logo

Muso al-Xorazmiyning didaktik g’oyalari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

440.6220703125 KB
Muso al-Xorazmiyning 
didaktik g’oyalari Reja:
Sharq Uyg‘onish davrida ilm-fan va 
madaniyat
  Muhammad ibn Muso al-
Xorazmiyning ilmiy merosi
Muso al-Xorazmiyning didaktik 
g’oyalari  Qomusiy olimlar o ’ z ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy 
asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda 
ilgari surilgan g‘oyalar insonning ham aqliy, ham 
axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan kamol topishida, 
pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega 
bo ’ ldi.Shuningdek, Sharq uyg ’ onish davrida sof 
pedagogik asarlar ham yaratilib, ta’lim-tarbiyada inson 
takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida 
o ’ lmas ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos 
olimlar ham maydonga chiqdi .   Xorazmiy o‘z davrigacha 
bo‘lgan qadimiy matematika 
fani rivojlangan mamlakatlar 
bobil, yunoniston Hindiston, 
Xitoy, Misrdagi deyarli 
barcha matematiklarning 
kashfiyotlarini o‘rgandi. O’zi 
hayotiy talablar nuqtayi 
nazarida ulardan farq etuvchi 
yangi kashfiyot yaratdi.   Muhammad al-Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish 
nazariyasiga o ’ zining ulkan hissasini qo‘shdi. “A l -kitob al-
muxtasar fi-hisob al- jabr va  al- muqobala” asarida (“aljabr 
val muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) sonli kvadrat 
va chiziqli tenglamalar va ularni yechish yo ’ liarini bayon 
etadi. Bu asar uch qismdan iboratdir. Birinchisi algebraik 
qism. Uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir 
bo ’l im kiritiladi; ikkinch i si, geometrik qism-algebraik usul 
qo ’l lab o‘lchashlar haqida; uchinchi qism vasiyatlar haqida 
bo ’ lib, muallif uni “Vasiyatlar kitobi” deb ataydi.   Muhammad al-Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi “Hind 
arifmetikasi haqida kitob” (“Hisob al-hind”)dir. Asar o ’ nlik tizim raqamlari 
(l,2.3,4,5,6.7,8,9)ga bag‘ishlangan. Mutafakkir hindlaming falakkiyot va 
matematikaga oid “Sindihin” nomli qoilanmasini o‘qib, uning yanglish va 
qiyin tomonlarini qayta tikladi, uning mundarijasiga yangi boblami qo‘shdi 
va bu asami “qisqargan Sindihind” (“Algorizmi hind hisobi haqida”) deb 
atadi. Mazkur asar faqat Sharqdagina emas, Yevropada ham qo ’ llanma 
sifatida shuhrat taratdi. U Hindistonda kashf etilgan raqamlami 
soddalashtirdi va birinchi marta arab tilida bayon etdi. Ungacha ancha 
qo‘pol sanoq usullaridan foydalanib kelingan. o'nlik tizimining kashf 
etilishi fan olamida sanoq tizimida inqilobiy o‘zgarish deb ta’riflanadi. 
Yevropaga 1,2.3,4,5,6,7,8,9 raqamlaridan foydalanish va nol yordamida 
eng katta sonl arni y ozish va joylami aniq ko‘rsatish X-Xl asrlarda 
arablardan kirib kelgan.   Muso al-Xorazmiyning didaktik g’oyalari 
Didaktika pedagogikaning ta’lim va o‘qitish nazariyasini ishlab chiqadigan 
tarmogidir. Didaktika yunoncha “didaktikos” so‘zidan kelib chiqqan boiib, 
o‘qitish, o‘rganish ma’nosini bildiradi. Yaqin va o‘rta sharqda al-xorazmiy, 
kindiy, abu nasir forobiy, al- beruniy, ibn sino, umar hayyom kabi mutafakkirlar 
ilmiy didaktikaga asos solgan boisalar, amos komenskiy, shveysariya- lik 
pedagog I. G. Pestalossi, nemis pedagogi A. Disterveglar yevropada 
didaktikaning rivojlanishi ga katta hissa qo‘shdilar .  Al-Xorazmiy, Kindiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Beruniy, Ibn Sino, Umar 
Xayyom, Nasriddin Tusiy va ulaming izdoshlari qarashlarining muhim 
xususiyati shundan iborat ediki, mazkur olimlar doimo predmetning 
qiyofasi inson ongida mavhumlashuvi jarayoniga mana shu predmetning 
mohiyati va o'ziga xosligini tushunish sodir boiishi hamda 
shakllanishiga e’tibor berganlar. Ular bilis hn ing predmeti va 
manbalariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishiga, 
bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat o‘rtasidagi munosabatlarga 
qiziqqanlar. Al-Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topishi nazariyasini 
rivojlantirish borasida muhim xizmat qildi, induktiv va deduktiv 
tafakkurdagi alohidalik hamda umumiylikning birligi prinsipini 
muayyanlashtirdi.              Barcha mutafakkirlar kabi Muhammad al-Xorazmiy ham ko‘rgazmali
tajriba metodlari, bilim berishning turli vositalari, savol-javob, malaka va 
ko‘nikmalarni shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash metodlaridan 
foydalangan. Allomaning arifmetikaga oid risolalari tafakkumi 
rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga e’tibor berganligini 
ko‘rsatadi. “Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o‘z ichiga 
oluvchi “Aljabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”ni taklif 
qildim, chunki meros taqsim qilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol 
taqsimlashda va adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, 
shuningdek, yer o‘lchashda, kanallar o‘tkazishda, geometriyada va boshqa 
shunga o‘xshash turlicha ishlarda kishilar uchun zarurdir”1 .Muhammad al- 
Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasawur orqali farq qilish haqida fikr 
bayon etgan: “sezgi” orqali bihsh bu qisman bilish boisa, mantiqiy bilish 
esa haqiqiy bilimning muhim tomonini namoyon etadi. Muhammad al-
Xorazmiy bilish 
nazariyasiga muhim 
hissa qo‘shdi.         U birinchilardan boiib, sinov-kuzatish va 
sinov metod- lariga asos soldi (samoviy 
obyektlaming harakatini aks ettiruvchi jadval 
asosida matematik masalalaming algoritm 
metodida yechishni ishlab chiqdi). U matematik 
g‘oyalar asosida odam- laming hayotiy zarurati 
yotishini, ilmiy kashfiyotlar odamlaming amaliy 
talablari asosida paydo boiishini asosladi. 
Masalan, yer ishlari, binolar qurish, kanallar 
ochish shunday paydo bo‘lgan, deydi. U birinchi 
marta insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni 
matematik shakllarda ifodaladi. Alloma ilmiy 
faoliyatining metodologik jihatlariga katta 
ahamiyat berdi.   E’t iboriz   uchun   rahmat !

