logo

Antivirus dasturlar

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

193.5 KB
Mavzu:Antivirus dasturlar.
Reja
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Kompyuter viruslari haqida umumiy tushunchalar
2. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari
3. Antivirus dasturlari
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish
Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir.
Bu   hammani   tashvishga   solmoqda   Bu   mavzuga   o’nlab   kitoblar   va   yuzlab
maqolalar   yozilgan.   Kompyuter   viruslariga   qarshi   minglab   professional
mutaxassislar ko’plab kompaniyalarda ish olib borishmoqda. Bu mavzu o’ta qiyin
va   muhimki   ko’p   e’tiborni   talab   qilmoqda.   Kompyuter   virusi   informatsiyani
yo`qotish sabablaridan biri va asosiysi bo’lib qolmoqda. Viruslar ko’plab tashkilot
va   kompaniyalarni   ishlarini   buzishga   olib   kelganligi   ma’lum.   Shunday
ma’lumotlar   mavjudki,   Niderlandiya   gospitallaridan   birida   bemorga   kompyuter
kuygan   tashxis   bo`yicha   iste’mol   qilingan   dori   oqibatida   bemor   olamdan   o`tgan.
Bu kompyuter virusining ishi bo`lgan.
E’tiborsizlik   bilan   qilingan   ishdan   kompyuter   tezda   virus   bilan   zararlanadi.
Inson   kasallik   virusi   bilan   zararlansa   issiqligi   o`zgarishi,   vazni   o`zgarishi,
xolsizlanish   va   og’riqning   paydo   bo`lishi   ko`zda   tutiladi.   Kompyuter   virusi   bilan
zararlangan   kompyuterlarda   quyidagilar   kuzatiladi:   dasturlarning   ishlashining
sekinlashishi,   fayllar   hajmi   o`zgaradi,   g`ayritabiiy   va   ba’zi   bir   noma’lum
xatoliklar,   ma’lumotlar   va   sistema   fayllari   yo`qotilishi.   Ba’zi   viruslar   zararsiz
ko’payadi,   lekin   qo’rqinchli   emas.   Bu   viruslar   ekranga   xato   ma’lumot   chiqaradi.
Ammo,   bir   turdagi   viruslar   hujum   qiluvchi,   ya’ni,   yomon   asoratlar   qoldiruvchi
hisoblanadi.   Masalan,   viruslar   qatti q   diskdagi   informastiyalarni   ham   o’chirib
tashlaydi.   Kompyuter   virusi   o'zi   nima?   Ular   ma'naviy   qashshoq,   hayotdan   va
boshqalardan   alamzada   dasturchilar   tomonidan   g’arazli   maqsadlarda   yozilgan
dastur.   Ular   odatda,   ko'p   martalab   nusxalanadi   va   ijrochi   fayllarga   "yopishib
oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo
bo'lishi, goh diskdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin. Asosiy qism
Kompyuter viruslari haqida umumiy tushunchalar
Virus nima?
Virus   dasturi   kompyuterdagi   ma'lumotlar   butunligini   buzishga   yoki   ularni
o'chirishga   mo'ljallangan   bo'ladi.   Ilk   bor   virus   dasturlari     AQShda   ishlab
chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda   shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk
bor   ishlab   chiqarilgan   virus   dasturlari   foydalanuvchini   hotirjamligini   buzishga   va
asabiga   tegishga   qaratilgan   edi.   Lekin   keyinchalik   ular   zarar   yetkazishni   o'zining
maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan
ortiq   virus   dasturlari   mavjud.   Ular   kompyuter   viruslari   bo'lib,   kompyuterdagi
ma'lumotlarga zarar yetkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib
yuboradi.
Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o`xshatadi.
Tartibli   kotibani   faraz   qilsak,   u   ishga   keladi   va   stolidagi   bir   kunda   qilishi
kerak bo`lgan ishlarni  – qog`ozlar xatlarni ko`radi. U bir  varog`ni  ko’paytirib bir
nusxasini   o`ziga   ikkinchisini   keyingi   qo`shni   stolga   qo`yadi.   Keyingi   stoldagi
kotiba ham kamida ikki nusxada ko’paytirib, yana bir kotibaga o`tkazadi.  Natijada
kontoradagi   birinchi   nusxa   bir   necha   nusxalarga   aylanadi.   Ba’zi   nusxalar   yana
ko’payib boshqa stollarga ham o`tishi mumkin.
Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, faqat qog`ozlar o`rnida endi
dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq «ko`chirish-nusxa olish» bo`lsa,
kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o`tib oladi. Agar kompyuter
biror   zararlangan   dasturni   ishga   tushirsa   virus   boshqa   dasturlarga   tarqalib   borib
butun kompyuterni egallashi mumkin.
Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan keyin
bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrogi kompyuter xotirasidagi bo`sh
joylarni band qilishi mumkin.
Xuddi   shunday   voqea   1988   yili   Amerikada   sodir   bo`lgan.   Global   set   orqali
uzatilayotgan informastiya orqali virus bir kompyuterdan boshqasiga o`tib yurgan.
Bu virus Morris virusi deb atalgan. Ma’lumotlarni virus qanday yuk qilishi mumkin degan savolga shunday javob
berish mumkin:
1. Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’payib o`tib oladi;
2. Kalendar bo`yicha 13-sana juma kunga tug`ri kelsa
       hamma hujjatlarni yo`q qiladi (uchiradi).
Buni   hammaga   ma’lum   «Jerusalem»   («Time»   virusi   ham   deb   ataladi)   virusi
juda «yaxshi» amalga oshiradi.
Ko’p hollarda bilib bo`lmaydi, virus qayerdan paydo bo`ldi.
Kompyuter viruslari   - ko’payuvchi, dasturlarni   {| Ц ||ga   ko`chib olishi, yomon
oqibatlar keltirib chiqaruvchi dasturlardir. Lekin ular qat’iy bir ko`rinishda bo`lishi
belgilab qo`yilmagan.
Virusni Aniqlanishi shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko’payib
borishiga bog`liq. Misol  uchun, nazariy jihatdan operativ sistemada virus davolab
bo`lmaydi. Bajaruvchi kodning soxasini tuzish va o`zgartirish ta’qiqlangan sistema
misol bo`lishi mumkin.
Virus   hosil   bo`lishi   uchun   bajariluvchi   kodlar   ketma-ketligi   ma’lum   bir
sharoitda   shakllanishi   kerak.   Kompyuter   virusining   xossalaridan   biri   o`z
nusxalarini   kompyuter   tarmoqlari   orqali   bajariluvchi   ob’ektlarga   ko`chiradi.   Bu
nusxalar xam o`z-o`zidan ko’payish imkoniyatiga ega.
Kompyuter viruslari qanday hosil bo`ladi?
Biologik   viruslardan   farqli   ularoq,   kompyuter   viruslarini   inson   tomonidan
tuziladi. Viruslar kompyuter foydalanuvchilariga katta
zarar   yetkazadi.   Ular   kompyuter   ishini   to`xtatadi   yoki   qattiq   diskdagi
ma’lumotlarni  uchiradi.  Virus  sistemaga  bir  necha  yo`llar  bilan tushishi  mumkin:
disketalar, dastur ta’minot yuklangan     CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli
bog`lanish, global Internet tarmog`idagi elektron pochta.
