Abu Rayhon Beruniyning geografiyaga oid ta’limotlari
![MAV ZU: A bu Ra y hon
Ber un i y ni ng geogra fi y a ga oi d
t a’ l i m ot l a r i](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_1.png)
![RE JA
Abu Rayhon Beruniy hayoti haqida
Beruniy jahon astronomiya va geografiya fani
olimi
Beruniy etnograf va antropolog
Baʼzi asarlarining yaratilish tarixi](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_2.png)
![Abu Rayhon Beruniy hayoti haqida
•
Al-Beruniy hayotining dastlabki 25 yilini Xorazmda o tkazdi, u yerda ʻ islom , fiqh , ilohiyot ,
grammatika,
riyoziyot , falakiyot , tibbiyot va falsafa , fizika va boshqa ilmlar bilan ham
shug ullandi. Beruniy ona tili bo lgan
ʻ ʻ xorazmiy tilidan tashqari fors , arab yunon , ibroniy va
suryoniy
tillarini bilgan va 50 yoshida sanskrit tilini o rgandi. Iroqiylarning oxirgi vakili ʻ
Abu Nasr Mansur ibn Iroq
Beruniyning ustozi edi. Al-Beruniy falakiyot , riyoziyot , geodeziya ,
jug rofiya
ʻ va mineralogiya va tabiiy fanlarni yaxshi bilgan. Shuningdek, tarixchi, xronolog va
tilshunos sifatida ham ajralib turardi. U o z davrining deyarli barcha fanlarini mukammal
ʻ
o rgangani sabab qomusiy alloma deb nomlanadi va ko plab ilm sohalarida tinimsiz izlanishlari
ʻ ʻ
uchun mo l-ko l mukofotlangan.
ʻ ʻ [4]
Shoh xonadoni va jamiyatdagi boshqa qudratli unsurlar Al-
Beruniyning tadqiqotlarini moliyalashtiradi. O ziga xos ta sirga ega bo lgan Al-Beruniyning o zi
ʻ ʼ ʻ ʻ
ham falsafani o rganish davomida, boshqa xalqlarning olimlaridan, xususan, yunon olimlaridan
ʻ
ham ilhom olgan.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_3.png)
![Beruniy Iroqiylar
xonadoniga mansub edi
va oʻsha paytda
Xorazmdagi hukmron
Afrigʻiylarga xayrixoh edi,
995-yil Katni , Xorazmning
ikkinchi poytaxti, Gurganj
(Urganch)ning amiri
Maʼmun ibn Muhammad
bosib oladi va Afrigʻiylar
sulolasini taxtdan agʻdardi
va natijada Beruniy
vatanini tashlab Buxoroga
ketdi. U yerda u Ibn Sino
bilan yozishmalar olib
borgan va bu ikki olim
oʻrtasida fikr almashilgan.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_4.png)
![Beruniy jahon astronomiya va
geografiya fani
• U oʻzining „Geodeziya“ asarida 990-yil Kat shahrining geografik
kengligini aniqlaganini yozadi. Maʼlumki, geografik kenglikni
aniqlash uchun geografiya, matematika va astronomiyadan
yetarlicha bilimga ega boʻlish lozim. Ray shahriga (hozirgi Tehron
yaqinida) keladi. U Rayda mashhur olim — matematik va astronom
al-Xoʻjandiy, tabib va faylasuf ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy
Rayda oʻzining „Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil Beruniy
Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda oʻzgarishlar boʻlib, Maʼmun vafot
etib, uning oʻrniga Ali ibn Maʼmun taxtga chiqqan edi. 997-yilda
mashhur tabib Abu Ali Ibn Sino ham Urganjga keladi.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_5.png)
![998-yil Beruniy Jurjonga
keldi. U Jurjonda 1004-
yilgacha yashaydi. Oʻzining
oʻn beshga yaqin asarini
shu yerda yaratdi.
Jumladan, olimning
„Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar“ asari 1000-yil
atrofida shu yerda yozilgan.
1004-yilning bahorida
Beruniy Xorazmga qaytdi.
Bu vaqtda Xorazmning
poytaxti Urganj edi.
