Muhammad Xorazmiyning geografiyaga oid ta’limotlari
![Mavzu:Muhammad Xorazmiyning
geografiyaga oid ta’limotlari](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_1.png)
![REJA
Xorazmiyning hayoti va ijodi
Xorazmiyning geografiya faniga qo’shgan
hissasi
Xorazmiyning pedagogik jihatdan qarashlari](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_2.png)
![Qadimiy Xorazm Sharqda ilm-fanning
rivojlanishida juda katta o`rin tutgan.
Tarixchilarning tasdiqlashlaricha, Xorazmda
aniq fanlar - geometriya, trigonometriya,
astronomiya, topografiya, kimyo, mineralo giya
va boshqa tabiiy fanlar VIII—IX asrlardayoq
yuksak darajada taraqqiy etgan. Geogra
fik
bilimlarning yuksak darajada bo`lishi va
jamlanishi xorazmlik savdogarlarga uzoq
mamlakatlarga sayohatlarga bora olish
imkonini bergan. Xorazm arab xalifaligi
tarkibiga kirgach, xorazmlik olimlar o`z iqtidori
va qomusiy bilim darajasining yuksakligi
tufayli tez orada shuhrat qozonib, bir qator
fanlar asoschilari orasida yetakchi o`ringa
chiqib oldilar.
Xorazm ilmiy maktabining ilk ko`zga
ko`ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy
bo`lib, u amerikalik sharqshunos D.Sarton
ta’biri bilan aytganda «barcha zamonlarning
eng ulug matematiklaridan biri» edi.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_3.png)
![•
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (qisqacha Al-Xorazmiy)
Xorazmda tug`ilgan va Bag`dodda vafot etgan. Olimning
tug`ilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ammo
ba’zi manbalarda Al-Xorazmiy 780-yilda tug`ilgan va 847-
yilda vafot etgan, deb taxmin qilinadi. Qadimda yashagan
bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan
chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bo`lgan.
Jumladan, olimning tarix matematika, astronomiya va geo
grafiya sohasida yozib qoldirgan ilmiy merosi jahon ilm
ahli tomonidan dunyo fani rivojiga qo`shilgan bebaho
hissa sifatida tan olingan.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_4.png)
![](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_5.png)
![•
Al-Xorazmiyning xususan, arifmetika va algebraga oid asarlari Yevropaning qator
tillariga ko`p marta tarjima qilinib, unda keltirilgan ilmiy dalillar matematika
fanida va amaliyotda keng qo`llanilgan. Olim qoldirgan hisob-kitoblarning
ko`pchiligi hozirga qadar o`z ahamiyatini yo`qotgan emas. Xususan, Al-Xorazmiy
nomi lotincha kitoblarda Algoritmus, Algorismus, Al-Xoarismus, Alkauresmus,
Alxoharitmus va hokazo shakllarda keltirilgan bo`lib, bu o`z navbatida yangi
arifmetika - algoritmga asos bo`lgan. Fransiyalik sharqshunos olim J.Reyno 1849 -
yilda Yevropa mamlakatlarida matematikaga oid turli davrlarda chop etilgan
asarlarda keltirilgan ushbu nomlar aslida Xorazm ilmiy maktabi vakili Al- Xorazmiy
nomi bilan bevosita bog`liq ekanligini isbotlab bergan.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_6.png)
![•
Al-Xorazmiy matematikasi Hindcha sanoq va shunga asoslangan arifmetik amallar tizimining
rivojlanishiga zamin tayyorladi. Olimning « Al-jabr v a muqobala » deb nomlangan mashhur asarining
nomidan yangi « algebra » termini paydo bo`lgan va u alohida fan sifatida rivojlana boshlagan.
•
Xorazm halifasi ham mashhur olim Al-Xorazmiyga alohida e’tibor ko`rsatgan. Jumladan, Xazariyaga
yuborilgan elchilar orasida Al-Xorazmiy ham bo`lgan. Olim ushbu safar natijasi ularoq o`zi borgan
yurtlarga oid geografik ma’lumotlarni ustalik bilan tasvirlashga muvaffaq bo`ldi. Mutaxassislarning
fikricha, Sharqiy Yevropa geografiyasi va etnografiyasiga doyr dastlabki ma’lumotlarga, aynan, Al-
Xorazmiy asos solgan. Keyinchalik bu ma’lumotlar sharq mamlakatlarida yaratilgan geografik
asarlarning biridan-ikkinchisiga o`tib, eng aniq va o`zgarmas ma’lumot bo`lib qolgan.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_7.png)
![•
Al-Xorazmiy ilmiy faoliyatida Bag`dod shahrida VIII asr oxiri IX asr boshlarida Xorun ar-Rashidning o`g`li
Ma’mun davrida tashkil etilgan olimlar akademiyasi - « Bay t al-hik m a » («Donishmandlar uyi») katta rol
o`ynagan. Bag`dod Akademiyasida Halifa Ma’munning topshirig`iga ko`ra, Al-Xorazmiy boshchiligida 70 dan
ortiq; olim jahonning va osmonning batafsil tasvirini o`z ichiga olgan « J ahon xarit alari », ya’ni dunyo atlasini
tuzish ustida faoliyat olib borishgan. Bu xaritalar yig`indisi « Ma’m un duny o xarit asi », deb ham ataladi va
manbalarga ko`ra, uni tuzish taxminan 840 yilda yakunlangan.