Disketa   virusdan   zararlanishi   oson.   Zararlangan   kompyuterga   disketni   solib
o`qitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi. Internet   ma’lumotlar   almashinishiga   katta   imkoniyat   yaratadi.   Lekin,
kompyuter   viruslari   va   zararli   dasturlar   tarqalishi   uchun   yaxshi   muhit   yaratadi.
Albatta   Internetdan   olingan   barcha   ma’lumotlarda   virus   bor   deb   bo`lmaydi.
Kompyuterda   ishlovchi   ko’pchilik   mutaxassislar   va   operatorlar   qabul   qilinadigan
ma’lumotlarni   viruslardan   tekshirishni   doimo   bajaradi.   Internetda   ishlayotgan   har
bir kishi uchun yaxshi antivirus ximoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» texnik
ta’minot   xizmati   statistikasiga   ko`ra,   viruslardan   zararlangan   holatlarning   85%   i
elektron   pochta   orqali   sodir   bo`lgan.   1999   yilga   nisbatan   xozirgi   kunda   bu
ko`rsatkich   70   %   tashkil   etadi.   «Kasperskiy   laboratoriyasi»   elektron   pochtalarga
yaxshi antivirus ximoyasi kerakligini ta’kidlaydi.
Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni ko`rsatadiki,
ommabop   dasturlar,   operastion   sistemalar,   ma’lumotlarni   uzatish   texnologiyalari
uchun   viruslar   ko’plab   tuzilmoqda.   Xozirda   elektron   pochta   biznes   va   boshqa
soxalarda   muloqot   uchun   asosiy   vosita   bo’lib   qolmoqda.   Shuning   uchun   virus
tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini
qaratmoqda.
Virus paydo bo`lish belgilari.
Zararlangan kompyuterda eng muximi virusni aniqlash. Buning uchun virusni
asosiy belgilarini bilish kerak:
1. Funksional   dasturlarni   ishini   to`xtatish   yoki noto’g`ri ishlashi;
2. Kompyuterni sekin ishlashi;
3. OS ni yuklanmasligi;
4. Fayl  va  kataloglarni  yo`qolishi  yoki ulardagi ma’lumotlarni buzilishi;
5. Fayllar modifikasiyasining sana va vaqktining o`zgarishi;
6. Fayl hajmining o`zgarishi;
7. Diskdagi fayllar miqdorining keskin ko’payishi;
8. Bo`sh     operativ     xotira     hajmining     keskin kamayishi;
9. Kutilmagan     ma’lumotlar     va     tasvirlarning ekranga chiqishi;
10.Kutilmagan tovushlarning paydo bo`lishi; 
11 .Kompyuterning tez-tez osilib qolishi. Yuqoridagi   belgilar   boshqa   sabablarga   ko`ra   xam   bo`lishi   mumkinligini
eslatib o`tamiz.
Qisqacha tarix.
80-yillarda   IBM-PC   bilan   ishlagan   kishilar   bo`lsa   1987-89   yillardagi
viruslarni tarqalishini unutishganicha yo`q. Ekrandagi harflar har xil
ko`rinishda   buzilgan   va   foydalanuvchilar   ommasi   mutaxassislarga
displeylarini olib kela boshlashgan. Keyinchalik kompyuter «Yankee Doodle» deb
nomlangan   o`zgayerlik   virusini   chalishni   boshlagan.   Lekin,   buni   tuzatishni   xech
kim tashlamadi, juda tez hal bo`ldi. Bu o`nlab viruslar to`plami edi.
Shunday   qilib,   viruslar   fayllarni   zararlay   boshladi.   «Brain»   va   ekranda
shariklar   paydo   qiluvchi   «Pingpong»   viruslari   Boot-sektor   ustidan   ham   g`olib
chiqishdi.   Bu   hammasi   IBM-PC   dan   foydalanuvchilarga   unchalik   yoqmadi   va
antiviruslar paydo bo`ldi. Birinchi antiviruslardan biri ANTI-KOT: afsonaviy Oleg
Kotik o`zining antivirusining birinchi versiyasi dunyo yuzini ko`rdi. U 4 ta virusni
yo`k   qildi.   Afsuski,   ANTI-KOT   MSDOS   kombinastiyasidan   foydalanib   fayl
oxirida   «Time»   virusini   Aniqlandi.   Boshqa   antiviruslar   esa   .som   va   .exe
kengaytmali fayllarning har bir harfigacha zanjirlaydi.
Vaqt o`tishi bilan viruslar ko’payib bormoqda. Bularning hammasi bir-biriga
o`xshash,   xotiraga   o`rnashadi,   sektor   va   fayllarga   bog`lanadi,   fayllarni,   disket   va
vinchesterlarni   yo`k   qiladi.   Birinchilardan   bo’lib,   «Frodo.4096»   virusi   ommabop
bo’lib chiqdi. Bu virus INT2Ih ni egallab, DOS ga murojaat etilganda zararlangan
fayl  xuddi  xech   narsa  bo’lmaganday  xolda  ko`rinish   bergan.   Ammo,  bu  MSDOS
ustidan o`rnashib hukmini o`tkazgan. Bir yil ham o`tmasdanoq «elektr suvaraklar»
DOS   yadrosiga   o`rnashib   olishgan.   Ko`rinmas   virus   «Deast.512»   deb   atalgan.
Ko`rinmaslik fikri ko’payib rivojlanib
bordi:   1991 yil   yozida kompyuter  o`lati  -  virus  «Dir_n» paydo  bo`ldi.  Biroq
ko`rinmaslarga qarshi kurash sodda: RAM ni davolab xotirjam bo`lish mumkin.
Shunday viruslar xam kelib chiqdiki, ular o`zlarini shifrlab olish imkoniyatiga
ega bo`lishdi. Bu viruslarni davolash va yo`q qilish uchun maxsus kiem dasturlar yaratish kerak bo`lgan. Lekin bunga xech kim e’tibor bermadi, toki bu viruslarning
yangi avlodlari kelib chiqmaguncha.
Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari
1.   Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini   sinflashtirish. 
Dastlabki nazorat:
Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish. 
Profilaktika: 
"Yozishdan  himoyalangan"  disketalar  bilan  ishlash,  yozish  uchun  disketadan
foydalanishni  minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni  alohida saqlash,
dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash. 
Taftish (Reviziya):
Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish. 
Karantin: 
Har   qanday   yangi   dastur   yangi   karantin   muddatini   o'tashi   lozim.   Ular
mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak. 
Filtrlashtirish:
FluSbot      Plus,      MaceVaccine,   ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi
viruslarni tutish.
Terapiya: (davolash).
Dasturni        dastlabki "sog'lom" holatga keltirish.   Bu ish har bir fayldan zararli
viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi.
Yuqorida   aytilganlardan   ko'rinib   turibdiki,   virusdan   himoyalanishning   bir
necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-detektorlar (disketa yoki diskdagi
viruslarni   "tutadi")   va   dastur-faglar   (viruslardan   davolaydi).   Ular   har   bir
foydalanuvchida   bo'lishi   va   kompyuter   ishga   tushirilishidan   oldin   doimo   sinab
ko'rilishi kerak.
 
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   eng   qulay   detektorlar   bir   emas,   ko`plab   keng
tarqalgan   viruslarni   "ushlaydi".   Dastur-fagalar   zararlangan   dasturlarni   tiklashni ta'minlaydi.   Ish   jarayonida   faga   virus   tanasini   "tishlaydi"   va   virus   o'zgartirib
yuborgan   buyruqlar   ketma-ketligini   tiklaydi.   Biz   tilga   olayotgan   kompyuter
viruslari   fagasi   hozirda   yaratilib   bo'lingan.   Hozir   turli   fagalarni   yig'ish   bilan
odamlar   band   bo'lishmoqda.   Bu,   bizningcha,   noto'g'ri.   Asosiy   e'tiborni
zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika 1 kilogramm
davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri.