Urganjda u Oy tutilishini
kuzatdi. Saroyda al-Masihiy,
tabib al-Hammar, Ibn Iroq
va boshqalar ishlar edilar.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_6.png)
![Beruniy etnograf va antropolog
• Al-Beruniy Hindiston yarim orolidagi xalqlar, urf-odatlar va dinlar toʻgʻrisida ilmiy asar
yozgan. Olim Akbar S. Ahmadning soʻzlariga koʻra, zamonaviy antropologlar singari, u
ham maʼlum bir guruh odamlar bilan keng ishtirokchilarni kuzatishda qatnashgan,
ularning tillarini oʻrgangan va ularning asosiy matnlarini oʻrgangan, oʻz xulosalarini
madaniy taqqoslashlar yordamida xolislik va betaraflik bilan taqdim etgan. Axbar S.
Ahmad Al-Beruniyni birinchi antropolog deb hisoblash mumkin, degan xulosaga kelgan
• Beruniy Xorazmda 1000-yilga yaqin yozilgan „Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar“
asarida Xorazmning turkiy aholisi foydalangan yillarning turkiy nomlarini beradi. Xuddi
shu asarida u oy nomlarini turkchada beradi: ulugʻ-oy, kichik-oy, birinchi-oy, ikkinchi-oy,
uchinchi-oy, toʻrtinchi-oy, beshinchi-oy, oltinchi-oy, yetinchi-oy, sakkizinchi-oy, toʻqqizinchi-
oy, oʻninchi-oy.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_7.png)
![Beruniy oʻlchab topgan
qiymatlar boʻyicha oʻziga
xos usul bilan Yer kurrasi
radiusining uzunligi
12803337,036 gazga teng
ekanligini hisoblab
chiqardi. Agar bir gaz
0,4933 metr ekanligini
eʼtiborga olsak, Yer kurrasi
radiusi uzunligi, Beruniy
hisobicha, 6315,886
kilometr boʻladi. Bu raqam
hozirgi vaqt¬da olingan
qiymatdan juda kam farq
qiladi, yaʼni xatolik radius
uzunligining 0,9 foizini
tashkil etadi.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_8.png)
![Baʼzi asarlarining yaratilish tarixi
•
Beruniy tibbiyotga bagʻishlangan „Saydana“ asarida mingdan ortiq dorivor moddalar nomini
30 tilda yozib chiqqan. Xorazmdagi siyosiy vaziyatni oʻzgarishi natijasida Beruniy 998-yili
Joʻrjon shahriga ketishga majbur boʻladi. U bu davrga qadar Kat va Ray shaharlarida oʻzining
dastlabki ilmiy izlanishlarini boshlab yuborgan edi. Jurjonda kechgan yillar (998—1004-yillar)
Beruniy uchun yirik izlanishlar va ijodiy kamolot davri boʻldi. Oʻzining ilk astronomik
tajribalarni 16 yoshida Kat shahrida boshlagan alloma, Joʻrjonda nafaqat astronomiya va
boshqa tabiiy fanlar bilan shugʻullandi, balki tarix va din tarixi bilan ham qiziqdi. Olimning
muhim asarlaridan biri „ Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar “ uning Jurjon saroyida
xizmat qilgan davrida yaratiladi. 1000-yili tugallagan bu asar muallifning koʻp qirrali olim
ekanini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. Umuman, Beruniy Joʻrjonda 10 dan ortiq
asrlarini bitishga muyassar boʻldi. Xorazmning yangi hukmdori Abu Abbos Maʼmun ibn
Maʼmun Beruniyni oʻz saroyida katta izzat-hurmat bilan qabul qiladi. Maʼmun rahnamoligida
vujudga kelgan ilmiy markazda faoliyat koʻrsatish bilan birga siyosiy jarayonlarda ham
Xorazmshohning yaqin maslahatchisiga aylanadi.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_9.png)
![Xorazmning Mahmud Gʻaznaviy
tomonidan bosib olinishi Beruniy
hayotini xavf ostiga qoʻydi. U
Xorazmshoh saroyidagi aksariyat
olimlar, jumladan, ustozi Abu Nasr
ibn Iroq, Abul-Xayr Hammar va
