Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot xavfsizligining tashkil etilishi. Reja: 1. Kirish. 2. Avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi.  Avtomatlashtirilgan tizimlar turlari.  Tizimning ishlash prinsiplari. 3. Axborot xavfsizligi tushunchasi.  Axborot xavfsizligi haqida umumiy tushuncha.  Xavfsizlikning turlari va ularning tushunchalari.  Xavfsizlikni ta'minlash usullari. 4. Tizim xavfsizligi.  Tizim xavfsizligini ta'minlash usullari. 5. Axborotni ximoya qilish.  Axborotni ximoya qilishning usullari.  Axborotni ximoya qilishning bosqichlari. 6. Axborot xavfsizligini taminlashda biometrik usullarni qo'llash.  Biometrik usullarni axborot xavfsizligini taminlashda qo'llash. 7. Virusdan himoyalash.  Virusdan xavfsizlikni ta'minlash usullari. 8. Xulosa.

Kirish. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, hozirgi zamonning talablariga mos keladigan yangiliklardan biri hisoblanadi. Bu tizimlar, axborotni avtomatik tarzda qabul qilish, aniqlash va ishlash imkoniyatini beradi. Bu esa, har bir soxada ishni tezlashtiradi va boshqacha avantajlarni beradi. Lekin, bu tizimlarning kamchiliklari ham mavjud. Ushbu tizimlarning bir necha xavfli omillari bor, shuning uchun, axborot xavfsizligini ta'minlash juda muhimdir. Avtomatlashtirilgan tizimlarda axborot xavsizligini ta'minlash uchun bir nechta qadamlar bajarilishi kerak: 1. Maxfiylik sohasining aniqlanishi: Maxfiylik sohasi, tizimda saqlanayotgan ma'lumotlarni o'zgartirishga ruxsat berilmagan joy hisoblanadi. Bu soha, tizimga kiruvchi shaxslarning xususiyatlari va huquqlari to'g'risida ma'lumotlarni saqlash uchun aniqlanadi. 2. Parollar yaratish va o'zgartirish: Tizimga kirish uchun parol ishlatish, foydalanuvchilar tomonidan o'zgartirilishi va hech kim bilan ulanishni ta'minlash uchun muhimdir. Parollar to'g'ri kengaytirilgan holda ishlatilishi, tizimdagi ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. 3. Ma'lumotlar tuzilishini tartibga solish: Ma'lumotlar tuzilishi, avtomatlashtirilgan tizimdagi ma'lumotlarni xavfsizligini ta'minlashda katta muhim ahamiyatga ega. Tizimdagi ma'lumotlar to'plami, kerakli bo'limlarga bo'linishi va ulardan foydalanuvchilar tomonidan yaxshi ko'rib chiqilishi kerak. 4. Ma'lumotlarni shifrlash: Ma'lumotlarni shifrlash, ularga kirish uchun talab qilingan autentifikatsiya ma'lumotlarini ishlatishni talab qiladi. Shifrlash algoritmlari, foydalanuvchilar tomonidan yuborilayotgan ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun qo'llanilishi kerak. 5. Tizimni yangilash: Tizimni yangilash, yangi xavfsizlik tegishli tuzilmalar va dasturlarni o'rnatish yordamida tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir. Yangilash jarayoni, yig'ilgan ma'lumotlarni yopish, yangi viruslar va hacker hujumlariga qarshi ko'rsatiladigan qadamlarni ko'paytirish va tizimning xavfsizligi. 2. Avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi. Avtomatlashtirilgan tizim (AT) bir necha komponentlarga ega bo'lgan, yangi asosiy qo'llanma tuzishga murojaat qiluvchi avtomatik protsesslarni bajaruvchi tizim hisoblanadi. AT komponentlari o'rtasida tizimlarni boshqarish, ma'lumotlar tashkili, ma'lumotlar analiz qilish, ma'lumotlar bazalarini qurish, tasdiqlash, tashkil etish va o'zlashtirish, tarqatish va qabul qilish, tadbirlarni bajaring va xizmatlarni taqdim etish kabi ishlar yoki vazifalar kiritiladi. AT tizimlarining yuqori darajadagi avtomatlashtirilgan funksiyalari, yani avtomatik jarayonlarni bajarish, tizimlarning foydalanuvchilarga va tashkilotlar uchun