 
Antivirus   dasturlarini   ishlatishdagi   yo'l   qo'yilishi   mumkin   bo'lgan   xatolarga
batafsil to'xtab o'tamiz.
Antivirus   vositalarini   qo'llashdagi   eng   ko'p   yo'l   qo'yiladigan   xato   -
zararlangan   kompyuterda   ularni   ishlatib   yuborishdir.   Virus   aniqlangach,   keyingi
hatti-harakat quyidagicha bo'ladi: 
kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta
yuklang  (bunday   disketa   sizda   albatta   bo'lishi   kerak).   Mazkur   disketada   antivirus
dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. 
Antivirus dasturini ishga tushiring.
Zararlangan   operatsion   sistemalarda   amallarni   bajarish   va   dasturlarni   ishga
tushirish  qo'pol  xato  va  misli  ko'rilmagan  yo'qotishlarga  sabab  bo'ladi.  Jumladan,
bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning
kompyuteringiz   RCE-1800   virusi   bilan   zararlangan   bo'lsin.   Mazkur   virusga
mo'ljallanmagan   faga   dasturni   extiyotsizlik   bilan   ishlatish   qolgan   yuklovchi
modullarni ham ishdan chiqaradi.
Yana   ko'p   uchraydigan   xatolardan   biri   antivirus   vositalarini   haddan   tashqari
ishonish.   Garchand,   bunday   dasturlarni   juda   yuqori   darajadagi   dasturchilar
yaratsalar-da, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular ham
xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu yerda biz
ta'kidlashimiz   lozimki,   biz   faga   deb   atalayotgan   dasturlar   aslida   "detektor-
faga"ning   o'zi.   Shuning   uchun   ularning   ishida   viruslarni   aniqlashda   ham,   ularni
davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan   detektorlar   ko'pincha   viruslarni   payqamay,   zararlangan
fayllarni   o'tkazib   yuboradilar.   Masalan,   juda   mashhur   McAFee   Associates
firmasiga   tegishli   SCAN   kompleks   detektori   bizning   mamlakatimizda   keng
tarqalgan   viruslarni   payqamay   o'tkazib   yuboradi   va   yangi,   bir   nechta   yolg'on
ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz
berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin.
Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini
ta'kidlash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda, detektor
mazkur   fayllarni   tekshirmaydi.   Yana   faga   noo'rin   dasturning   foydali   qismini
"tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga
ishlab   turgan   dasturni   ishdan   chiqarishi   hech   gap   emas.   Yana   bir   eng   katta,   yo'l
qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi 
va   ishonchsiz   disketalarni   yuklashdir.   Shuning   uchun   disketalarni   doimo
himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor.
Va   yana   bir   yo'l   qo'yiladigan   xatoga   maxsus   to'xtalamiz.   Bu   A   disk
yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC aynan
disk   yuritgichdagi   disketadan   dasturni   yuklaydi,   natijada   disketadagi   boot-virus
vinchesterga yuqadi.
Faganing   sifati,   eng   avvalo,   u   qayta   ishlayotgan   viruslar   soniga   bog’liq.
Bundan   tashqari,   interfeys   qulayligi   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Bular
faganing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan
bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.
  Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash
"Virus-himoya   vositalari"   muammosi   xuddi   "hujum   quroli   -   himoya   quroli"
muammosiga   o'xshaydi.   Himoya   vositalari   ko'paygan   sari   hujum   vositalari   ham
takomillashib,   uni   ishlatuvchilar   rag'batlantirilmoqda.   Nachora,   hayot   shunday
kurashdan   iborat.   Shuning   uchun   aytish   darkorki,   kompyuter   viruslari   hali   ko'p
vaqt dolzarb muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon ham rivojlanaveradi.
  Himoyalanishning   asosiy   texnologik   sxemasi.   Himoyalanishning   bunday
sxemasi quyidagi bosqichlardan iborat:
         - yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati;
         - qattiq diskni bir necha mantiqiy disklarga ajratish;
          -   rezident       revizor   (taftishchi)       dasturlar       bilan       davriy       ravishda    
axborot butligini tekshirib turish;
         - arxivlashtirish.
Yangi kiritilayotgan dasturiy ta'minotni nazorat qilish: Birinchi va juda zarur
himoya   kiritilayotgan   dastur   va   disketalarni   nazorat   qilishdir.   Go'yoki,
samolyotning   muvaffaqiyatli   parvoz   qilishi   uchun   passajirlar   batafsil
tekshirilganidek,   kompyuterda   kiruvchi   axborotlarni   batafsil   tekshirish   viruslar
yuqishining oldini oladi. Har qanday "firma" disketalariga ham ishonaverish kerak
emas. 
Ularda ham virus bo'lishi mumkin.
Ko'pchilik   mashhur   fayl   va   boot-viruslar   mavjudligini   kirish   nazoratining
o'zidayoq aniqlash mumkin. Bu jarayon bor-yo'g'i bir necha daqiqani oladi, xolos.
Aks   holda   ko'p   vaqt   axborotlarni   viruslardan   tozalashga   ketib   qoladi.   Kirish
nazoratini bir  nechta marta saralab, maxsus tanlab olingan detektor va fagalardan
o'tkazgan   ma'qul.   Biz   quyidagilarni   tavsiya   etamiz.   SCAN,   AIDSTEST,
DOCTOR, AV, TP48CLS. Fagalarni detektor rejimida ishlatish zarur.
 
  Karantin   rejimi:   Agar   dasturiy   ta'minot   "begona   qo'ldan"   olingan   yoki   yot
tashkilotlardan   kelgan   bo'lsa,   mazkur   dasturlarni   ishlatishda   "karantin   muddati"ni
belgilash   foydali.   Bunda   har   bir   dastur   uchun   qat'iy   sinov   muddatini   joriy   etish
zarur. Bu muddat oy, haftaning kunlari bo'lishi mumkin. 
 
Nega? Chunki, biz yuqorida aytganimizdek, ba'zi bir viruslar ma'lum oy yoki
aynan   oyning   bir   kunida   o'z   "hunarini"   ko'rsatadi.   Zararlangan   dasturlardan
tashqari,   ba'zida   "singan"   himoyadagi   dasturlar   ham   xavf   tug'diradi   (ular   ko'proq ofis   va   o'yin   dasturlarida   uchraydi).   Gap   shundaki,   dasturning   himoyasini   olish
viruslar faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, "troya" viruslari faollashadi. 
 
Masalan,   Ukrainaning   Donesk   shahrida   noqonuniy   nusxalangan   Formula
o'yinlari davriy ravishda SMOS-xotirani o'chirib tashladi. 
          Qattiq diskni tekshirish 
Kompyuterni   harid   qilgach,   uning   vinchesterida   nima   borligini   tekshirish
darkor.   Endigina   sotib   olingan   kompyuter   vinchesteridagi   barcha   dasturlariga
xuddi yangidek qarash kerak. Shuning uchun, yangi olingan mashina vinchesterini
testdan   o'tkazing,   shuningdek,   hamma   disketalarni   virusdan   detektor-dasturlar
bilan   tekshiring.   Vinchesterni   testdan   o'tkazish   chog'ida,   albatta,   yozuvdan
saqlangan, toza sistema disketalari yordamida yuklanadi.
