанлар, Тошкент, Фан, 1973, 145 б.
2
O’sha joyda.
53](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_52.png)
![hukmronlik qilishdan ojizlik qilardim. Ammo kifoya qilarli miqdorda harakatga
muvaffaq bo’ldim» 1
.
Shu tariqa Hind fanini o’rganishga kirishgan Beruniy chindan ham katta
yutuqlarga erishdi, Hind fani, falsafasi, tarixiga oid qimmatbaho fikr-
mulohazalarini qoldirdi.
Kal'kutta universiteti professori S. K.Chatterjining aytishicha, Beruniy Hind
muallifining tiliga xos originallikni shunday yaxshi bilardiki, hatto bunday
kishilarning o’sha til egasi bo’lgan Hind xalqi ichidan chiqishi ham kamdan-kam
uchraydigan voqea edi. Eramizning 1040- yillarida, deydi S. K. Chatterji, bizga
ma'lum bo’lishicha, madaniyat olamida Hind, musulmon va elinining madaniy
merosini bir xilda chuqur, har tomonlama bilgan faqatgina bir kishi bo’lgan, u ham
bo’lsa, Beruniy edi. Beruniy, - deydi u, - birinchi hindshunos olim bo’lish bilan
birga, barcha davr hindshunoslarining ham eng mashhuridir. Beruniy, bir
tomondan, o’zining har tomonlama va aniq ma'lumoti tufayli, ikkinchi tomondan
esa, sabrtoqati va ob'ektivligi tufayli insoniyatning eng buyuk mutafakkirlaridan
biri hisoblanishi kerak 2
.
Eduard Zaxauning fikricha, Beruniy «Hindiston» asarini 1030- yil 30
aprelidan to 1031- yil 19- dekabrigacha o’tgan vaqt ichida yozgan. Ammo
Zaxauning bu fikridan qat'i nazar, u ilgaridan bu ishga kirishib, uncha-muncha
tayyorgarlik ko’rgan bo’lishi ehtimol. Chunki ba'zan olim o’rni kelganda ma'lum
bir masala munosabati bilan, “bu sohaga oid shunday ish qilmoqchiman yoki falon
kitobimda bu to’g’rida batafsil gapirganman” deb ketadi. Beruniy “Hindiston”
asarida “Bizcha “Kalila va Dimna kitobi” deb mashhur bo’lgan “Panchatantra”
kitobini imkoniyat topib tarjima qilsam, degan orzuyim bor. Chunki bu kitob
Abdullo ibn Muqaffa kabi o’zgartirib yubormasliklariga inonib bo’lmaydigan bir
guruh kishilar tili bilan Hindchadan forschaga, so’ngra forschadan arabchaga
tarjima qilinib keldi. Al-Muqaffa “Kalila” kitobiga o’zidan Barzovayx bobini
qo’shdi. Bob orttirib, ishonchsiz bo’lgan kishi tarjimada ham orttirib ishonchsiz
1
Абу Райҳон Беруний, “Ҳиндистон”, Тошкент, Фан, 1965, 40-б.
2
Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, 2 жилд, Тошкент, Фан, 1965, 36-б.
54](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_53.png)
![bo’lishdan chetda qololmaydi”,— deb yozadi. Beruniy bu niyatini amalga
oshirganmiyo’qmi, hozircha bizga noma'lum.
Endi E. Zaxauning “Hindiston” haqidagi so’ziga qaytsak, shunday qisqa
vaqt ichida, - deydi u, bunchalik salmoqli, jumlalari o’ta pishiq, tahqiqi zo’r asar
yozganiga taajjubda qolasan. Ehtimol, olim bu asarining ba'zi boblarini ilgari
yozgan va kitob yozayotganida o’sha joylarini ko’chirib qo’ygan bo’lishi ham
mumkin. Har qalay, olim o’zining avvaldan olib borgan ilmiy kuzatishlari
natijasida o’ziga kerakli juda ko’p astronomiya va boshqa sohalarga oid kitoblar
bilan tanishib, undan foydalangan bo’lishi mumkin.
Chunki, - deydi E. Zaxau, - Beruniy o’z asarini juda og’ir bir davrda yozdi.
Bu vaqtda Eron, O’rta Osiyoning g’arbini, Afg’oniston va Hindistonning bir
qismini birlashtirgan g’aznaviylar imperiyasining qulash xavfi bor edi. Mana
shunday sharoitda olim ilmiy kuzatish ishlariga sho’ng’ib ketgan bo’lsa, bu
g’alayonlar ayniqsa avjiga chiqqan bir paytda uni tugatishga urindi. “Bu hol o’sha
davr siyosiy voqealariga bog’liq ekanligi borgan sari ayonroq bo’lib ko’rinyapti” 1
,
Olimning fikriga ko’ra, yer shar shaklida bo’lib unig yarmi ma'lum (g’arbiy
yarim shar va yarmi nom’alum (g’arbiy yarim shar ) bo’lgan . Yerning shimoliy
(ikki) choragidan biri quruqlik bo’lganligidan uning choragi ham quruqlik
bo’lishini taxmin qilgan Beruniy u yerning yangi qit'a ( Amerika) ekanligini XII-
asr boshidayoq “Hindiston” asarida yozib qoldirgan.
Olim o’z asarida yer yuzasining tuzilishi, dengiz va quruqlik to’g’risida
gapirib : “ Yerning choragi ma’muradir. Ma’murani g’arb va sharq tomonidan
Muhit okeani (Atlantika va Tinch ) o’rab turibdi. Bu Muhit okeani yerning obod
qismini dengizlarning narigi tomonida bo’lishi mumkin bo’lgan quruqlik yoki
odam yashaydigan orollardan ikkala yoqdan ( g’arb va sharqdan) ajratib turadi” 2
.
Ulug’ ajdodimiz Abu Rayhon Beruniyning boy ilmiy kartografik merosi
jahonning turli mamlakatlarida o’rganilmoqda, asarlaridagi ma’lumotlar esa
mutaxassislar uchun hamon qo’llanma bo’lib xizmat qilmoqda.
1
Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, 2-жилд, Тошкент, Фан, 1965, 11-б
2
Ў збеки ст он миллий эн ц иклопедияси , 1-жилд, Тошкент, Давлат илмий нашриёти, 2000 , 721-б.
55](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_54.png)
![Bu asarning to’la nomi “Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan
ta'limotlarini aniqlash kitobi” 6 bo’lib, bu nom uzun bo’lgani uchun uni qisqartirib
«Hindiston» deb atashgan.
Beruniyning bu asarini birinchi bor Zaxau o’rgandi, u yigirma yil
mobaynida olib borgan tadqiqotidan so’ng arabcha matn — tekisti bilan o’zi qilgan
inglizcha tarjimasini 1881 —1888 yilda Londonda nashr etdi. E.Zaxauning ana shu
arabcha matni asosida qilingan tarjimalar 1963- yilda rus tilida (A. B. Xolidov va
Yu. N. Zavodovskiylar tarjimasi), 1965- yilda o’zbek tilida (A. Rasulov, Yu.
Hakimjonov, G’.Jalolovlar tarjimasi) nashr etildi. “Hindiston”ning arabcha matni
yana 1958- yilda Hindistonning haydarobod shahrida nashr etildi. o’z vaqtida
Beruniy ijodi bilan chuqur tanishgan E.Zaxau unga, uning mulohazalariga qoyil
qoladi. Hindshunoslikda, - deydi E. Zaxau,— Beruniyga teng keladigan biror
olimning undan oldin va keyin bo’lganini bilmaymiz 1
.
Beruniyning “Hindiston” asari sakson bobdan iborat bo’lib, ularda qo’yilgan
masalalardan olimning naqadar mulohazasi zo’r, fikr doirasi keng ekanligini
tasavvur qilish mumkin.
Asarda Hindlarning tangri haqidagi tushunchalari, ularning aqliy va hissiy
mavjud narsalar, jonning moddaga aloqasi haqidagi fikrlari, ruhlarning bir tanadan
ikkinchisiga o’tishi (tanosux) haqidagi qarashlari, mavjudotning jins va nomlari,
bayramlar, da'volar, meros masalasi, qonun-qoidalar, jazolar,
diniy hukmlar, butsanamlarga ibodat qilishning boshlanishi va ularning
yo’sinlari, hindlar grammatikasi, she'r va boshqa sohalarga oid kitoblari, hind
o’lchovlari, xatlari, hisoblari kabi masalalar joy olgan 2
.
Undan tashqari, bu kitob Hindlarning shaharlari, mamlakat chegaralari va
ularning boshqa o’lkalar orasidagi masofalari, yer va osmon to’g’risida hamda
ularning diniy kitoblaridagi tushunchalar haqida qimmatbaho manba xizmatini
o’taydi.
Asar har bir masala ustida o’sha davr fani, ma'rifati yo’l bergan darajada
fikr-mulohazalarni qamrab olgan. Unda Hind daryolari, ularning boshlanadigan va
1
А. А.Семенов, Беруний-видаюшийся учени средневекоя .Т а шкент, Фан ,1950, c т .275.
2
http :// uz . wikipedia . org / wiki / Olim
56](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_55.png)
![quyiladigan joylari, turli-tuman yo’llar, Hind olimlari e'tiqodicha, dunyoda odam
yashaydigan yer qismlari, muddat, vaqt haqidagi tushunchalar, kecha va kunduz,
kunning kichik bo’laklari, eralar, oy va yillarning bo’laklari, oy manzillari, yetti
qaroqchi yulduzlar haqidagi fikrlari, yoritgichlar, ularning’ bir-biridan uzoqligi va
kattaligi, dengiz suvlarining ko’tarilishi va pasayishi, quyosh va Oy tutilishi kabi
masalalarga to’xtalgan.