•
Ana shu xaritalarning tuzilishi munosabati bilan yozilgan Al-Xorazmiyning « Surat al-arz » kitobi o`z davrida
juda mashhur bo`lgan va undan nafaqat bag`dodlik olimlar, balki birmuncha uzoq mamlakatlardagi ilm ahli
ham keng foydalangan. Kitob bir necha unlab xaritalar va ularga berilgan izohlarni o`z ichiga olib, hammasi
birgalikda « Kit obu surat al-arz » deb atalgan. U « Yerning qiy ofasi k it obi » yoki boshqacha aytganda «
Geografi y a » ma`nosini ham bildiradi.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_8.png)
![•
Mazkur asardagi izohlarda dunyoning turli qismlari iqlimlar bo`yicha joylashtirilgan va ularning georafik koordinatalari
keltirilgan. Hammasi bo`lib 537 ta eng muhim joyning nomi, jumla dan, shaharlar, so`ngra tog`lar (203 nom), dengizlar
va orollarning nomlari, oxirida esa daryolar alohida-alohida qilib yozilgan. Kitobda keltirilgan jadvallarda « G` arbi y
t ashk i dengiz » (Atlantika okeani), « Qulzum dengizi va Yashil dengiz » (Qizil dengiz va Hind okeani ) kabi nomlar
uchraydi. Shuningdek, asarda Azov dengizi, Nil daryosi va ularning atrofidagi hududlarga izoh berilib, bu yerlarning
xaritasi ham keltirilgan. Mohiyat va mazmuniga ko`ra, mazkur asar katta bir atlasga ilova qilingan izohdir.
•
Al-Xorazmiy Xorazm va Bag`dodda ijod qilganini inobatga olsak, shu ikki mintaqa o`rtasida qilgan sayohatlari natijalari
olimning geografik asarlari uchun asos bo`lgan, deb aytish mumkin. Olim o`z asarlarida Yerning o`lchamlari haqida
ham ba’zi ma’lumotlarni keltirgan va bu haqda sharq mamlakatlarida yashab ijod qilgan geograf olimlarning asarlarida
qayd etilgan. Jumladan, Ibn al-Faqihning yozishicha, Al-Xorazmiy Yerni yassi, yuzasining umumiy maydoni 9 ming
farsahga teng bo`lib, shuning o`n ikkidan bir qismidagina odamlar yashaydi, deb hisoblagan. Olimning maz
kur fikri
o`sha paytlarda Yer shakli haqida hukmron bo`lgan taxminlarga asoslangan bo`lishi mumkin, albatta.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_9.png)
![•
Al-Xorazmiyning geografik merosi arabshunos K.Nallino, chex olimi G.Mjik va vengriyalik tadqiqotchi K.Segledi
tomonidan chuqur o`rganilgan. Italiyalik sharqshunos K.Nallino «Yevropadagi hech bir xalq Al-Xorazmiy erishgan
yutuqqa erishishga va bunday asar yaratishga qobil emas edi», deb yozgan edi. K.Segledi esa Xorazmiy geografiyasiga
asoslanib, «Dunaybo`yi mamlakatlarining Xorazmiycha xaritasi»ni qayta tuzishga muvaffaq bo`lgan.
•
Al-Xorazmiyning geografik g`oyalari bu fanni yangi pog`onaga ko`tarib, IX asr boshlaridagi sharqda yangi geografiya
fanining yaratilishiga olib keldi. H.Hasanovning yozishicha, 1894-yilda Ita liya Fanlar akademiyasining maxsus
komissiyasi Al-Xorazmiyning « Surat al-arz » asarini har tomonlama tekshirib, u o`z davrining juda qimmatli qo`llanmasi
bo`lganini va umuman, geografiyaning taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etganini tasdiqlagan. Ana shunga ko`ra, Al-Xorazmiyni
nafaqat buyuk geograf olim, balki sharq geografiyasining asoschisi, Ispaniyadan to Qashqargacha barcha
tabiatshunos, geograf va sayyoh olimlar tadqiqotlari yo`nalishlarini belgilab bergan yo`lchi yo`lduz, deb aytish mumkin.](/data/documents/62cf7ac5-2ea6-4635-917a-87ed59be3669/page_10.png)
Mavzu:Muhammad Xorazmiyning geografiyaga oid ta’limotlari
REJA Xorazmiyning hayoti va ijodi Xorazmiyning geografiya faniga qo’shgan hissasi Xorazmiyning pedagogik jihatdan qarashlari
Qadimiy Xorazm Sharqda ilm-fanning rivojlanishida juda katta o`rin tutgan. Tarixchilarning tasdiqlashlaricha, Xorazmda aniq fanlar - geometriya, trigonometriya, astronomiya, topografiya, kimyo, mineralo giya va boshqa tabiiy fanlar VIII—IX asrlardayoq yuksak darajada taraqqiy etgan. Geogra fik bilimlarning yuksak darajada bo`lishi va jamlanishi xorazmlik savdogarlarga uzoq mamlakatlarga sayohatlarga bora olish imkonini bergan. Xorazm arab xalifaligi tarkibiga kirgach, xorazmlik olimlar o`z iqtidori va qomusiy bilim darajasining yuksakligi tufayli tez orada shuhrat qozonib, bir qator fanlar asoschilari orasida yetakchi o`ringa chiqib oldilar. Xorazm ilmiy maktabining ilk ko`zga ko`ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy bo`lib, u amerikalik sharqshunos D.Sarton ta’biri bilan aytganda «barcha zamonlarning eng ulug matematiklaridan biri» edi.
• Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (qisqacha Al-Xorazmiy) Xorazmda tug`ilgan va Bag`dodda vafot etgan. Olimning tug`ilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ammo ba’zi manbalarda Al-Xorazmiy 780-yilda tug`ilgan va 847- yilda vafot etgan, deb taxmin qilinadi. Qadimda yashagan bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bo`lgan. Jumladan, olimning tarix matematika, astronomiya va geo grafiya sohasida yozib qoldirgan ilmiy merosi jahon ilm ahli tomonidan dunyo fani rivojiga qo`shilgan bebaho hissa sifatida tan olingan.