  Himoyalashning o'ziga xos usullari:
Disketaning normal holati - uning yozuvdan himoyalangan holatidir. Himoya
faqat   axborotni   yozish   chog'ida   olinishi   kerak.   Faqat   yozishdan   himoyalangan
disketalarni ishlatib, antivirus dasturlari, sistemali  disketalarni ko'ngil to'q bo'lishi
uchun ehtiyot qilib saqlash joiz.
Axborotlarni tiklash:
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   "zaralangan"   axborotlarni   eng   qiyin   vaziyatlarda
ham   tiklash   mumkin.   Biroq   viruslar   "zararlagan"   fayllarni   tiklash   sistema
dasturchilaridan yuksak mahorat talab etadi. 
Ko'pincha qutqarish mumkin bo'lgan fayl yoki ma'lumotlar sistemali bloklarni
formatlash   jarayonida   shikast   yeydi,   bunda   axborotning   yo'qolib   ketish   ehtimoli
ham bor.
Yuqorida aytganimizdek, dasturni saqlashning eng yaxshi  yo'li -   uni arxivlab
qo'yish.   Lekin   shunday   bo'lsa   ham   har   ish   kuni   so'ngida   dastur   va   fayllarning
joylashishini birma-bir ko'zdan kechirish darkor. 
  Antivirus dasturlari
Antivirus programmalar.
Kompyuter viruslaridan ximoyalanish, ularni yo`q qilish va aniqlash uchun bir
necha maxsus programmalar yaratilgan. Bunday  programmalar    antiviruslar    deb
ataladi.   Kompyuterdagi   ma'lumotlar   va   dasturlar   ma'lum   virus   dasturi   tomonidan
o'chirilib   yuborilishi   yoki   shikastlanishi   mumkin.   Virus-dasturlari   dasturchilar
tomonidan   tajriba   uchun   yoki   yomon   niyatlarda   yaratilib,   asosan   ular   quyidagi
vositalar orqali Sizning kompyuteringizga kirishi mumkin:
     -            - noma'lum disketadagi ma'lumotlarni o'qish natijasida (hujjat, o'yin va
boshqalar);
         - internet tarmog'idan ba'zi xil dasturlarni yuklash natijasida;
          - elektron-pochta orqali;
         - lokal tarmoq orqali;
          -   noqonuniy   ko'chirilgan   va   tarqatilayotgan   dasturlardan   foydalanish
oqibatida; 
Virus   dasturlari   asosan   Assembler   dasturlash   tilida   tuziladi   va   ular   salbiy
ta'siri bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi:
1.   Sodda   viruslar   -   operativ   xotirani   band   qilib,   kompyuterning   ishlashi
sekinlashtiradi.
2.   Maxsus "stels" viruslari, ular joylashishini o'zgartirib turadi va ularni topish
ancha murakkab.
3.   Ma'lumotlarga o'zgartirish kiritadigan viruslar.
4.   Ma'lumotlarni o'chiradigan viruslar.
5.   Foydalanuvchining   ayrim   bir   (mahfiy)   ma'lumotlarini   Internet   tarmog'i
orqali virusni yaratgan shaxsga yuboradigan viruslar.
Antivirus programmalari turlarga bulinadi:
-    programma detektorlar;
-   doktor-programmalar yoki fagi;
-   revizor programmalar;
-   filtrlovchi programmalar; -   vaksina yoki immunitet programmalar.
Detektor-programmalar  - Aniq virusning harakterli holatini qidiradi. Operativ
xotira   yoki   fayldagi   kerakli   ma’lumotni   aniqlaydi.   Bunday   antiviruslarning
kamchiligi shundaki, ular o`zlariga ma’lum bolgan virusnigina aniqlaydi.
Doktor-programmalar   yoki   fagi   xamda   vaksina-programmalar   nafaqat
viruslarni   aniqlaydi   balki,   davolaydi,   fayldagi   virus   tanasini   uchiradi,   faylni   asl
holaticha saqlab qoladi. Doktor programmalar ko’p miqdordagi viruslarni aniqlash
va yo`q qilish imkoniyatiga ega. Bunday programmalarga: AVP, AidsTest? Scan?
Norton Antivirus, Doctor Web kiradi.
Yangi   viruslar   paydo   bo`lgan   sari   yuqoridagi   antiviruslarning   yangi
versiyalari ishlab chiqish talab etiladi.
Revizor   programmalar   -   viruslardan   ishonchli   ximoya   vositasi   xisoblanadi.
Revizorlar   dasturlarni,   kataloglar   va   diskning   sistema   bo`limi   holatini   kompyuter
virusdan   zararlanmasdan   avval   eslab   qoladi.   Shundan   keyin,   foydalanuvchining
xoxishiga   binoan   oldingi   va   keyingi   holatlarni   solishtiradi.   O`zgargan   holatlarni
ekranga   chiqaradi.   Fayllarni   holatini   solishtirishda   uning   uzunligi,   modifikastiya
vaqti   va   sanasi,   hamda   boshqa   parametrini   solishtiradi.   Revizor   programmalar
yetarlicha   murakkab   algoritmlarni   xatto   stels-viruslarni   xam   yo`q   qiladi,   virus
buzib yuborgan fayllarni o`z holatiga keltiradi. Bunday antivirusga ko’p tarqalgan
Rossiyaning Adinf programmasi misol bo`ladi.
Filtr-programmalar   yoki   «tozalovchi»   o`zida   ko’p   bo’lmagan   rezident
dasturlarni   mujassamlashtiradi.   Kompyuterning   shubxali   va   virus   ҳ arakterno’y
beruvchi ishini aniqlaydi. Bunday holatlarga:
1. SOM   va   EXE   kengaytmali   fayllar   tartibi bo`yicha;
2. Fayl atributlarini o`zgarganiga qarab;
3. Aniq manzil orqali diskka yozish bo`yicha;
4. Diskning yuklovchi sektoriga yozish bo`yicha;
5. Rezident programmaning yuklanishiga qarab.
Biror   bir   programmaning   ishlash   davomida   «tozalovchi»   ishning   ruxsat
etilishi yoki mumkin emasligi xaqida ma’lumot beradi. Filtr-programmalar foydali xisoblanadi,   u   virusni   ko’payib   ulgurmasidan   oldin   aniqlash   imkoniyatini   beradi.
Faqat   ular   disk   va   fayllarni   olmaydi.   Viruslarni   yo`q   qilish   uchun   boshqa
programmalar kerak bo`ladi.
Vaksina   yoki   immunitet   programmalar   zararlangan   fayllarni   davolaydi.
Vaksinalar   doktor-programmalardan   yaxshiroq  davolaydi.   Vaksina   faqat   mashxur
viruslarni   aniqlaydi,   bunda   virus   vaksinalangan   fayl   yoki   diskni   olib   zararlay
olmay   qoladi.   Xozirda   vakstinalar   kam   qo`llaniladi.   Zararlangan   fayl   va
disklardan,   ҳ ar   bir   virus   tushgan   kompyuterlardan   uzoqroq   yurish   virus
epidemiyasidan saqlanish demakdir.
AntiViral Toolkit Pro antivirus programmasi .