Beruniy bu ko’rsatilgan masalalarning har birini o’rganib, ular haqida
ob'ektiv fikr yuritganini, har bir masalada ahvolni to’g’ri tushuntirishga harakat
qilganligini, uning o’z iborasi bilan aytganda «insof va adolat bilan» fikr
yuritayotganini yozadi. Agar biror narsa Hindlarda aniq bo’lsa,— deydi Beruniy,
— yoki bir fikr boshqa fikrlar bilan bir xil chiqsa, ularni bayon qilamiz. Lekin bu
yozganlarimiz o’quvchilarni ba'zi masalalardan tiyish uchun, ular fikriga qarshi
kurashish uchun bo’lmay, balki Hindlar nazariyasini mutolaa qiluvchilarning
tabiatlarini o’tkir qilish maqsadida bo’ladi 1
.
Beruniy Qadimgi yodgorliklarni o’rganar ekan, ba'zi asarlarda noto’g’ri fikr
yuritilganini ko’rib ranjiydi, ulardan haqiqatni chiqarib olishga urinadi, har bir
xabarga g’oyat darajada ehtiyotlik bilan ish tutishdan boshqa choramiz yo’q, deydi
u, bilmaganligimiz sababli bilgan narsalarimizni aytmay qo’yishimiz ham yaxshi
emas.
Agar tarjimalarimizda, - deydi Beruniy, — terminlarimiz odatda
ishlatiladiganga to’g’ri kelmasa, u holda yozganlarimizning ma'nolariga e'tibor
berilsin, chunki maqsad ma'qollarni bildirishdir.
Beruniy Hind o’lkasiga borganda u yerda juda ko’p joylarni kezadi, ilmiy
tajribalar o’tkazadi. Hind geografiyasi haqida to’xtalib, (o’zining ajoyib
mulohazasini bildirib shunday yozadi: “Balki Hind mamlakatining tog’larga yaqin
joylarida qazib borilgunicha uchratiladigan yumaloq, silliq katta toshlarni daryo
suvlarining tez oqishini tog’lardan uzoqlashgan sari kichikroq toshlar uchratilib,
suv oqishining susayib borishini suvlar borib to’xtalgan, ko’llar, to’qaylar va
dengizga yaqin joylardagi qumliklarni ko’rganingda, o’ylab qarasang, Hind
1
А.Қаюмов, Ажойиб кишилар ҳаёти, Тошкент, Ёш гвардия, 1987, 47 б.
57](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_56.png)
![mamlakatini sellar oqizib kelgan narsalar bilan to’lgan Qadimgi bir dengiz deb
o’ylaysan, lekin boshqa narsa deb tasavvur qilolmaysan”.
Bu gaplar uning zo’r kuzatuvchi bo’lganligini, har bir joyga, o’lkaga qarab
o’zining sodda, ammo ajoyib fikrlarini o’rtaga tashlaganini ko’rsatadi.
Kanavj shahri esa,— deydi davom etib Beruniy,— tevaragi, joylashgan Yeri
jihatidan Hindistonning o’rtasi hisoblanadi, chunki bu shahar dengiz bilan tog’
o’rtasida joylashgan.
Ilmlar ko’pdir, — deydi Beruniy,— zamon baxt-iqbolli bo’lsa, turli fikr-
mulohazalar, ra'ylar bir-biriga qo’shilib borsa, ilm-ma'rifat ko’payadi.
Odamlarning ilmga rag’bat etishlari ilm ahlini hurmatlashi va ularga yaxshi ko’z
bilan qarashi o’sha baxt-iqbolning belgisidir. Ayniqsa, hukmron kishilarning ilm
ahlini hurmat qilishi turli ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi. Ularning shunday
qilishlari bilan dunyoda kundalik “zarur ishlar bilan ovora bo’lib qolgan qalblarini
turli ilmlar bilan shug’ullanishi uchun bo’shatib qo’yadi”.
Beruniy mulohazasicha hukmron doiralar ilm ahlining ko’nglini ko’tarib,
ularni maqtab, xursand qilishi ham ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi.
Lekin Beruniy o’z davrida ilm-ma'rifat uchun imkoniyat yo’qligi, hukmron
doiralarning bu ishga bel bog’lash, olimlarni rag’batlantirish u yoqda tursin, ular
ijodini oyoq osti qilganligini va olimlarning xor-zor bo’lganligining shohidi
bo’lgan. Shuning uchun ham u «Lekin zamonimiz aytib o’tilganday zamon emas,
balki uning teskarisichadir. Shunday zamon va sharoitda yashash majburiy
bo’lganidan keyin qachon ilm yuzaga chiqadi yoki yuzaga chiqqani qachon rivoj
topadi?! Bizning zamonimizda mavjud bo’lgan barcha ilm o’sha tasvirlangan
davrlardagina bo’lgan Qadimgi zamon bilimlarining qoldiqlari va oqavalaridir» 1
,—
deydi.
Beruniy, hozirgi ta'bir bilan aytsak, baynalmilal inson bo’lgan, u barcha
xalqqa izzat-xurmat bilan qaraydi, qaysi bir xalq haqida yozmasin, ular haqida
ob'ektiv fikr yuritadi. U Hindlar dinini tanqid qilar ekan, islom dini ham undan
chetda qolmaydi, Hindlardagi ba'zi nojo’ya fe'l atvorlarni yozar ekan, arabu -
1
Абу Рай ҳ он Беруний, Танланган асарлар, 2-жилд, Тошкент, Фан, 1965, 125-б.
58](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_57.png)
![forslar, yunonu- turklar bundan holi emasligini yozadi. Qaysi masalaga o’z
munosabatini bildirsa, albatta, u unga aqliy yondashib, mantiqli fikr yuritar edi. U
milliy, diniy cheklanish, mahdudlikdan uzoq edi. U yozgan har bir asarning har bir
satrida rostlik, haqqoniylik, betaraflik doimo hamroh edi. Shuning uchun ham
Hind olimi hamid Rizo Beruniy haqida yozib: “o’rta asr va yangi zamon
mualliflaridan hech biri ham Hind madaniyatining chigal masalalarini chuqur ilmiy
ruhda tushunishda o’lmas Beruniy erishgan yutuqlarga erisha olmadi, Beruniyning
“Hindiston” asari klassik namuna bo’lib qolishi bilan birga, o’z muallifining
Qadimgi Hind madaniyati va faniga qilgan tortig’idan iboratdir” 1
, deydi. Chindan
ham Beruniyning “Hindiston” asari bu sohaga qiziquvchi ilm ahli uchun buyuk
olimdan o’lmas obida bo’lib qoldi.
Beruniyning ko’pgina asarlarida va ayniqsa “Hindiston” kitobida Hind
filologiyasiga doir muhim ma'lumotlar mavjud.
Beruniy asarida aks ettirilgan I ming yillikning oxiri va II ming yillikning
boshlarini o’z ichiga olgan davr Hindiston tarixi uchun alohida ahamiyatga ega.
Burilish davrlaridan o’rin olgan bu davr, qisman, bir tomondan qadimiy
Hindiston davlatlarining uzoq davom etgan inqirozga yuz tutishining
yakunlanishi va ikkinchidan ijtimoiy hayotning asta-sekin feodallashib borishi
bilan xarakterlanadi va bu hol umuman chetdan bostirib kelishlarning tobora
kuchayib borishi va eng avval Mahmud g’aznaviy askarlarining har yilgi hujumlari
natijasida sezilarli darajada tezlashib borardi. Bu jarayon “oltin asr” hisobilanmish
davrdagi klassik madaniyatni tanazzulga olib keldi va bu vaqtda brahmanlar
tabaqalari ham moddiy, ham ruhiy boyliklarni, jumladan, adabiy tilni o’z
monopoliyalariga aylantira boshladilar.
Shu narsani unutmaslik kerakki, Mahmud G’aznaviyning Hindistonga
talonchilik yurishlarining boshlanishi bilai ob'ektiv ravishda turk va Hind xalqlari
orasida madaniy-tarixiy hamda til aloqalari davri boshlanadi va bundan tashqari
G’aznaviylar davlatining o’rnatilishi natijasida Hindistonning shimoli-g’arbiy
viloyatlari va shu bilan bir qatorda Panjob ham bosib olingan edi.
1
А.Ирисов, Беруний “Ҳиндистон”и, Туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўпламдан, Тошкент,
Фан, 1973,13-б.
59](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_58.png)
![Modomiki shunday ekan, ko’p tadqiqotchilar tomonidan qayd qilib o’tilgan
tarixiy ma'lumotlarning kamchiligini 1
Beruniy asarini chuqur o’rganish tufayli
ma'lum darajada to’ldirish mumkin. Chunki u ko’pgina muhim voqealarning
shohidi bo’lgan.
Yodgorlikning ilmiy qimmati uning haqqoniyligi va undagi asliy
ma'lumotlarni aniq ishlab chiqilgan usul asosida tanlab olinishi bilan ham
ta'kidlanadi. Beruniyning o’z ta'biriga ko’ra, u eng avval Hindlar bilan uchrashish
va ulardan voqealarni og’zaki surishtirishga katta ahamiyat bergan bo’lib, yozma
adabiyotlar ustida ishlashni ikkinchi darajali deb hisoblagan. Masalaga bunday
yondashish o’sha yerning og’zaki va adabiy tilini o’rganishni talab qilishi tabiiydir.
Beruniy o’z xulosalarini mavjud ma'lumotlarni mantiqiy va ob'ektiv
umumlashtirish asosida ifoda qilishga harakat qildi va u ma'lumotlarning
manbalariga hamisha ishora etdi hamda ularning aniq va to’laligiga tanqidiy
yondashdi.
Bularning hammasi nazarda tutilganda, bu asarning ushbu turkumdagi
boshqa yodgorliklardan butunlay farq qilishi ayon bo’ladi.