samarali va oson yechimlar ko'rsatishiga imkon beradi. Bu tizimlar yirik tijorat korporatsiyalari, hukumat tashkilotlari, ma'lumotlarni ishlab chiqaruvchi tashkilotlar va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi. AT tizimlarida xavfsizlik, ma'lumotlarni xavfsiz tarzda saqlash, o'zlashtirish va taqdim etish muhimdir. Tizimning xavfsizligi, foydalanuvchilarning shaxsiy va korporativ ma'lumotlariga xavfsiz kirish, tizimlarni ta'minlash, maxfiylik huquqlarini qo'llash, ma'lumotlarni nusxalash, kodlash va shifrlash kabi xavfsizlikni ta'minlash usullari orqali taminlanishi lozim. Avtomatlashtirilgan tizimlar turlari. Avtomatlashtirilgan tizimlar bir necha turdagi bo'lishi mumkin, ba'zi turlari quyidagilardir: 1. Biznes jarayonlari tizimlari: Bu tizimlar avtomatik jarayonlarni boshqarish uchun foydalaniladi va korxonalar yoki biznes tashkilotlari tomonidan ishlatiladi. Ushbu tizimlar biznes jarayonlarini yo'nalishlantirishga va optimallashtirishga yordam beradi. 2. Menejment tizimlari: Bu tizimlar tashkilotlar va kompaniyalar boshqaruvchilari tomonidan ishlatiladi. Ushbu tizimlar tashkilotlar faoliyatlarini boshqarishda yordam beradi, masalan, ma'lumotlar tizimlarini boshqarish, moliyaviy hisob-kitob, biznes strategiyalarni amalga oshirish va boshqalar kabi jarayonlarni boshqarishda foydalaniladi. 3. Xizmatlarni boshqarish tizimlari: Bu tizimlar xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlar tomonidan ishlatiladi va xizmatlarni boshqarishga yordam beradi. Ushbu tizimlar buyurtmalar va xaridorlar ro'yxatlarini boshqarishda yoki xizmatlarni takomillashtirishda foydalaniladi. 4. Hisob-kitob tizimlari: Ushbu tizimlar hisob-kitob jarayonlarini avtomatiklashtirish uchun foydalaniladi. Masalan, muhasebe hisob-kitoblari, to'lovlar, fakturalar kabi jarayonlar bu tizimlar orqali amalga oshiriladi. 5. Odamlar resurslarini boshqarish tizimlari: Bu tizimlar odamlar resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi. Bu tizimlar ishga qabul qilish, ish faoliyatlarini boshqarish, ishga tayinlash va xaridorlarga xizmat ko'rsatish kabi jarayonlarda foydalaniladi. 6. Axborot tizimlari: Bu tizimlar ma'lumotlarni boshqarish, emas, balki ma'lumotlarni almashish, saqlash va ulardan foydalanishda yordam beradi. Bu tizimlar qo'shimcha hisob-kitob, marketing hisobotlari va boshqa ma'lumotlar bilan ishlash uchun ishlatiladi. Har bir tizim turining o'ziga xos xususiyatlari mavjud, shuning uchun bir-biridan farq qiladi. Avtomatlashtirilgan tizimlar bir qator ishlay oladigan prinsiplarga ega:

1. Input olish: Tizim boshlanishi bilan bitta yoki bir necha turdagi inputlar qabul qilinadi. Ushbu inputlar ma'lumotlar bazasi, fayllar yoki sensorga bog'liq bo'lishi mumkin. 2. Ma'lumotlarni tahlil qilish: Tizim olgan inputlarni tahlil qiladi va ulardan aniq ma'lumotlar chiqaradi. Ushbu jarayon shuningdek, ma'lumotlar va inputlarga asoslangan statistik hisobotlarni yaratishda ham ishlatiladi. 3. Ma'lumotlar bazasini boshqarish: Tizim ma'lumotlar bazasini yaratadi va uni boshqaradi. Ma'lumotlar bazasida o'zgarishlarni qilish, ma'lumotlarni qidirish va ko'rish mumkin. 4. Tizim ishlari yuritish: Tizim olgan inputlar va ma'lumotlarga ko'ra aniq ishlar bajaradi. Bu ishlar avtomatik ravishda yoki o'zlashtirilgan tarzda amalga oshirilishi mumkin. 5. Output berish: Tizim ishini tugatgan holda yoki jarayon davomida chiqadigan outputlar beradi. Ushbu outputlar qisqa ma'lumotli xabarlar, grafiklar yoki boshqa turdagi statistik ma'lumotlar bo'lishi mumkin. 6. Qabul qilingan ma'lumotlarni saqlash: Tizim olgan ma'lumotlarni saqlaydi, ma'lumotlar bazasida yoki boshqa tashqi joylarda. Ushbu ma'lumotlarga keyinroq o'zgartirishlar qilish mumkin. 