AVP   foydalanuvchi   uchun   qulay   interfeysga   ega.   Ko’plab   qulayliklarni
foydalanuvchi  o`zi belgilaydi va shu bilan birga juda ko’plab tarqalgan viruslarni
yo`q qila oladigan antivirus bazasiga ega.
AVP ning ish rejimi quyidagicha: Operativ xotira nazorati. Fayllar va arxivlar
nazorati.
Master    Boot    Record   -    sistema    sektori,   yuklovchi  sektor  va disk  tablista
nazorati.
AntiViral Toolkit Pro ishining ahamiyatli tomoni quyidagicha:
•       Turli   xil   viruslarni   yo`q   qiladi,   shu   bilan   birga   o`z-o`zini   shifrlovchi,
ko`rinmas va stele viruslarni, makro va Word, Excel  ҳ ujjatlari viruslarini xam yo`q
qiladi.
•   Upakovkalangan fayllarni ichini tekshiradi.
•   Arxivlangan fayllarni ichini tekshiradi.
•   Yumshoq disk, lokal, setli va CD-ROM disklarni tekshiradi.
•   Noma’lum viruslarni tekshiradi.
•   Ortiqcha tekshirish rejimi.
•   Ob’ekt ichidagi o`zgarishlarni tekshirish.
AVP   programmasi   markaziy   boshqaruv   kompyuteridan   avtomatik   ravishda
ishlatish   qulaydir.   Buning   uchun,   avtomatik   boshqaruv   buyrug`ini   tuzish   talab
etiladi. Ba’zi bir antiviruslarni qiskacha  ҳ arakteristikasi.                            Dr Solomon's Antivirus Toolkit
Viruslarni   aniqlash   va   ularni   yo`qotish   bo`yicha   eng   yaxshi   ko`rsatkichlarga
ega   ,   shuninig   uchun   xam   narxi   qimmat.   Narxi   yuqoriligiga   qaramay   (85$)   bu
dastur «eng yaxshi tanlov» nomiga sazovor bo`ldi. McAfee firmasining VimsScan
dasturi   ko’proq   «yovvoyi»   virus-larni   uchiradi.   Dr   Solomon's   Antivims   Toolkit
dasturining   interfeysida   ixtiyoriy   antivirus   funkstiyalar,   barcha   ma’lum   viruslarni
to`liq   ma’lumoti   va   ularning   zararlari   hakida   ma’lumotlar   mavjud.   Bu   dastur
paketiga   tarkibiga   kiruvchi   yuklovchi   disketa   Bullet   («Sexrli   uk»)   ixtiyoriy
sistemada viruslarni tez aniqlaydi va yo`q qiladi. Bu paketninig kamchiligi xakida
yangi   ma’lumotlarni   tarmoq   orqali   yuklay   olmasligi   xamda   yangi   versiyalarni
almashtirish yiliga 4 marta bo`ladi.
F-Prot Professional
Bu   dastur   viruslarni   yaxshi   aniqlaydi,   keng   sozlash   imkoniyatiga   ega,
viruslarni aniqlaganda elektron aloqa orqali xabar beradi. Dastur kamchiligi yangi
vesriyalar   bilan   almashtirishda   parolni   zarurligi   va   dasturni   qaytadan   o`rnatish
zarurligidir.   Viruslarni   aniqlash   bo`yicha   o`tkazilgan   testda   99   %   viruslarni
aniqladi, lekin ulardan 78 % ni uchira oldi. Bu dastur paketida doimiy tekshiruvda
qaysi disklar , papkalar va fayllar bo`lishi yoki bo`lmasligi imkoniyatlari mavjud.
Bu esa vaqtdan yutadi ya’ni avval tekshirilgan fayllarni tashlab o`tishi xisobiga.
IBM AntiVirus v.2.5.
Viruslarni   aniqlashda   katta   imkoniyatga   ega   bo’lib,   1   ta   paketda   turli
operastiey   sistemalar   bilan   ishlash   versiyalari   mavjud.   Dastur   kamligi   virusni
uchirishda   konservativ   (eskicha)   usuldan   foydalanishi.   Viruslarni   yangi   tipini
aniqlashda   zamonaviy   texnologiyadan   foydalaniladi.   Paket   narxi   49   %   bo’lib,
«yovvoyi» viruslarni yaxshi aniqlaydi va yo`q qiladi.
IBM AntiVirus virus dasturi agarda zararlangan fayl virus uchirishda buzilib
ketsa   ,   u   xolda   bu   virusni   uchirmaydi.   Bunday   ҳ olatda   zararlangan   fayl   umuman
uchiriladi va faylni rezerv nusxasidan qaytadan yuklanadi. IBM AntiVirus dasturi
shunday ishlash xisobiga «yovvoyi» viruslarni 32 % ni uchira oladi. Ammo boshqa
dasturlar kabi , IBM AntiVirus dasturi yuklovchi sektorni zaralantiruvchi viruslarni 100 % uchiradi. Afzalligi: yangi versiyalar o`rnatish uchun zarur fayllar IBM WEB
-   server   orqali   olish   mumkin   va   ularni   o`rnatish   uchun   dastur   keng   imkoniyatli
menyuga   ega.   Bu   dastur   paketida   Windows   95,   3.x   ,   DOS   va   OS   /   2   sistemalar
uchun   versiyalar   mavjud.   ENTERPRISE   EDITION   ishbilarmonlari   uchun   dastur
paketida Windows NT sistema uchun versiyasi xam mavjud.
Me Afee VirusScan for Windows 95
Viruslarni   yaxshi   yo`q   qiladi,   turli   operatsion   sistemalar   bilan   ishlay   oladi,
eng   arzon   dastur.   Kamchiligi:   viruslarni   yaxshi   aniqlay   olmasligi   va   yangi
versiyalar   uchun   qo`shimcha   haq   to`lanishi.   Me   Afee   VirusScan   -   mashxur
antivirus paketlaridan biri xisoblanadi. O`tkazilgan test natijalariga ko`ra Symantec
firmasining   Norton   Anti   Virus   dasturi   13   ta   makroviruslarni   ushladi,   McAfee
VirusScan   12   ta   makrovirus   ushladi,   1ta   ya’ni   Imposter   nomli   kam   uchraydigan
virusni ushlay olmadi. Virus Scan dasturi faylli viruslarni «yovvoyi» turlarini qiyin
aniqlaydi.   Tekshiruv   natjalariga   ko`ra   dastur   faylli   viruslarni   93   %   ni   aniqladi.
Agarda bu dastur effektivligi yuqori bo`lganda edi, u yaxshi paket xisoblanar edi.
Dasturni oson va tez sistema parametrlariga moslashtirib o`rnatish mumkin, bunda
dastur parametrlarini o`z ixtyoringizga ko`ra o`zgartirishingiz mumkin.
Virus Scan narxi 45$ bo’lib, Windows 95, 3.x va NT , DOS va OS / 2 asosiy
operastion   sistemalar   uchun   versiyalari   mavjud.   Ammo   dasturni   imkoniyatlarin
kengaytirish   uchun   qo`shimcha   hak   to`lash   kerak.   Ma’lumotlar   bazalarini
yangilangan   versiyalarni   WEB   da   ishlatish   mumkin,   lekin   McAfee   WEB   -
saxifasiga ko`ra yangi  versiyalarni  kompaniya texnik ta’minotini  xam  olish sharti
bilan ishlatish mumkin. Qayd qilingan foydalanuvchilar  birinchi navbatda uch oy
davomida  bir   marta   yangi   versiyani   bepul   olishi   mumkin.   Shundan   sung   49   $  ga
bir   yilga   tuzilgan   shartnoma   asosida   cheklanmagan   miqdorda   dastur   yangi
versiyalarni   va   viruslarni   yangi   belgilarini   ,   xamda   doimiy   telefon   maslaxatlarini
olish mumkin. Norton AntiVirus 2.0 for Windows 95
Afzalligi   viruslarni   juda   yaxshi   aniqlaydi,   ajoyib   interfeys,   avtomatik
yangilanish. Kamchiligi: «yovvoyi» viruslarni 77 % ni yo`q qiladi. Bu dastur tez,
ishonchli   va   sodda   muloqotli   bo’lib,   foydalanuvchi   uchun   juda   qulay.