Muso al-Xorazmiyning didaktik g’oyalari

Reja: Sharq Uyg‘onish davrida ilm-fan va madaniyat Muhammad ibn Muso al- Xorazmiyning ilmiy merosi Muso al-Xorazmiyning didaktik g’oyalari

Qomusiy olimlar o ’ z ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g‘oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo ’ ldi.Shuningdek, Sharq uyg ’ onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ta’lim-tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o ’ lmas ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi .

Xorazmiy o‘z davrigacha bo‘lgan qadimiy matematika fani rivojlangan mamlakatlar bobil, yunoniston Hindiston, Xitoy, Misrdagi deyarli barcha matematiklarning kashfiyotlarini o‘rgandi. O’zi hayotiy talablar nuqtayi nazarida ulardan farq etuvchi yangi kashfiyot yaratdi.

Muhammad al-Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o ’ zining ulkan hissasini qo‘shdi. “A l -kitob al- muxtasar fi-hisob al- jabr va al- muqobala” asarida (“aljabr val muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar va ularni yechish yo ’ liarini bayon etadi. Bu asar uch qismdan iboratdir. Birinchisi algebraik qism. Uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo ’l im kiritiladi; ikkinch i si, geometrik qism-algebraik usul qo ’l lab o‘lchashlar haqida; uchinchi qism vasiyatlar haqida bo ’ lib, muallif uni “Vasiyatlar kitobi” deb ataydi.