Beruniyning “Hindiston” asarini Hindshunoslik fanida o’rganish juda
muhim va zarurligini qayd qilaturib, bu asarning filologik aspektiga alohida e'tibor
berish lozim. Bu esa Hind professori Suniti qumar Chatterjining 1951- yilda
qalkuttada nashr etilgan “al-Beruniy va Sanskrit” maqolasidan tashqari bu sohada
XI- asrdagi hind tili situatsiyasini yoritib bera oladigan va Hindistonning o’rta
asrga oid bo’lgan lingvistik tadqiqotlar qatoridagi yetishmayotgan bo’limni to’ldira
oladigan hech qanday asosiy ma'lumotlarning mavjud emasligi bilan asoslanadi.
Bu asarni o’rganishga katta ahamiyat berish yana shuning uchun ham
zarurki, Beruniyning ushbu asari noyob va bunday ma'lumotlar beruvchi manbalar
orasida kamdan-kam topiladi. Asarning filologik ahamiyati ko’rsatib o’tilganidek,
hech qanday shubha tug’dirmasa ham, yana shu narsani ta'kidlab o’tish lozimki,
birinchidan, Beruniy o’z kitobi ustida ishlash jarayonida 100 dan ortiq sanskrit
manbalaridan foydalandi va, ikkinchidan, “Hindiston”ini tugallagandan so’ng besh
1
А.Ирисов, Беруний “Ҳиндистон”и, Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўпламдан,
Тошкент, Фан, 1973, 137 б.
60](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_59.png)
![yil o’tgach, uning o’zi tomonidan tuzilgan asarlarining ro’yxatidan ma'lum
bo’lishicha, u yana Hind manbalariga asoslangan 20 dan ortiq asarni sanskritdan
arab tiliga tarjima qilgan. Bu jihatdan Beruniyning Sharqda “Kalila va Dimna”
nomi bilan mashhur bo’lgan “Panchatantra”ni qayta tarjima qilish orzusi diqqatga
sazovordir, chunki u Ibn al-Muqaffa tomonidan qilingan tarjimani mukammal
emas deb hisoblardi.
Uchinchidan, butun asarda mavjud behisob filologik xarakterga mansub
ma'lumotlardan tashqari, Beruniy kitobning 80 bobidan quyidagilarini alohida
ajratadi: XII bob – Vedalar, Puranalar va Hindlarning mazhabiy kitoblari
to’g’risida, XIII bob – grammatika va poeziyaga oid kitoblar va XVI bob — Hind
yozuvi to’g’risida ma'lumotlar.
Eng avval Beruniyning ko’p tillarni bilishi katta qiziqish tug’diruvchi
faktdir, chunki u, asarda keltirilgan ma'lumotlarga qaraganda, ona tilidan, aftidan,
xorazmiy tilidan va turk, fors hamda arab tillaridan tashqari yunon va suryoniy
tillarini ham mukammal bilgan bo’lsa kerak. Shuning natijasida u, o’z kitobida 20
dan ortiq yunon tilidagi asarlarga, jumladan, Gomerning “Iliada” va “Odisseya”
eposlariga ilova qiladi va ulardan sitatalar keltiradi.
Bundan tashqari, uning o’zi e'tirof qilishiga qaraganda, “Hindiston” asari
ustida ishlash jarayonida Beruniy Evklidning “Boshlanish” va Ptolemeyning
«Almagesta» asarlarini sanskrit tiliga she'riy tarjima qilgan. Beruniyning ko’p
tillarni bilishini ta'kidlovchi ba'zi bir ma'lumot va qo’shimcha mulohazalar o’z
vaqtida nemis sharqshunoslari M., Meyerxof va F. Krenkov hamda rus arabshunosi
I. Yu. Krachkovskiylar tomonidan ko’rsatib o’tilgan edi. Beruniyning bir necha
tillarni bilishi unga Hind tillarini va shevalarini o’rganishida katta yordam bergan.
Bizning fikrimizcha, Beruniyning tilshunoslikka bo’lgan qiziqishini
xarakterlashda uning umuman til, yozuvning ahamiyati, sinonimiya hodisasi va
Hind terminlarini arab tili vositalari bilan ifodalash usullari to’g’risidagi ayrim
mulohazalariga katta ahamiyat berish lozim.
Bu borada uning quyidagi fikri diqqatga sazovordir: “Til, so’zlovchi istagini
eshituvchiga yetkazuvchi tarjimondir”. Shuning uchun til zamonning bir on kabi
61](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_60.png)
![turg’un qismi bilan cheklanib qoladi. Agar insondagi so’zlash quvvati hamma
joyga shamol singari yoyiluvchi bo’lmaganda edi va zamonlardan zamonlarga
nafaslar singari o’tuvchi xat yozish san'atini keltirib chiqarmaganda edi, o’tmish
zamonning xabarini, ayniqsa uzoq zamonlar o’tganda hozirgi zamon tillariga
qanday ko’chirib bo’lar edi?” 1
. Beruniy bu mulohazasida tilning asosiy funktsiyasi
kishilarning aloqa vositasi ekanini aniq ko’rsatadi, og’zaki til va yozuvning
munosabatlarini aniqlab, yozuvni til taraqqiyotining yuqori bosqichi deb ta'riflaydi
va uni og’zaki tildan yuqori qo’yadi.
Beruniyning muayyan tillarning umumiy xususiyatlari to’g’risidagi
xulosalari ham katta ahamiyatga ega. Masalan, adabiy sanskrit to’g’risida bayon
qila turib, u shu narsani ta'kidlaydi: “...ularning tili (so’zga) boy va keng, arab tili
kabi, ma'lum bir narsa biron o’zakdan olinib, o’ziga xos qilib belgilangan
birmuncha ismlar bilan ataladi, maqsadni ifoda qilishda sifatlarni ko’proq aytishga
ehtiyoj tug’iladigan ko’pgina narsalarga bitta ism beriladi». o’z-o’zidan ma'lumki,
bu yerda bir xil ma'noga ega bo’lgan so’zlarni tuzish imkoniyatini beruvchi,
sanskritga xos bo’lgan va keng ko’lamda qo’llanadigan sinonimiya hodisasi
nazarda tutiladi.
Yuqorida aytilganidek, Beruniy eski adabiy til va yangi og’zaki til orasidagi
stilistik o’zgarishlarni bevosita ko’rsatib o’tadi. Lekin, bu to’g’rida umumiy
ma'lumot berib, u ayrim misollarda ro’y beradigan tafovutlarga jiddiy e'tibor
bermaydi.
Shuning uchun Hind tillarining umumiy taraqqiyoti jarayonini tiklashda
katta ahamiyatga ega bo’lgan va o’sha davrda Hindistonning shimoli-g’arbiy
qismidagi tillarda mavjud bo’lgan sanskrit va yangi Hind elementlarini chegaralash
Hind yozuvining o’ziga xos xususiyatlarini arab alifbesi yordamida grafik
ifodalanishi masalasiga bog’liq bo’lib qoladi. Bu nuqtai nazar Beruniy asarida
ancha mukammal ishlab chiqilgan, chunki metodologik xususiyatga ega bo’lgan
mulohazalar shuni taqozo etardi.
1
Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, 2- жилд, Тошкент, Фан, 1965, 31 б.
62](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_61.png)
![Hind so’zlarini arab harflari bilan ifodalashdan avval, Beruniy, aftidan Hind
grafikasining spetsifik xususiyatlarini mukammal o’rganib chiqqan. Bu haqda
uning quyidagi fikri ravshan dalil bo’la oladi: «Hindlar (alifbesida) harflarning
ko’p bo’lishiga sabab (birinchidan), har bir tovushning unli (tovushdan) kelishiga
yoki ikki undosh orasida bo’lishiga, yo hamzadan keyin kelishiga, yo harakat
miqdoridan ko’ra kamroq cho’zilishiga qarab, o’ziga maxsus belgisi (harfi)
borligidir; (ikkinchidan), boshqa tillarda topilmaydigan undosh (tovush) larning
ularda bor bo’lishligidir». Bunday ifodalash uzun va qisqa bo’g’inlarni ajratuvchi
Hind grafikasining o’ziga xos xususiyatini original ravishda aks ettiradi va Hind
tillariga xarakterli bo’lgan paydo bo’lish o’rni bo’yicha undoshlarning
spetsifikasini nazarda tutadi.
Shunday qilib, Beruniy Hind yozuvining bu xususiyatlarini nazarda tutib,
Hind transkriptsiyasining diqqatga sazovor sistemasini ishlab chiqdi. To’g’ri, u shu
bilan birga bu transkriptsiyaning absolyutligiga da'vo qilmaydi, chunki boshqa
yerda uning nisbiy xarakterga ega ekanligi to’g’risidagi aniq va ravshan faktni
ta'kidlab o’tadi. Qisman, ko’pgina Hindcha nomlarning arab artikulyatsiyasi
natijasida buzib berilishi masalasida to’xtab o’tib, shuni e'tirof qiladiki, “...bizning
(arabcha) yozuvimizda ayniqsa, ...so’zlar albatta buzib yoziladi” 1
.