Mutaxassislar esa o`zlariga moslashtirib olishi mumkin.
Norton   AntiVirus   dasturining   interfeysida   Live   Update   funkstiyasi   mavjud.
Bu   funkstiya   Web   orqali   dasturni   va   viruslar   belgilar   to`plamini   yangilashi
mumkin   Shu   bilan   birga   viruslar   bilan   kurash   Ustasi   (Virus   Repair   Wizard   )
aniqlangan   virus   haqida   to`liq     ma’lumot   beradi   xamda   uni   yo`q   qilish   usullarni
tanlash   imkonini   beradi.   Bu   usullar   :   viruslarni   avtomatik   ravishda   yo`q   qilish   ;
bosqichma-bosqich yo`q qilish, bu xolda uchirish jarayonini boshqarish mumkin.
Thunder Byte AntiVirus Utilites.
Afzalligi:   faylli   viruslarni   yaxshi   aniqlaydi,   tekshirishni   juda   qulayligi.
Kamchiligi:   viruslarni   uchirishi   qiyinroq,   yangi   foydalanuvchilar   uchun   uchirish
jarayoni   murakkab.   Birinchi   bor   Karaganda,   Thunder   Byte   AntiVirus   Utilites
dasturi   (100   $   )   yangi   virus   belgilarni   Web   yuklash   ikoniyatiga   ega.   Dastur
chuqurroq o`rganilganda, u paketda odatdagi ba’zi bir funksiyalar yo`q , ammo bir
qator   yangi   mukammal   funksiyalarga   ega.   Bu   dastur   Windows   95   sistemasining
«Provodnik» dasturiga o`xshash interfeysiga ega bo’lib, boshqa paketlarda mavjud
bo’lmagan bir qator qulayliklarga ega. Tekshirishda siz aloxida disklarni , fayllarni
yoki papkalarni belgilashingiz mumkin. Thunder Byte o`tkazilgan test natijalariga
ko`ra   yuklovchi   sektordagi   viruslarni   100%   ni   aniqlaydi,   ammo   ularni   uchira
olmaydi. Shu bilan birga dastur siqilgan fayllarni tekshirmaydi, bu esa arxivlangan
fayldagi   virusni   aniqlanmasligiga   olib   keladi.   Thunder   Byte   dasturi   kompyuterda
cheklangan   (   koorporativ   )   holatda   foydali   bo`lishi   mumkin.   Faylli   viruslarni
(makro   -   viruslardan   tashqari)   uchirishdan   avval   TBCLEAN   nomli   aloxida   DOS
utilitali   disketa   xosil   qilish   kerak.   Disketadan   yuklanish,   tekshirish   jarayonida
xotiradagi   virusni   faollashishiga   imkon   kamayadi,   chunki   bunda   zararlangan
yuklovchi sektor va fayllarga murojaat bo`lmaydi.
Evgeniy Kasperskiy Antivirus sistemney. AntiViral   Toolkit   Pro   by   Eugene   Kaspersky   (AVP)   Microsoft   kor-
porastiyasining   test   laboratoriyasida   sertifikatlangan   va   "Desig-ned   for   Microsoft
Windows95/NT",   "   Designed   for   Microsoft   Win-dows   98/NT   "   belgilarni   olgan.
Bu   sistemaning   maxsulotlaridan   biri,   AVP   for   Windows'98?   Secure   Computing
(AKSh   va   Buyuk   Bri-taniya)   kompyuter   xavfsizligi   jurnalining   test
laboratoriyasida   IN-the-Wild   viruslarni   detektirlash   bo`yicha   tekshirildi   va
«CheckMark» belgisini oldi. Bundan tashqari , AVP boshka xalka-ro sertifikat va
sovrinlarga (ICSA kompyuter xavfsizligi  xalqaro amerika korporatsiyasi  sovrini )
ega. AVP antivirus sistemasi tarkibiga bir nechta dasturlar kiradi:
•   DOS, WINDOWS 3.XX, Windows 95/98/NT , OS/2 operastion tizimlarda
ishchi stansiyalar uchun AVP versiyalaridan ;
•   AVP inspektori - diskni o`zgarishlardan ximoyalovchi revizor ;
•     AVP for Novell Netware va AVP for Windows NT -serverlar uchun AVP
versiyalari ;
•   Brendmauer (Firewall - 1) lar uchun Internetda antivirus ximoya.
AVP umumiy  ҳ arakteristikasi.
Umuman sistema:
•   Fayllardagi,   yuklash   sektorlardagi   va   operativ   xotiradagi   barcha   mavjud
turdagi fayllarni izlaydi va uchiradi ;
•   «Sikilgan»   fayllarda   (PKLITE,   LZEXE,   DIET,   SOM2EXE   va   boshqa
dasturlar formatlarida ) viruslarni aniqlaydi va uchiradi ;
•   ZIP, ARJ, LHA, RAR formatlardagi arxiv fayllarni tekshiradi ;
•     Mashxur   elektron   alqka   sistemalar   uchun   lokal   aloqa   qutilarni   virusga
tekshiradi;
• Evristik mexanizm yordamida noma’lum viruslar va 32-razryadli viruslarni
izlaydi ;
•     Nostandart   zararlaydigan   va   fayllarni   buzuvchi   viruslarni   aniqlash   uchun
skanerlash  ҳ olati mavjud.
Ishchi stanstiyalarni ximoyalash. Winfows 95, 98 , NT va OS / 2 lar uchun AVP versiyalari rezi-dent monitor
yordamida fonli rejimda doimiy ximoyani ta’minlaydi.
DOS   uchun   AVP   versiyasi   2   variantda   mavjud   :   interfeys   bilan   va   buyruq
satri ko`rinishida (AVPLITE). AVPLITE avvalgi mashinalarda (INTEL 286) xam
ishlashi mumkin. AVPLITE - AVP turkumidagi boshqa skanerlar imkoniyatlariga
ega.
AVP   INSPECTOR   dasturi   ishchi   stanstiyalarga   qo`shimcha   ximoyani
ta’minlaydi.   Bu   diskni   o`zgarishlardan   ximoyalovchi   revizor.Dastur   Windows
95/98/NT   boshchiligida   ishlab,   fayllar   va   direktoriyalardagi,   sistemali
sektorlardagi   barcha   o`zgarishlarni   aniqlaydi.   Dastur   ajoyibligi,   virus   xisobiga   va
virus   xisobiga   bo’lmagan   fayldagi   o`zgarishini   aniqlay   olishi   .Masalan,   AVP
Inspector   yordamida   sistemaning   ish   faoliyati   (Sistemali   reestr)   bog`liq   bo`lgan
resurslardagi   o`zgarishlarni   aniqlash   mumkin.   AVP   Inspector   skanerlash
(tekshirish)   vaqtini   tejaydi,   chunki   AVP   skaneri   faqat   o`zgargan   fayllarni
tekshiradi.   Bundan   tashqari,   dastur   virus   tufayli   zararlangan   va   buzilgan   fayllar
yoki sektorlarni o`zi tiklash imkoniyatiga ega.