boshqalar bilan birga Gʻazna
shahriga olib ketiladi. Maʼlumki,
Xorazm ilmiy mazkazidagi
olimlardan faqat Ibn Sino va Abu
Sahl Masihiylar Mahmud Gʻaznaviy
zulmidan havotirlanib, Gʻaznaga
emas, Joʻrjonga qarab yoʻl olgan
edilar. Beruniyning 1017—1048-
yillarda Gʻaznada kechirgan hayoti
moddiy va siyosiy jihatdan
mashaqqatli boʻlishiga
qaramasdan, uning ilmiy faoliyati
uchun mahsuldor davr boʻldi. U
Mahmud Gʻaznaviy saroyida
kechgan dastlabki yillarda
astronomiya va geodeziya
masalalariga katta eʼtibor berdi.](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_10.png)
![ETIBORIN GIZ UCHUN RAHMAT](/data/documents/13d952e5-eb29-4e71-8ca0-ad1add2d2082/page_11.png)
MAV ZU: A bu Ra y hon Ber un i y ni ng geogra fi y a ga oi d t a’ l i m ot l a r i
RE JA Abu Rayhon Beruniy hayoti haqida Beruniy jahon astronomiya va geografiya fani olimi Beruniy etnograf va antropolog Baʼzi asarlarining yaratilish tarixi
Abu Rayhon Beruniy hayoti haqida • Al-Beruniy hayotining dastlabki 25 yilini Xorazmda o tkazdi, u yerda ʻ islom , fiqh , ilohiyot , grammatika, riyoziyot , falakiyot , tibbiyot va falsafa , fizika va boshqa ilmlar bilan ham shug ullandi. Beruniy ona tili bo lgan ʻ ʻ xorazmiy tilidan tashqari fors , arab yunon , ibroniy va suryoniy tillarini bilgan va 50 yoshida sanskrit tilini o rgandi. Iroqiylarning oxirgi vakili ʻ Abu Nasr Mansur ibn Iroq Beruniyning ustozi edi. Al-Beruniy falakiyot , riyoziyot , geodeziya , jug rofiya ʻ va mineralogiya va tabiiy fanlarni yaxshi bilgan. Shuningdek, tarixchi, xronolog va tilshunos sifatida ham ajralib turardi. U o z davrining deyarli barcha fanlarini mukammal ʻ o rgangani sabab qomusiy alloma deb nomlanadi va ko plab ilm sohalarida tinimsiz izlanishlari ʻ ʻ uchun mo l-ko l mukofotlangan. ʻ ʻ [4] Shoh xonadoni va jamiyatdagi boshqa qudratli unsurlar Al- Beruniyning tadqiqotlarini moliyalashtiradi. O ziga xos ta sirga ega bo lgan Al-Beruniyning o zi ʻ ʼ ʻ ʻ ham falsafani o rganish davomida, boshqa xalqlarning olimlaridan, xususan, yunon olimlaridan ʻ ham ilhom olgan.
Beruniy Iroqiylar xonadoniga mansub edi va oʻsha paytda Xorazmdagi hukmron Afrigʻiylarga xayrixoh edi, 995-yil Katni , Xorazmning ikkinchi poytaxti, Gurganj (Urganch)ning amiri Maʼmun ibn Muhammad bosib oladi va Afrigʻiylar sulolasini taxtdan agʻdardi va natijada Beruniy vatanini tashlab Buxoroga ketdi. U yerda u Ibn Sino bilan yozishmalar olib borgan va bu ikki olim oʻrtasida fikr almashilgan.
Beruniy jahon astronomiya va geografiya fani • U oʻzining „Geodeziya“ asarida 990-yil Kat shahrining geografik kengligini aniqlaganini yozadi. Maʼlumki, geografik kenglikni aniqlash uchun geografiya, matematika va astronomiyadan yetarlicha bilimga ega boʻlish lozim. Ray shahriga (hozirgi Tehron yaqinida) keladi. U Rayda mashhur olim — matematik va astronom al-Xoʻjandiy, tabib va faylasuf ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy Rayda oʻzining „Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil Beruniy Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda oʻzgarishlar boʻlib, Maʼmun vafot etib, uning oʻrniga Ali ibn Maʼmun taxtga chiqqan edi. 997-yilda mashhur tabib Abu Ali Ibn Sino ham Urganjga keladi.