Beruniy tomonidan tuzilgan transkriptsiya masalasiga kelsak, u asosan
undoshlarni belgilashda arabcha talaffuz normalariga begona bo’lgan belgilarni
qo’llagan. Masalan, olim «gaf», «pe» va «chim» harflaridan Hind tilidagi shunday
harflarni ifodalash uchun foydalangan. qo’pgina tadqiqotchilarning aytishlaricha,
bu usulning urg’u tilida faqat XV— XVI asrlarda keng me'yorda ishlatila
boshlaganligi bunday holni oldindan ko’ra bilish deb fikr yuritadilar. Shubhasiz,
Beruniy bu usulni shu belgilarning fors adabiyotida ishlatilishi tajribasi tufayli
topishga muvaffaq bo’lgan. Olimga xos jur'at va tashabbuskorlik bilan Beruniy
o’zining ona tiliga — xorazmiy tiliga mos bo’lgan uch nuqtali “fe” belgisini ham
kiritdi. Bu belgi yordamida Beruniy “v” ni “o” va “u” tovushlaridan ajratishga
harakat qildi, chunki arab grafikasida ularning hammasi faqat birgina “vov” belgisi
1
Абу Райхан Беруни, Избран ны е произведения, т. II, Предисловие А. Б. Халидова и В. Г. Эрмана, Ташкент,
Изд-во АН УзР 1963 стр. 47
63](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_62.png)
![bilan ifodalanadi. Bu asosan “v” intervokal holatda keladigan hind so’zlariga
taalluqlidir, masalan, avarta “doira, aylanma” so’zida. Xuddi shu usulda u
hindchadagi intervokal pozitsiya “j”ni ifodalash uchun fors traditsiyasidan o’ziga
ma'lum bo’lgan “je” belgisidan foydalanadi — Rajanya “podshoning o’g’li”.
Beruniy tomonidan turli miqdorda muntazamlik bilan tavsiya etilgan
yuqorida keltirilgan umumiy usullardan tashqari mutaxassislar ularni qarama-
qarshi xulosalarga olib keluvchi bir qator ayrim usullarni aniqlamoqdalar. Ba'zi bir
mutaxassislar bu yodgorlik shimoli-g’arbiy Hindiston tillarining xarakterli
xususiyatlarini aks ettiradi deb isbotlaydilar, ayrimlari esa, Beruniy mamlakatning
ichki tumanlaridagi ancha sofroq talaffuzni ko’zda tutadi deb fikr yuritadilar.
Binobarin, bu masala faqat Hind tillari faktlarini emas, balki Sharqiy Eron va,
birinchi navbatda, xorazmiy hamda pushtu tillari faktlarini nazarda tutib,
chuqurroq tekshirishni talab qiladi.
Beruniy tomonidan ko’rib o’tilgan va sotsiolingvistik jihatdan katta
ahamiyatga ega bo’lgan masalalar qatoriga olimning bosqinchilar va mahalliy xalq
o’rtasidagi til aloqalari to’g’risida bergan bevosita va bilvosita ma'lumotlari ham
kiradi.
Birinchi navbatda, Beruniy hukmron doira uchun arab va fors vaqtlarini
(kunlarini) hindchaga va aksinchaga aylantirishda, aftidan malaka qo’llanma
vazifasini o’tagan “al-harkan” kitobiga ilova qilishi juda xarakterlidir. Beruniy
ko’rsatgan faktlar asosida tiklash mumkin bo’lgan madaniy aloqa jarayonining
bunday konturi Chatterjiy keltirgan faktlar yordamida yanada to’ldirilgan bo’lib,
bu narsa shuni aniq ko’rsatadiki, bu jarayonni Hindistonning butun shimoli-g’arbiy
territoriyalarida o’z hokimiyatlarini atroflicha tarqatishga intilgan g’aznaviylarning
davlat manfaatlari ham taqozo qilgan 1
.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Beruniy “Hindiston” asari ayrim
qismlarining muhokama qilinishi, bu asarda kelgusida Hind tillari va adabiyotlari
sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun imkoniyat yaratuvchi nihoyatda
qiziqarli va keng ma'lumotlar mujassamlangan deb hisoblashga asos beradi. Yana
1
А.Ирисов, Беруний “Ҳиндистон”и, Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўпламдан,
Тошкент, Фан, 1973, 139 б.
64](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_63.png)
![shu narsa diqqatga sazovorki, bu asar, birinchidan, tarixiy va qiyosiy-tarixiy
grammatika hamda ijtimoiy tilshunoslik nuqtai nazaridan, jumladan,
tilshunoslikning toponimika, paleografiya, etimologiya, terminologiya, mifologiya
kabi sohalari bo’yicha, shuningdek, fonologiya, morfologiya va boshqa rejalarda
kelgusida o’rganilishi mumkin.
Beruniy asariga umumiy baho berishda hozirgi zamonning ko’zga ko’ringan
Hind tilshunoslaridan biri Suniti Kumar Chatterjiyning fikri e'tiborni jalb etadi. U,
masalan, shuni ta'kidlaydiki: “Mahmud G’aznaviy askarlari safida Hindistonga
kelgan turk bosqinchilari Hindlar orasida mavjud butparastlikka qarshi bo’lib,
xudolar tasvirini qirib tashlar edilar, lekin ularning orasida “hindlarning muqaddas
tili sanskritni o’rgangan, o’zidan keyin XI- asr Hindiston tarixiga sidqidildan
bag’ishlab asar qoldirgan Abu Rayhon Beruniy kabi haqiqiy olimlar bo’lgan”.
Shuning uchun, agar biz yuqorida aytilganlarga asoslanib, Beruniy Hind
filologiyasining ustozidir deb aytsak mubolag’a bo’lmaydi.
3.2. Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar.
O’zbek xalqi o’zining qadimiy va nihoyatda boy madaniyatiga egadir. Biz
bu madaniyat yodgorliklarini zo’r ishtiyoq bilan o’rganamiz va ommalashtiramiz.
hammaga ma'lumki, madaniyat tarixini, xususan fan tarixini o’rganishda buyuk
olimlarning hayotlari va ilmiy faoliyatlarini o’rganish juda muhim o’rin tutadi.
O’zbekiston Davlat arxivida saqlanib kelayotgan o’zbek, arab, fors tilidagi
qo’lyozma ham bosma kitoblardan Beruniyga va uning asarlariga taalluqli bo’lgan
ma'lumotlar to’plangan.
65](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_64.png)
![Birinchi qism — Beruniyning tarjimai holidan iborat bo’lib, shu kungacha
adabiyotda ma'lum bo’lmagan birqancha ma'lumotlar berildi (masalan, uning
ustozlari, shogirdlari va 100 ga yaqin zamondoshlarining ismlari va boshqalar).
Ikkinchi qism — o’zbek, arab, fors tillaridagi qo’lyozma va bosma
kitoblarda uchragan, umuman, Beruniyga oid ma'lumotlarni xulosa qilishga
bag’ishlandi.
Uchinchi qism — faqat olimning asarlariga bag’ishlandi. Bunda Beruniynint
154 asarini o’z ichiga oluchi 3 xil ko’rsatkich berildi. Shu 154 asardan 20-tasining
nomi yangidan topildi 1
.
Beruniy asarlarida astronomiya va astronomik kalendar tuzish,
mamlakatlarning geografik tuzilishi va sharq xalqlarining umumiy tarixiy
masalalariga, ayniqsa matematika fanlariga ko’p o’rin beriladi. Beruniy bu
asarlaridan birqanchasini zamondosh olimlarning va do’stlarining iltimosiga ko’ra
yozganligini va yozilish sabablarini o’zida ko’rsatadi. Hozirgacha saqlanib qolgan
va mundarija jihatidan boy bo’lgan asarlari uning nimalar bilan shug’ullanganligini
ko’rsatadi. U diniy va e'tiqodiy asarlar yozmadi. Beruniy asarlarida materialning
boyligi va ilmiy terminlarni ishlatishda bo’lgan puxtaligi fan tarixida ayrim
ma'nodadir. Beruniy o’z asarlarining deyarli hammasini arab tilida, ba'zisini fors
tilida yozganligi yoki keyin o’zi tarjima qilganligi ma'lum. Arab tilida yozilishiga
sabab o’sha zamondagi ma'lum sharoitning talabi edi. Bu olim sankskrit, ibroniy
va suriya tillarichi ham bilar edi.
Beruniy asarlarining oz tarqalishiga sabab ularning qiyin uslub va til bilan
yozilganligida deb hisoblanadi. O’rta asr sharq olimlari orasida bu kitoblar o’ziga
lozim darajani olib kelgan bo’lsa ham, XII-asrgacha Beruniy asarlari
yevropaliklarga ma'lum emas edi. XII- asrdagina Ispaniyada Beruniy asarlaridan
astronomiya faniga oid qismlari yahudiy tiliga tarjima etildi va shu munosabat
bilan Yevropaga tarqala boshladi.
Beruniy Hindlarning ko’p ilm va fanlarini o’z ichiga olgan “Botingil” degan
kitobni arab tiliga tarjima qilgan. Mat e matika va astronomiyaga doir klassik
1
А.Носиров, Беруний – ўрта асрнинг буюк олими (Беруний вафотининг 900 йиллигига бағишланган
мақолалар тўплами), Тошкент, Фан, 1950, 120 б.
66](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_65.png)
![asarlarni sanskrit tiliga tarjima qildi. Hindlar Beruniyning bu tarjimalari nihoyat
to’g’ri va yaxshi chiqqanligiga hayron qolgan edilar.
Beruniy ko’p asarlar yaratgan. U kitob yozishda zo’r mahoratga ega edi.
Beruniyning ilgari surgan g’oyalari juda qimmatli bo’lib, asarlari XIX-XX asrlarda
bir qancha xalqlarning tiliga tarjima qilingan. Beruniy ilmiy kitoblar oz bo’lgan bir
vaqtda ulug’ taftishlar bilan buyuk kitoblar yozdi: “Dustur” (dustur-qoida), «Al
jamohir fi ma'rifatil javohir» va «qitobus saydala fit tib» kabi kitoblari Beruniyning
oxirgi asarlaridan bo’lib hisobilanadi.