AVP Inspector qulay grafik interfeys (GUI), ko’p maqsadli ish yuritish, ko’p
oqimlilik,   sof   32-razryadililik,   IOS   (kiritish-chiqarish   supervizori   yoki   32-bitli
drayver   )   drayveri   orqali   to`g`ridan-to`g`ri   fizik   va   mantiqiy   disklarga   murojaat
qilish imkoniyatlariga ega. 
Serverlarni antivirus ximoyalash.
Korporativ tarmoqlarga kirgan viruslar ko’prok salbiy ta’sir  o`tkazadi. Shuni
xisobiga, ko’plab kompaniyalar o`nlab, ba’zida yuzlab million dbllar yo`qotadi. AVPN ( yoki NorellNetware uchun Kasperkiy antivirus) - bu skaner, xam filtr
bo’lib,   doimo   serverdagi   fayllarni   nazorat   qilib   turadi.   AVPN   skaner   ҳ olatida
NorellNetware   (3.11   versiyadan   boshlab   va   IntranetWare   fayl-serverida
joylashgan) fayldagi viruslarni izlaydi, filtr   ҳ olatida fayllarni nazorat qiladi, ya’ni
fayllarni o`qishda, ishga tushirishda va serverga yozishda tekshiradi.
AVPN   zararlangan   fayllarni   aniqlagandan   so`ng   ularni   boshqaruvchisiga
ko`rsatmasiga binoan, fayllar diskdan o’chirib yuborilishi, ko`rsatilgan joyga faylni
ko`chirishi,   fayl   nomini   o`zgartirishi   mumkin.   Agarda   zarurat   tug`ilsa   AVPN
ishchi stanstiyani tarmoqdan uzib, tarmoq administratoriga xabar jo`natadi. AVPN
ning   skaner   holatida   bitta   tarmoq   joylashgan   uzoqdagi   server   tomlarini   xam
tekshiradi.
Bundan   tashqari,   AVPN   yangi   antivirus   bazalarini   yuklashga   imkon   beradi
yoki   antivirus   baza   ma’lumotlarini   AVPN   dan   chiqmasdan   turib   to`liq
almashtirishga imkon beradi.
Tarmoq   boshqaruvchisi,   AVPN   bilan   ishlash   mobaynida   unga   yangi
so`zlashlarni   kiritishi   va   xotiraga   saqlashi   mumkin.   Shu   bilan   birga   ishchi
stanstiyadan   dasturni   ishag   tushirishi   va   boshqarishi   mumkin.   AVPNHH   skaner
sifatda foydalanilayotganda boshqaruvchi uni jadval  asosida hamda ixtiyoriy vaqt
mobaynida ishlatishi mumkin. AVP   for   Windows   NT   Server   dasturi   xam   yangi   qulayliklarga   ega.   Uning
yordamida   sistema   boshqaruvchi   tarmo қ dagi   antivirus   xavfsizlik   strategiyasining
markazlashgan xolda boshqarishi mumkin.
Bu   dastur   ishchi   stanstiyalardagi   va   serverlardagi   AVP   funkstiyasini
tekshirishga   imkon   beradi,   xamda   bitta   ishchi   joyidan   butun   tarmoq   bilan
boshqarishga   imkon   beradi.   Xususan,   tarmoqning   barcha   ob’ektlarini
moslashtiradi.   Dastur   boshkaruvchi   tarmq қ ning   joriy   holati   hakida   tulik   xisobot
tuzadi va har bir ishchi stanstiya uchun avtomatik yangilash o`tkazadi.
Brendmauerlar uchun antivirus.
Brendmauerlar   xam   ximoya   uchun   tuziladi.   Tarmoq   ruxsatsiz   kirishga
to`sqinlik   qilgani   bilan   doimo   xam   viruslarni   yo`qota   olmaydi.   Kasperskiy
laboratoriyasi,   CVP   (masalan,   ChekPoint   Fire   Wall-1)   protokolini   ta’minlovchi,
ixtiyoriy brendmauerlar uchun AVP for Fire Wall dasturini yaratadi.
AVP for Fire Wall - bu antivirus serveri bo’lib, HTTP, FTP, SMTP va boshqa
protokollar   bo`yicha   qabul   qilinayotgan   fayllarni   tekshiradi.   Virus   aniqlangan
holatda,   u   faylni   davolaydi,   zararlangan   fayl   uzatilishi   to`xtatiladi,   faylni   aloxida
katalogga joylaydi va boshqaruviga aloqa orqali xabar beradi. Xulosa
            Hozirgi   rivojlangan  jamiyatda  yashar   ekanmiz,  biz     barchamiz  zamon  talabi
darajasida kompyuter va kompyuter texnikasidan foydalana olish qobiliyatiga ega
bo’lishligimiz   talab   etiladi.   Rivojlangan   jamiyatni   esa   kompyuterlarsiz   tasavvur
etib bo’lmaydi. 
            Shunday   ekan   biz   yoshlar   barchamiz   kompyuterlar   haqidagi   bilimlarimizni
chuqurlashtirishimiz   kerak.    Hammamizga  ma’lumki   bugungi   kunda  “Kompyuter
virusi”   so’zi   notanish   so’z   emas.   Biz   bunga   tez-tez   duch   kelib   turamiz.   Bu
viruslarni hatto oddiy uyali aloqa telefonlarida ham uchratish mumkin.
Men   ushbu   bitiruv   malakaviy   ishimda   viruslar   va   antivirus   dasturlari   haqida
ma’lumotlarni   keltirib   o’tish   maqsad   qilib   qo’yilgan.   Viruslardan   himoyalanish
bugungi kunda global muammoga aylanib ulgurdi desak hato bo’lmaydi. Xususan
barcha   dunyo   banklari   viruslardan   himoyalanishning   yangi   va   mukammal
yo’llarini   yaratish   bilan   ovora   bo’lishmoqda.   Bu   narsa   esa   o’z-o’zidan   viruslarga
qarshi   dasturlar   ya’ni   antivirus   dasturlarining   mukammallashtirilishini   talab
etmoqda. 
            Shuningdek   ushbu   bitiruv   malakaviy   ishimda   viruslar   turlari   va   ulardan
himoyalanish   usullari   haqida   ma’lumot   berdim.Antivirus   dasturlari,   ularning
ishlash   prinsiplari   va   turlarini   tavsiflab   o’tdim.   Har   bir   foydalanuvchi   xavfsizlik
texnikasi   qoidalari   bilishi   kerakligi   tufayli   kompyuterda   ishlashning   texnika   va
yong’in xavfsizligi qoidalari haqidagi batafsil ma‘lumotlar bayon qilingan.  
BMI  ni  yoritishda  bir   qancha  qo’shimcha  adabiyotlardan  foydalandim.  BMI   ning
mexnat   muxofazasi   qismida   kompyuter   va   boshqa   orgtexnika   vositalaridan
foydalanishda xavfsizlik texnikasi  qoidalari xaqida bayon etilgan. Xususan  
ElektrElektr
xavfsizligini ta'minlashxavfsizligini ta'minlash
,  ,  
Yong’in xavfsizligiYong’in xavfsizligi   va bosh xavfsizlik texnikasi qoidalari
aytib o’tilgan.