Sharqda fan tarixida birinchi marta Yer va barcha planetalar quyosh atrofida
aylanadi» degan fikrni maydonga tashlagan ulug’ olim Beruniy quyidagilarni
yozgan edi. «Qadimgi astronomlar Yerning quyosh atrofida harakatlanuchi
qonunini rad qilmoqchi bo’ldilar. Men shu mavzuda “Maqolidu ilmil hay”
(astronomiya ilmining kaliti) degan maxsus kitobimni yozdim va o’z kashfiyotimni
isbot qilish uchun dalillar keltirdim” 1
. Beruniyning bu nazariyasi olimlar va
ruhoniylar o’rtasida katta shov-shuvlarga sabab bo’ldi. Bu fikr sharq olimlariga
yoqmas edi. Ular din arboblari bilan birgalikda B e runiyni kufur bilan aybladilar.
XVI—XVII asrlarda yashagan mashhur olimlardan Kop e rnik (1473—1543),
Galil e y (1564— 1642) va K e pl e r (1571 — 1630) lar B e runiyning bu fikrini uzil-
k e sil isbot qildilar. Beruniy asarlarining ko’pchiligi astronomiya haqida yozilgan
bo’lib, bular - \”Zijul Ma'sudiy”, “qonun-ul Ma'sudiy fil hay't va nujum” (hay'at va
nujum haqida sulton Ma'sudga bag’ishlangan qonun). “At tafhim li avoili sinoat it
tanjim” (Nujum ilmining boshlang’ichlari tushuntirish), “Maqolidu ilmil hay'a” va
«Rasadu Abu Rayhon» (Abu Rayhon rasadi) nomlarida tarqalgan maxsus va nodir
asarlardir. Astronomiya ilmidagi tekshirishlarini mukammallashtirish, osmon
hodisalarini yana ham chuqur o’rganish va bilish tilagida G’azna, Balx, qobul va
Jo’zjonda observatoriyalar vujudga keltirdi va har birida birqancha vaqt tadqiqot
olib bordi. Bu t e kshirishlar natijasidagi xulosalarini “Rasadu Abu Rayhon”
kitobida bayon qildi.
1
Муслима Неъматова, Буюк аллома//Маърифат, 14.10. 1998, 3 б
67](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_66.png)
![“Qonuni Ma'sudiy” (“Al –qonun Al –Ma'sudiy fil hay'a van nujum “-
Astranomiya fanida Ma'sud ismiga yozilgan qonun”) nomli yirik jo’g’rofiy
kartografik asar hisoblanib, uni muallif umrining so’nggi yillarida yozgan 1
.
Tadqiqotchilarning fikricha, asarning qo’lyozma nusxalari 10 taga yaqin. Asar
jami 12 maqoladan iborat va har bir maqola bir necha bobga bo’lingan.
Beshinchi maqolaning 9- 10- boblari jo’g’rofiya fani uchun juda muhimdir. Bu
boblarda dengiz va quruqliklar chegaralanib, yetti iqlim taqsimoti hamda 603
joyning jo’g’rofiy koordinatalari berilgan. Shularga asoslanib, dunyoning
geografik xaritasi tuzilsa, Beruniyning yer yuzini qanday tasavur qilgani ayon
bo’lar edi, biroq uzunlik belgilari va boshlang’ich meridian ma’lum
bo’lmaganligidan bunday xarita tuzish mushkuldir 2
.
Abu Rayhon Beruniy deyarli hayotining ko’pchilik qismini riyoziyot
fanlariga oid ijodiy ishlarga sarf qilar ekan, bu sohada ham ko’p asarlar yaratdi.
Ko’p ilmiy kashfiyot va ixtirolar qildi. Bundan to’qqiz asr ilgari Yerning
harakatlanishini sezgan va shu haqda fikrlar yuritgan olimning albatta ko’p
kashfiyotlari bo’lishi tabiiy holdir. B e runiy yorug’liq va tovush harakatini bir-
biriga solishtirish yo’li bilan ularning t e zligini b e lgilash yo’lini topdi. Ilgarigi
o’tgan donishmand olimlar kitobida bo’lmagan Yer shari haqidagi nazariyalarni,
astronomiya qonunlaridan birinchi darajali sinusni topish yo’lini va Yer
geomorfologiyasi haqidagi fikrlarni tarqatdi Turli qimmatli toshlar va har xil
minerallar qattiqligi va solishtirma og’irligini aniqlash bilan ularni o’rganish
yo’llarini belgiladi. Ayniqsa yer osti suvlari haqidagi ma'lumotlari juda
qiziqarlidir. Gidrostatistika sohasidagi kashfiyotlari o’z davrida katta shuhratga
sabab bo’ldi. Beruniyning topgan qonunlaridan Sharq astronomlari, jumladan
Ulug’bek, G’iyosiddin Jamshid va Birjandiylar foydalanganlari kabi,
geograflardan, Abulfido ham ko’p foydalangan va katta tajribalar orttirib, shuhrat
va g’alabalarga erishdi. B e runiy asarlaridan Sharqdagina emas, balki g’arbda ham
ko’p olimlar foydalandilar 1
.
1
Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, 5-жилд, Тошкент, Фан, 1976, 10-б.
2
Зокиржон Саидбобоев, Абу Райҳон Беруний картографик мероси//Мозийдан садо, 2003, №1, 36-40 б
1
А.Носиров, Беруний – ўрта асрнинг буюк олими (Беруний вафотининг 900 йиллигига бағишланган
мақолалар тўплами), Тошкент, Фан, 1950, 120 б.
68](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_67.png)
![B e runiy mat e matika fanlari mutaxassisi bo’lgani holda, m e ditsinada ham
o’tkir fikr egasi edi. Garchi m e ditsinada maxsus malumoti bo’lmasa ham ilgari
o’tgan mashhur donishmand tabiblarning hayoti va asarlari bilan yaqindan tanish
edi. Jumladan Isxoq Isroiliy (932), Abu Bakir Roziy (925) va Ali ibn Abbos (996)
kabi meditsina olimlarining asarlaridan foydalanib, “Kitobus saydala fit tib” asarini
yozdi.
Abu Rayhon o’z zamoni adabiy tilini yaxshi bilgan olim edi. U matematika
va falsafada lozim bo’lgan tillardan sanskrit, suriya, ibroniy tillarini bilgani singari
o’z ona tilidan tashqari arab ham fors tillarida ham mahorati ziyoda edi. Ilmiy
asarlardan foydalanishga iste'dodli edi. Beruniyning yana bir jo’g’rofiy -
kartografik - “At tafhim li avoili sinoat it tanjim” dan ma'lumki, - “ At- tafhim”
nomli kitobi 1030-yilda ikki: arab va fors tillarida yozilgan asarlaridan
hisoblanadi. Ushbu kitobga dunyo xaritasi ham ilova qilingan va u kitobning
barcha nusxalarida mavjud.
Beruniy adabiyot kishisi bo’lmagani holda bu sohada ham o’zining
qobiliyati borligini bildirdi. Bir muncha arabcha she'rlar yozdi. Adabiy asarlari
jumlasidan har xil qissalar va arab shoirlarining devonlariga sharhlar yozish bilan,
o’zining «Muxtorul ash'or» (tanlangan she'rlar) to’plamini yaratdi. Yoqut hamaviy
«Mo’'jamul udabo» nomli kitobida Beruniyning bir qancha she'rlaridan namunalar
ko’rsatib, uning adabiy faoliyati haqida ancha ma'lumotlar keltiradi. Arab
klassiklaridan mashhur shoir Abu Tammom va Abu Nuvosning devonlariga
yozgan sharhlari Beruniyning bu sohada ham qalami o’tkir ekanligini isbot etadi.
«Al jamohir fi' ma'rifatil javohir» asaridagi Qadimgi shoirlarning she'rlaridan
lug’at masalalari ustida keltirgan misollari ham uning adabiyot sohasidagi yuksak
darajasini ko’rsatadi 1
.
Beruniy o’z zamonidagi oqimlarning borishini va xalqning tarixiy
an'analarini ko’zdan kechirar ekan, bu sohada ham chetda qolmadi. Uning Sulton
Mahmudning Xorazmni bosib olishi, Ma'munning o’ldirilishi va xalqning boshiga
tushgan falokatlarini o’z ichiga olgan asari ma'lumdir. Tarixshunos Bayhaqiy
1
А.Носиров, Беруний – ўрта асрнинг буюк олими (Беруний вафотининг 900 йиллигига бағишланган
мақолалар тўплами), Тошкент, Фан, 1950, 121 б.
69](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_68.png)
![Beruniy kitoblaridan ko’p foydalanganligi haqida quyidagilarni yozadi. “Bu
tarixni yoza boshlaganimda ko’rganlarim yoki ishonchli kishilardan eshitgan
ma'lumotlarim asosida bo’lishiga katta e'tibor bergan edim. Shu munosabat bilan
uzoq vaqt qidirishim natijasida bundan bir qancha muddat ilgari Abu Rayhon
Beruniy xati bilan yozilgan bir kitob qo’limga tushdi. Misli yo’q ulug’ olim
tomonidan yozilgan bu kitobda hech bir ortiqcha so’z yo’q edi. Bu uzun
ma'lumotni o’sha kitobdan olib yozdim”. Bayhaqiy aytgan bu kitob Beruniyning
«Al musomar tau fi axbori Xorazm (“Mashohiri Xorazm”) (Xorazm xabarlari
to’g’risida afsonalar) asari edi. Bundan boshqa – “Kitobi tarixi ayyomis
sulton Mahmud va axboru abihi” “Tarixu Abi Rayhon”, “Tanqix ut tavorix”
(tarixlarni keraksiz so’zlardan tozalash) degan asarlari bordir. Shu tarixlarning
mazmunidan Abu Rayhonning bu sohada ham qanchalik xizmat qilganligini
aniqlab bo’ladi.