            Xulosa   qilib   aytganda   bitiruv   malakaviy   ishimni   yozish   davrida   viruslar   va
antiviruslar     dasturlari   haqida     bir   qator   yangi   tushuncha   va   tasavvurlarga   ega
bo’ldim.    Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.   G’ulomov   S.S.,Begalov   B.,   Shermuhamedov   A.   Axborot   tizimlari   va
texnologiyalari. 
       «Sharq», Toshkent, 2000.
2.   Aripov   M.   Informatika   va   hisoblash   texnikasi   asoslari.   Toshkent.   2001.
"Universitet"
3.   Oxunov   M.X.,   Fozilov   I.R.   “Informatira”   fanidan   ma’ruza   matnlari.-
F.:Texnika, 2005.
4.   Денинг     В .,     Эссиг     Г .,   Маас   С .   Диалоговые   системы   "Человек-ЭВМ".
Адаптация   к   требованиям   пользователя:   Пер.   с     англ.-   М.:   Мm,1984.-112
с.,ил.
5.   Довгялло   А.М.   Диалог   пользователя   с   ЭВМ:   Основы   проектmования   и
реализаци.-Киев:Наукова думка,1981
6. Коутс Р., Влейминк И. Интерфейс   "человек-компьютер": Пер. с англ.-М.:
Мm, 1990.-501 с.
7.   Гафурова     М.Т.,     Дадабаева   Р.А.   Персонал   компьютерларнинг   программ
системалари.- Тошкент, ТДИУ, 1992.-100 бет.
8.   Р.Персон   Windows   95   в     подлиннике:     Пер.     с     англ.-СПб:   ВНV-   Санкт-
Петербург, 1996.-736 с.
9.   А.И.     Марченко,   В.П.   Пасько   Word   7.0   для   Windows   95:     К.:   Торгово-
издательское бюро ВНХ, 1996.-464 с.
10.  www.ziyonet.uz

Mavzu:Antivirus dasturlar. Reja I. Kirish II. Asosiy qism 1. Kompyuter viruslari haqida umumiy tushunchalar 2. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari 3. Antivirus dasturlari III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir. Bu hammani tashvishga solmoqda Bu mavzuga o’nlab kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab professional mutaxassislar ko’plab kompaniyalarda ish olib borishmoqda. Bu mavzu o’ta qiyin va muhimki ko’p e’tiborni talab qilmoqda. Kompyuter virusi informatsiyani yo`qotish sabablaridan biri va asosiysi bo’lib qolmoqda. Viruslar ko’plab tashkilot va kompaniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma’lum. Shunday ma’lumotlar mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter kuygan tashxis bo`yicha iste’mol qilingan dori oqibatida bemor olamdan o`tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo`lgan. E’tiborsizlik bilan qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o`zgarishi, vazni o`zgarishi, xolsizlanish va og’riqning paydo bo`lishi ko`zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllar hajmi o`zgaradi, g`ayritabiiy va ba’zi bir noma’lum xatoliklar, ma’lumotlar va sistema fayllari yo`qotilishi. Ba’zi viruslar zararsiz ko’payadi, lekin qo’rqinchli emas. Bu viruslar ekranga xato ma’lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, ya’ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qatti q diskdagi informastiyalarni ham o’chirib tashlaydi. Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh diskdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin.

Asosiy qism Kompyuter viruslari haqida umumiy tushunchalar Virus nima? Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar yetkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi. Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o`xshatadi. Tartibli kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak bo`lgan ishlarni – qog`ozlar xatlarni ko`radi. U bir varog`ni ko’paytirib bir nusxasini o`ziga ikkinchisini keyingi qo`shni stolga qo`yadi. Keyingi stoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko’paytirib, yana bir kotibaga o`tkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. Ba’zi nusxalar yana ko’payib boshqa stollarga ham o`tishi mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, faqat qog`ozlar o`rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq «ko`chirish-nusxa olish» bo`lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o`tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrogi kompyuter xotirasidagi bo`sh joylarni band qilishi mumkin. Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo`lgan. Global set orqali uzatilayotgan informastiya orqali virus bir kompyuterdan boshqasiga o`tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan.

Ma’lumotlarni virus qanday yuk qilishi mumkin degan savolga shunday javob berish mumkin: 1. Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’payib o`tib oladi; 2. Kalendar bo`yicha 13-sana juma kunga tug`ri kelsa hamma hujjatlarni yo`q qiladi (uchiradi). Buni hammaga ma’lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko’p hollarda bilib bo`lmaydi, virus qayerdan paydo bo`ldi. Kompyuter viruslari - ko’payuvchi, dasturlarni {| Ц ||ga ko`chib olishi, yomon oqibatlar keltirib chiqaruvchi dasturlardir. Lekin ular qat’iy bir ko`rinishda bo`lishi belgilab qo`yilmagan. Virusni Aniqlanishi shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko’payib borishiga bog`liq. Misol uchun, nazariy jihatdan operativ sistemada virus davolab bo`lmaydi. Bajaruvchi kodning soxasini tuzish va o`zgartirish ta’qiqlangan sistema misol bo`lishi mumkin. Virus hosil bo`lishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma’lum bir sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri o`z nusxalarini kompyuter tarmoqlari orqali bajariluvchi ob’ektlarga ko`chiradi. Bu nusxalar xam o`z-o`zidan ko’payish imkoniyatiga ega. Kompyuter viruslari qanday hosil bo`ladi? Biologik viruslardan farqli ularoq, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular kompyuter ishini to`xtatadi yoki qattiq diskdagi ma’lumotlarni uchiradi. Virus sistemaga bir necha yo`llar bilan tushishi mumkin: disketalar, dastur ta’minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli bog`lanish, global Internet tarmog`idagi elektron pochta. Disketa virusdan zararlanishi oson. Zararlangan kompyuterga disketni solib o`qitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi.

Internet ma’lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma’lumotlarda virus bor deb bo`lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko’pchilik mutaxassislar va operatorlar qabul qilinadigan ma’lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internetda ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus ximoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» texnik ta’minot xizmati statistikasiga ko`ra, viruslardan zararlangan holatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo`lgan. 1999 yilga nisbatan xozirgi kunda bu ko`rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus ximoyasi kerakligini ta’kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, ommabop dasturlar, operastion sistemalar, ma’lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko’plab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta biznes va boshqa soxalarda muloqot uchun asosiy vosita bo’lib qolmoqda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda. Virus paydo bo`lish belgilari. Zararlangan kompyuterda eng muximi virusni aniqlash. Buning uchun virusni asosiy belgilarini bilish kerak: 1. Funksional dasturlarni ishini to`xtatish yoki noto’g`ri ishlashi; 2. Kompyuterni sekin ishlashi; 3. OS ni yuklanmasligi; 4. Fayl va kataloglarni yo`qolishi yoki ulardagi ma’lumotlarni buzilishi; 5. Fayllar modifikasiyasining sana va vaqktining o`zgarishi; 6. Fayl hajmining o`zgarishi; 7. Diskdagi fayllar miqdorining keskin ko’payishi; 8. Bo`sh operativ xotira hajmining keskin kamayishi; 9. Kutilmagan ma’lumotlar va tasvirlarning ekranga chiqishi; 10.Kutilmagan tovushlarning paydo bo`lishi; 11 .Kompyuterning tez-tez osilib qolishi.