Sharqning faylasuf va donishmandlariga xos bo’lgan xususiyatlar
jumlasidan biri tarbiyaviy g’oyaga asoslangan falsafiy va to’la ma'noni ichiga
olgan hikmatli she'rlarni; hofiz, Xayyom va Xaqoniylarda ko’rganimiz kabi, Abu
Rayhon asarlarida ham aql va tadbir, odob va axloq, yaxshilik va yomonlik odatlari
haqida birqancha hikmatli so’zlar borligi “Tatimmaiy suvonul hikma”da Bayhaqiy
tomonidan naql qilinadi.
70](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_69.png)
![Xulosa
Xorazmlik buyuk alloma ,ensiklopedist olim Abu Rayhon Muhammad ibn
Ahmad Beruniy o’zining butun hayoti davomida avlodlariga ulkan meros
qoldirdiki, bu meros hali-hanuzgacha butun jahon ahli uchun xizmat qilmoqda .
Beruniyning tabiiy –ilmiy va falsafiy qarashlari asrlar osha o’z ahamiyatini
yo’qotmay kelmoqda. Buyuk olim o’z zamonasining hamma fanlarini, birinchi
navbatda falakiyot (astronomiya), fizika, riyoziyot ( matematika ), ilohiyot
ma’danshunoslik fanlarini puxta egallagan. Bu fanlar taraqqiyotiga qo’shgan
hissasi bilan uning nomi dunyo fanining buyuk siymolari qatoridan joy oldi.
“Odam borki, fikr yuritish qobilyatiga ega. Mutafakkir iborasining o’zagi
ham fikrdir. Lekin har bir fikr yurita oladigan kishiga nisbatan mutafakkir
iborasini qo’llab bo’lmaydi. Yuksak teran va atroflicha fikr yurita oladigan va
71](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_70.png)
![ijtimoiy faoliyatidan el-yurtiga nafi tegadigan siymolarnigina mutafakkir deyish
mumkin. Xorazmiy , Farg’oniy, Farobiy,Beruniylar mutafakkirlar hisoblanadi” 1
.
Shunday buyuk mutafakkirlardan biri Abu Rayhon Beruniy fanning hamma
sohalarida samarali ijod qilgan. Uning ilmiy merosi juda keng va rang-barang .
Beruniyning ilmiy ish sohasidagi zo’r qobilyati uning ko’pchilik zamondoshlari va
keyingi olimlar tomonodan e’tirof etilgan. 1035-1036-yillarda Beruniy o’z ilmiy
ishlarining ro’yxatini tuzadi. Bunda shu vaqtgacha yozgan kitob va risolalari 113
taga yetgani ko’rsatilgan. Keyingi yozgan asarlarini ham qo’shsak u qoldirgan
ilmiy meros 152 kitob va risoladan iborat 2
.
Allomaning eng yirik asarlari “ Mas’ud qonuni” , “ Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”; “ Mineralogiya” , “ Geodeziya”, kabilardir. U
o’zining astranomiyaga oid asarlarida Kopernikdan qariyb 5 asr muqaddam
yerning quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni o’rta asrlarda birinchi bo’lib
ilgari surdi. Olim yerning dumoloq shaklda ekanligini asoslab berdi. U 1029 ta
yulduzning koordinatalari kattaliklari qayd etilgan yulduzlar jadvalini hamda
dunyoning geografik kartasini tuzgan . Beruniyning ilmiy va falsafiy ulkan merosi
shubhasiz jahon fani va madaniyati xazinasiga qo’shilgan ulkan hissa bo’ldi.
Beruniyning astranomiyaga oid “ Al- Qonun al- Mas’udiy” ( “ Mas’ud
qonuni”), asarini Sulton Mas’udga bag’ishlaydi. Bu asar falakiyotga doir
bo’lib,olimlar tomonidan juda yuksak bahoga sazovor bo’lgan.
Beruniy “ Al-Osor al boqiya an al –qurun al-holiya”, “ Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar” asarini Jurjonda muhojirlik davrida yoza boshlagan va
1000-yilda tamomlagan .Ushbu asarda olim o’ziga ma’lum bo’lgan xalqlar,
jumladan, yunonlar, rimliklar, eroniylar, xorazmliklar, qibtiylar, xristianlar,
yahudiylar islomgacha bo’lgan arablar, musulmonlarning butun yil hisobi, turli
diniy bayram kunlari mufassal bayon etilgan 1
.
Beruniyning “ Tahqiq mo lil hind min maqul’a maqbula fil-aql av marzula”
(“Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarni aniqlash kitobi”)
1
И.А.Каримов, Ватан туйғуси. Тошкент, Ўзбекистон, 1996, 41-б.
2
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1-жилд, Тошкент, Давлат илмий нашриёти, 2000, 720- б
1
Беруний ва ижтимоий фанлар, Тошкент, Фан, 1973, 137-б.
72](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_71.png)
![hajm jihatdan juda katta asar. Fanda qisqartirib “ Hindiston “ deb ataldi. Unda
Hind adabiyoti, falsafasi, aniq fanlar geografiya , elshunoslik ,qonun va urf-odatlar,
falsafa, din, tarixiy-diniy rivoyatlar , hind yozuvining turlari haqida ma’lumotlar
bor.
“ Mineralogiya ” , ya’ni “Kitob al –jamohir fi ma’rifat al- javohir ” ,
(“Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar to’plami”) asari o’z
zamonasi uchun Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq, Yevropaga minerologiya
sohasidagi eng yaxshi asar hisoblangan.
Olimning geodeziyaga oid muhim asari “ Tahdid nihoyot il-amoking li
tashih masofat il masokin” (“ Turar joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun
manzillarning chegaralarini belgilash” ) 1025-yilda yozib tugatilgan . Bu asarning
birdan-bir qo’lyozmasi Istanbulda birinchi marta rus tiliga shu qo’lyozmadan “
Geodeziya” nomi bilan tarjima qilindi. ( Toshkent ,1966). “Geodeziya”
Beruniyning dunyoqarashini belgilashda boy manbalardan biri hisoblanadi.
Beruniyning o’sha vaqtda uncha ma’lum bo’lmagan shimoliy o’lkalar, boltiq
va oq dengiz haqidagi ma’lumotlari, Sibirning “bizda yoz bo’lganda, u yerda
qish bo’ladi” degan xabarlari ayniqsa qiziqarli. U Xitoy va Tibetga tutash
o’lkalarni ham o’zidan oldingi olimlarga nisbatan to’la va aniq tasvirlagan.
Ptolomeyga qarama-qarshi Atlantika va Hind okeanlarining janubiy tomoni bir-
biriga tutashganligini isbotlab bergan. U Osiyo va Afrika qit’alari orasida bir
vaqtlar bo’g’oz bo’lgan va Yer sharining janubiy tomoni quruq bo’lgan deb
taxmin qiladi.U qoldirgan noyob ma’lumotlar sharq geografik adabiyotida muhim
ro’l o’ynagan.
Tarixda Amerika qit’asi 1492-yil oktyabr oyida dengiz sayyohi Xristofor
Kolumb kashf etganligi qayd qilingan. Ammo bu borada Beruniyning ilmiy farazi
mavjudligi ham ma’lum. Olim o’zining “Hindiston” asarida yer yuzasining
tuzilishi, dengiz va quruqlik to’g’risida gapirib , “… Yerning choragi
ma’muradir. Ma’murani g’arb va sharq tomonidan muhit okeani (Atlantika va
Tinch okean ) o’rab turadi. Bu muhit okeani ,yerning obod qismini dengizlarning
73](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_72.png)
![narigi tomonida bo’lishi mumkin bo’lgan quruqlik yoki odam yashaydigan
orollardan ikkala yoqdan (g’arbdan va sharqdan ajralib turadi…” 1
deb yozgan.
Demak , g’arbiy yarim sharda yahlit bir quruqliknning, keyinchalik Amerika
deb nomlangan qit’aning mavjudligini Beruniy Yevropalik olimlardan 450 yilcha
oldin taxmin qilib , o’z asarlarida bir necha bor yozgan. Olimning g’arbiy
yarimsharda katta quruqlik borligi to’g’risidagi fikri XV-XVI asrlarda o’z
tasdig’ini topdi.
Beruniy matematik geografiya taraqiyyotiga ham katta hissa qo’shdi. U
joylarning geografik uzunligini va kengligini aniqlash yo’llarini ishlab chiqishda
ulkan natijalarga erishdi .
Geologiya sohasida ham alloma buyuk kashfiyotlar qilgan .Yerni o’rganish
masalasiga ilmiy yondashdi. Yer yuzasining har bir qismi o’zining uzoq tarixiy
taraqiyyotga ega ekanligini yozgan.
Olim minerologiya fanida ham muhim kashfiyotlar va xulosalar yaratdi. Bu
sohada u ajdodlar yaratgan fan yutuqlarini tan oldi, ularga o’zi yaratgan yangi
ma’lumotlarni qo’shdi.
Alloma dorishunoslik, meterologiya , fizika kabi fanlarga ham beqiyos hissa
qo’shgan. Bundan tashqari biologiya va astranomiya fanlarini rivojlantirishdagi
xizmatlari ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy fanlar tarixida Beruniyning abadiy qoldirgan xizmati shundaki , u
o’zining ilmiy tadqiqot ishlarida o’zi ishlab chiqan ilmiy tadqiqot metodiga ,tajriba
va kuzatishlariga suyandi. Kuzatish va tajriba metodikasini misli ko’rilmagan
darajada yuqori ko’tardi, bu uning tajribaviy bilimlar sohasidagi zo’r yutig’idir.
Olim o’z oldiga fanni aniq ma’lumotlar bilan boyitish , nazariyalarni ishlab
chiqish, yangi usul va qonunlarini ochish vazifalarini qo’ygan 1
.
Beruniy ijtimoiy nazariyalar sohasida ham samarali ijod etdi, bu sohalar
rivojiga ulkan hissa qo’shdi. Uning ko’pgina asarlari o’z mohiyati bilan tabiiy
fanlarning sohalari bo’yicha ham, shuningdek o’sha zamonlarda yashab o’tgan
1
М.А.Сал ъ е. Абу Рай ҳ он Беруний, Тошкент , Фан, 1960 , 19-б.
1
Т.П.Матвиевская, Беруний ва табиий фанлар , Тошкент, Фан, 1963 , 33-б
74](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_73.png)
![xalqlarning ijtimoiy xo’jalik va siyosiy hayoti sohasida ham butun bir
ensiklopediya bo’lib xizmat qilmoqda.
Uning maxsus tabiatshunoslik masalalariga bag’ishlangan kitoblari ham
ijtimoiy fanlarning ko’pgina sohalarini o’ziga qamrab oladi. Bu xususda uning
“Geodeziya”, “Minerologiya” va boshqa asarlarida tarix, adabiyot, tilshunoslik
kabi sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar jamlangan .
Beruniy taraqqiy etish va yoq bo’lishga sabab bo’lgan tabiiy hodisalarni
tadqiq etar ekan, Allohning yaratuvchilik qudratini inkor etmaydi. Olim tabiatda
qotib qolgan narsa yo’q, dunyodagi hamma narsa ma’lum vaqtdan keyin bir
holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi, degan nuqtai-nazarda turadi.
Bilish nazariyasi xususida ham o’ziga xos fikrlari bor. Uning fikricha ,
bilishning asosi , bizning dunyo haqidagi bilimlarimiz manbai bo’lmish sezgi
a’zolari orqali olingan bilimlardir. Umuman ilmiy bilimlar haqida gapirar ekan , bu
–aql idrok tufayli erishgan yutuqdir, deydi. Beruniy bu sohada tajribaning
ahamiyatini alohida ta’kidlaydi.
Alloma ijtimoiy hodisalarni tushuntirishda geografik muhit, kishilarning
moddiy ehtiyoji kabi omillar ahamiyatini hisobga oldi .Uning fikricha ,tilning kelib
chiqishiga odamlarning bir-biri bilan muomala qilishdagi ehtiyojlari, turli
fanlarning paydo bo’lishiga esa ularning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari sabab
bo’lgan. U hokimiyatni nasldan –naslga o’tib turish qonun-qoidasini umuman tan
olsa ham ,u yoki bu davlat arbobining hokimyatni boshqarishga yaroqliligi uning
davlatga rahbarlik qilishdagi qobilyatiga bog’liq, deydi. Beruniy ilm-fanning
buyuk homiysi va muxlisi edi. Mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga
bo’g’liq , odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida , deb yozadi. U ma’rifat
dushmanlariga ,yomon urf-odatlarga, adolatsizlikka qarshi edi.
“O’zbekistonimiz zaminidan yangi xorazmiylar, beruniylar, ulug’beklar
yetishib chiqadi va Vatanimiz shuhratini butun dunyoga yuksaltiradi, deb
ishonaman”- deb bekorga aytmagan prezidentimiz. Shuning uchun ham Beruniy va
u qoldirgan ilmiy merosni o’rganishimiz lozim.
75](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_74.png)
![Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqorida keltirilgan ma’lumotlar
O’zbekistonlik buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosining
nihoyatda boyligidan dalolat beradi.
Beruniyning ilmiy merosi O’zbekiston va undan tashqarida ham chuqur
o’rganilmoqda.
Uning asarlari lotin, fransuz, italyan, nemis, ingliz, fors, turk tillariga tarjima
qilinmoqda 8
.
Qoraqalpog’iston Respublikasidagi shahar, tuman Beruniy nomiga
qo’yilgan. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti, Toshkent
Texnika Universiteti, metro bekati uning nomi bilan ataladi. Toshkent shahri,
Samarqand shahri, Qoraqolpog’iston Respublikasi va Xorazmda Beruniy nomida
ko’cha, maktab va boshqa muassasalar bor. Dunyoda birinchi marta O’zbekistonda
topilgan mineralga Beruniy nomi berildi. Beruniy nomli O’zbekiston
Respublikasi Davlat mukofati tasis etilgan. Olimga Toshkent, Xiva, Beruniy
shaharlarida haykal o’rnatilgan.
“ Tarix xotirasi , xalqning jonajon o’lkaning ,davlatimiz hududining xolis va
haqqoniy tarixini, milliy iftixorini tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat mihim
o’rin tutadi.
Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk
ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi
fuqorolik ongini shakllantirmoqda, axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda.
Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni ,diniy
dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o’zida mujassam etgan buyuk arboblar
ko’p bo’lgan ” 1
Shunday buyuk qomusiy bilim egasi bo’lgan Beruniyning olamshumul
kashfiyotlari, ko’plab fan sohalariga qo’shgan hissasi va u yozib qoldirgan buyuk
asarlar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmay kelmoqda.
8
1
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 1-жилд, Тошкент, Давлат илмий нашриёти, 2000, 723-б
1
И.А.Каримов, Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. Тошкент, Ўзбекистон. 1997, 140-б.
76](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_75.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI
1. Sh. M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O’zbekiston 2016.
2. Sh. M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Asarlar 1-jild. T.: “O’zbekiston” 2017
3. И.А.Каримов, Ватан туйғуси. Тошкент, Ўзбекистон, 1996
4. И.А.Каримов, Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Хавфсизликка
таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент,
Ўзбекистон. 1997
5. И. А Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ . Тошкент, Ш ар қ ,
1998
6. И.А.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент.
Маънавият, 2008
77](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_76.png)
![7. А. А.Семенов, Беруний-видаюшийся учени средневекоя ,
Тошкент, Фан , 1950
8. А.Носиров, Беруний – ўрта асрнинг буюк олими (Беруний
вафотининг 900 йиллигига бағишланган мақолалар тўплами), Тошкент, Фан,
1950
9. А.Р.Беруний, Минерология.Москва, Наук, 1963
10. Абу Райхон Беруний, Китоб ал-джамахирфи марифат ал-
джавахир, в переводе М.Белениского под редаксией.Леммлейна “Собрание
сведений для познания драгосенноцей” ( Минерология) Москва, 1963
11. А. М.Белиницкий. Примечания к переводу, в кн: А.Р.Беруни, “
Минерология”. М.АН. 1963
12. Абу Райхан Беруни, Избран ны е произведения, т. II, Предисловие
А. Б. Халидова и В. Г. Эрмана, Ташкент, Изд-во АН УзР 1963
13. Абу Райҳон Беруний, “Ҳиндистон”, Тошкент, Фан, 1965
14. Абу Райҳон Беруний, Ўтмиш халқлардан қолган ёдгорликлар,
Тошкент, Фан, 1966
15. Абу Райхан Беруний, Китаб ас-сайдана, в переводу У.Каримова
«Фармакогнозия», докторская диссертация, Ташкент, 1971
16. А.Ирисов, Беруний “Ҳиндистон”и, Туғилган кунининг 1000
йиллигига бағишланган тўпламдан, Тошкент, Фан, 1973
17. Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, 2- жилд, Тошкент, Фан,
1965
18. А. Р. Беруний. Танланган асарлар. 1-жилд. Тошкент, ФАН ,1968
19. Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, 5-жилд, Тошкент, Фан,
1976
20. Абу Рай ҳ он Беруний , Танланган асарлар, 3-жилд. Тошкент , Фан ,
1982
21. A . A . Семенов, Беруни –видаюшейся учены
среднивековья ,Т.Наук, 1950,ст.274.
78](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_77.png)
![22. А.Д. Шарипов , Малоизвестные страницы переписки между
Беруни и Ибн Синой, журнал «Общественные науки в Узбекистане». № 11.
1965
23. А.Ж.Шарипов, Беруний фалсафий қарашлари ва Аристотелнинг
натурфилософияси.
24. А.Қаюмов, Ажойиб кишилар ҳаёти, Тошкент, Ёш гвардия, 1987
25. Б. Халидов, Дополнение к тексту “Хронологии” ал-Бируни по
Ленинградской и Истамбульской рукописям, Палестинский сборник, внп. 4
(67), М.-Л., 1959.
26. Беруний билан Ибн Сино савол жавоблари, Тошкент, Фан, 1950
27. Беруний ва ижтимоий фанлар , Тошкент, Фан, 1973
28. И.Мўминов муҳаррирлиги остида, Беруний ва ижтимой фанлар,
Тошкент, Фан, 1973
29. П.Г. Булгаков. Абу Рай ҳ он Беруний.Тошкент. Фан .1966. 6-бет.
30. С. П. Толстов, Бируни и его «Памятники минувших поколений»,
Абу Райхан Бируни, Избраннне произведения, I, 1957
31. М.А.Сал ъ е. Абу Рай ҳ он Беруний, Т ошкент, Фан , 1960
32. Марио Лъоцци, История Физики , Москва, Мир, 1970
33. М.Акромхўжаев, Беруний –геологик ҳодисалар, минераллар ва
жавоҳирларни ўрганган дастлабки тадқиқотчи, Беруний туғилган кунининг
1000 йиллигига бағишланган тўплам. Тошкент, Фан, 1973
34. Т.П.Матвиевская, Беруний ва табиий фанлар, Тошкент, Фан, 1963
35. Ф.Жалолов. Беруний ва картография, Беруний ўрта асрнинг
буюк олими, Тошкент, Фан, 1950
36. Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1-жилд, Тошкент, Давлат
илмий нашриёти, 2000
79](/data/documents/5c5c0133-8695-44fa-a2b8-c6adfd7eb3c0/page_78.png)
ABU RAYHON BERUNIYNING FAN VA TEXNIKA TARIXIDAGI TUTGAN O’RNI MUNDARIJA KIRISH 4-8 I BOB. ABU RAYHON BERUNIY – BUYUK O’ZB E K ENSIKLOP E DISTI. 1.1 Abu Rayhon Beruniyning tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari 9-17 1.2. Beruniyning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari. 18-22 II BOB. ABU RAYHON BERUNIY – O’RTA ASRNING MASHHUR OLIMI. 2.1. Olimning astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi 23-32 2.2. Abu Rayhon B e runiy – g e ologik hodisalar, min e rallar va javohirlarni o’rgangan dastlabki tadqiqotchi 33-50 III BOB. BERUNIY – FAN TARIXCHISI. 3.1. Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asari haqida. 51-67 3.2. Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar 68-72 Xulosa 73-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI 80-82 2
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . B archamizga ma’lumki, har bir suveren davlat o’zining betakror tarixi va madaniyatiga egadir. Bu tarix, bu madaniyatning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi esa haqli ravishda shu mamlakat xalqi hisoblanadi 1 . Qadimgi ajdodlarimiz butun olam doimiy harakatda bo’lishi va har jismu jonzotning shu harakatga monand, uyg’un holda yashashi tabiiy qonuniyat ekanligini tasavvur etolmaganlar. Qur’oni Karim esa harakat –olamning yashash tarzi ekanidan dalolat beradi. Bizningcha, o’rta asr Movaraunnahr olimlarining ilmdagi mislsiz kashfiyotlarida aqlbovar qilmaydigan sir-asror yo’q edi. Ular Quroni Karimda zikr etilgan mo’jizalarning hayotiy tasdig’ini dalillab ketdilar xolos. Sharqning buyuk mutafakkiri Abu Rayhon Beruniyning ilmiy yangiliklari misolida ana shu narsaga yana bir marta ishonch hosil qilamiz. Abu Rayhon Beruniy “Yer yumaloq bo’lmaganida odamlar yashaydigan joylar kenglamasi jo’g’rofiy mintaqalarga ajralmas edi, yozu-qishda kecha bilan kunduz davomiyligi o’zgarmas edi, yoritgichlarning (ufqqa nisbatan) vaziyatlari va sutkalik yo’llari hozirgidek ko’rinishda bo’lmas edi” 2 deydi. Mustaqillika erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini nasl-nasabi, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vataning tarixini bilishni istaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham bejizga “Keyingi vaqtda men joylarda bo’lib hudularimiz hayoti bilan yanada yaqindan tanishar ekanman, shunday bir fikrga ishonch hosil qilyapmanki biz hali yurtimizni biz hali yurtimizni uning o’ziga xos tarixi, madaniyati ulug’ olimu ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni to’liq o’rganganimiz yo’q 3 ” -demagan edi. 1 Sh. M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O’zbekiston 2016. 5-bet 2 Ватанпарвар. 2006 й., 24-феврал. № 8 , 1 ва 7-бет 3 Sh. M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Asarlar 1-jild. T.: “O’zbekiston” 2017. 467-bet 3
Hozirgi O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat sharq, balki, umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar fozilu- fuzalolar, olimu- ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar, yetishib chiqan. Ana shunday allomalardan biri buyuk vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniydir. Beruniyni yer yuzidagi barcha mamlakatlar aholisi buyuk ensiklopedist olim sifatida yaxshi bilishadi. U qomusiy olim sifatida tarix, falsafa, astronomiya, geografiya, tibbiyot, matematika, astrologiya, fizika, adabiyot kabi fanlarni mukammal o’rgandi va ilmiy izlanishlar olib bordi. Bundan ming yillar avval yaratilgan ushbu fan sohalariga oid asarlar hali-hanuz o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Muhtaram Prezidentimiz , “Jamiyat taraqiyyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch- ma’rifatidir” deb ta’kidlagan edi 1 . “Beruniy turli fan sohalariga qo’shgan hissasini 150 dan ortiq asarlaridan ham ko’rish mumkin. Ulardan eng yiriklari “Hindiston”, “O’tmish xalqlaridan qolgan yodgorliklar”, “Qonuni Mas’udiy”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”, “Astranomiya” kabi asarlaridir. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: Matematikaga oid 22 ta , astranomik asboblar haqida 10 ta, astralogiyaga oid 21 ta, turli fanlar ( fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqa) 38 ta. Turli tillardan tarjima qilingan asarlar 21 ta. Afsuski, Beruniyning bu asarlaridan 30 ga yaqini bugungi kunga qadar yetib kelgan” 4 . U yashagan davr bizdan qanchalik uzoq bo’lishiga qaramasdan u go’yo bizning zamondoshimizga o’xshaydi. Chunki undagi geniylik tabiati, ilmiy tadqiqot ishlarida qo’llagan usullari bizga yaqqol ko’rinadi. U yuqorida ta’kidlaganimizdek matematik, astranom, geograf, tarixchi, sayohatchi, tilshunos, olim shoir va faylasuf edi. Uning asarlari chuqur falsafiy zavq bilan yozilgan bo’lib, ulardagi ilmiy masalarning matematik tomondan qarab tekshirilganligi yaqqol ko’rinib turadi. Agar Beruniyning tarjimai holiga doir bizgacha yetib kelgan manbalarni qator qo’yib, ular ichida eng ishonchlilarini, beradigan 1 И . А Каримов . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . Тошкент , Ш ар қ , 1998. 7- б . 4 П . Г . Булгаков . Абу Рай ҳ он Беруний.Тошкент. Фан .1966 , 6-бет. 4
ma’lumoti jihatidan mukammalroqlarini ajratish kerak bo’lganda, shubhasiz olimning o’z asarlarini tanlagan bo’lar edik. Beruniy asarlari – uning jahon fani oldidagi buyuk rolini yaqqol ko’rsatuvchi bamisoli muazzam bir haykaldir. Ushbu asarlar bizga qomusiy bilimlar sohibi - Beruniyning ilmiy qarashlari, jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan kashfiyotlari, tevarak-atrofga, voqea- hodisalarga, bir so’z bilan aytganda, tabiatga diniy nuqtai –nazardan qarash mutlaqo hukmron bir paytda ko’rsatgan buyuk shijotlari, dunyoqarashlari, mamlakat siyosiy hayotidagi ishtiroki, shaxsiy hislatlari va h.k. lar haqida tasuvvur hosil qilishimizga imkon beradi. Shu bilan birga, ulardagi olimning tarjimai holiga doir tarqoq ma’lumotlarni sinchiklab o’rganish Beruniyning hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlaridangina emas, balki bir qator muhim detallarni ham aniqlashga imkon beradi. Tadqiqotning davriy chegarasi . Ilmiy tadqiqot ishining davriy chegarasi X-XI asrlarni qamrab olib, o’rta asrlarda murrakab va qarama-qarshiliklardan iborat bir zamonda yashagan bo’lsada, o’zining serqirra ijodi bilan jahon madaniyati xazinasiga ulkan meros qoldirdi. Shuningdek, o’rganilayotgan mavzu o’sha davrda alloma yashagan hududda kechgan turli siyosiy vaziyatning murakkabligiga qaramasdan bunday ulkan ilmiy merosning yaratilishi hali- hanuz turli ilmiy qarashlarni yuzaga keltirmoqda. Muammoning o’rganilganlik darajasi Buyuk olim Abu Rayhon Beruniyning fan va texnika tarixidagi o’rni haqida gap ketganda ,uning shaxsini, butun jahon xalqiga qoldirgan boy ilmiy merosini tarixiy yozma manbalar, ayrim arxiv hujatlari ,tarixiy –ilmiy adabiyotlar hamda Beruniyshunos olimlarning ilb brogan ilmiy tadqiqot ishlari juda qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi .Umuman olganda ,mazkur mavzuning o’rganilish darajasi va tadqiqotning metodologik asoslaridan kelib chiqqan holda mavzuga bevosita taalluqli bo’lgan adabiyotlardagi ma’lumotlar ushbu dissertatsiya ishiga asosiy manba sifatida olindi. Beruniyning boy ilmiy merosini o’rganishda akademik I. Yu. Krachkoviskiy ,M.A. Sal’e, G.P.Matvievskaya, Hamid Rizo , S.K.Chatterji, 5
Eduard Zaxau kabi olimlar Beruniyning boy ilmiy merosini o’rganib, shunday asarlar yaratdiki, bu hozirgi zamon ahli uchun ham allomaning hayoti va ijodini o’rganishda muhim manbalardan hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Beruniy shaxsini, u qoldirgan merosini, ilmiy o’rganish tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, tadqiqotda quyidagi masalalar xususida fikr yuritildi: o Abu Rayhon Beruniy – buyuk o’zbek ensiklopedist sifatida tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari; o Allomaning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari ; o O’rta asrning mashhur olimining astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi ; o G eologik hodisalar, minerallar va javohirlarni o’rganish borasidagi yutuqlari ; o Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asarlari tahlili o Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar. Tadqiqot obyekti va predmeti. Abu Rayhon Beruniy shaxsi, uning qoldirgan merosi shu qadar boyki, uning shaxsi va ilmiy merosini har tomonlama va mahsus tadqiq etish tadqiqot ishining ob’yekti qilib olindi. Abu Rayhon Beruniyning jahon ilm–fani xazinasiga qo’shgan hissasini, hozirgi kundagi ahamiyatini tarixiy manbalar, ilmiy adabiyotlar asosida o’rganish tadqiqot ishining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari. Xalqimizning ma’naviyati boyligi, iymon va e’tiqodimiz, hayotimizning farovonligi ham ilmdandur. Yoshlarni ilm o’rganishga ko’proq da’vat qilaylik. Biz ushbu kichik bir ilmiy tadqiqotdan buyuk ajdodlarimiz tomonidan bizlarga meros qilib qoldirgan ilm ummonidan kichik bir lavhalarnigina keltirdik. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi: Dissertatsiya kirish, 3 bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi tarkibiy tuzulmadan iborat. Dissertatsiyaning har bir bobda ikki masala ko’rib chiqildi. I bob – Abu Rayhon 6