7. Ishtirokchilar bilan aloqalar: Tizim ishlayotgan davrda ishtirokchilar bilan aloqada bo'lishi mumkin. Ushbu aloqalar tizimni rivojlantirish va ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. 8. Xavfsizlik: Tizimning xavfsizligi maqsadga muvofiq yechilishi zarur. Bu maqsadda, tizimda xavfsizlikcha tizimlar o'rnatilishi, ma'lumotlar bazasining shifrlanishi va boshqa xavfsizlik sohalari kuzatilishi kerak. 3. Axborot xavfsizligi tushunchasi. Axborot xavfsizligi tushunchasi, ma'lumotlarni ta'minlash va xavfsiz saqlashga asoslangan qoidalarni ifodalaydigan bir tushunchadir. Bu tushuncha, ma'lumotlarning yetkazilishi, saqlanishi, qo'llanishi va o'zgarishi jihatidan muhimdir. Axborot xavfsizligi, xavfsizlik qoidalari va protokollari yordamida amalga oshiriladi. Bu qoidalarga, foydalanuvchilar, sozlovchi va kompyuter tarmoqlari kabi muvofiqlashish zarur buladi. Axborot xavfsizligi, ma'lumotlarni nusxalash, yuklash va o'zgartirishning qanday amallariga ruxsat berish yoki man etish kabi odatlarni belgilaydi. Axborot xavfsizligi tizimlari, axborotni shifrlash va dekodlash yordamida ma'lumotlarni xavfsizligi ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu tizimlar, xavfsizligi oshirilgan yoki hujum qilinishiga urinayotgan tarmoqlarni aniqlaydi. Shuningdek, biometrik tekshiruv usullari kabi qo'shimcha tizimlar, ma'lumotlarni xavfsizlik bilan muhofaza qilishda ham muhim o'rin tutadi.

Axborot xavfsizligi, sayoxat tarmoqlari, hujum va viruslar kabi xavfli ta'sirchilardan ma'lumotlarni himoya qilishni talab etadi. Bu muhim tushuncha, sayoxat tarmoqlar va hujumlarni to'xtatish, virusni aniqlash va o'chirish va o'z ichiga olgan xavfsizlik protokollarini muvofiqlashish yordamida amalga oshiriladi. Xavfsizlikning turlari va ularning tushunchalari . Axborot tizimlari va kompyuter tarmoqlarining xavfsizligi maqsadga muvofiq yechilishi zarurdir. Xavfsizlikning turli ko'rinishlari va ularning tushunchalari quyidagicha: 1. Fizikaviy xavfsizlik : Bu turdagi xavfsizlik kompyuterlarning va tizimlarning fizikaviy tarzda muhofazasi bilan bog'liqdir. Bu tarzda xavfsizlik uni muhofaza qilish va boshqa zararli ta'sirlardan himoya qilish bilan bog'liqdir. 2. Tarmoq xavfsizligi: Tarmoq xavfsizligi, tarmoq ustida o'tkazilayotgan ma'lumotlarni huzurli ravishda o'tkazishini ta'minlash bilan bog'liqdir. Bu turlarda xavfsizlik masalalari, tarmoq xavfsizligi sohasida ishlab chiqilgan xavfsizlik protokollari va shifrlash algoritmlari orqali yechiladi. 3. Ma'lumotlar bazasi xavfsizligi: Bu turdagi xavfsizlik ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni himoya qilishga, ularni hech kimning foydalanishiga yoki yozuvlarini ochishiga ta'minlashga qaratiladi. Ma'lumotlar bazasi xavfsizligi, shifrlash protokollari, so'rov tahlil qilishni kuzatish, ma'lumotlar bazasiga foydalanuvchilar kirishlarini nazorat qilish va qayta tiklash tizimlari kabi usullar yordamida yechiladi. 4. Internet xavfsizligi: Bu turdagi xavfsizlik internetdagi faoliyatlar, saytlar va onlayn platformalar uchun zarurdir. Ushbu turdagi xavfsizlik faoliyatlarni ko'chirish, foydalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlarni himoya qilish, shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish kabi turli xavfsizlik masalalarini yechish bilan bog'liqdir. 5. Dasturiy xavfsizlik: Dasturiy xavfsizlik, kompyuter dasturlari va tizimlariga yaxshi muntazamla mashinalar, tizimlar va o'zaro aloqalarni ta'minlash bilan bog'liqdir. Dasturiy xavfsizlik muhim ahamiyatga ega, chunki bitta dastur yoki tizimning nusxalari ko'p joylarda saqlanishi mumkin va har bir nusxada xavfsizlik tizimlari uyg'unlashtirilishi kerak. 6. Biometrik xavfsizlik: Bu turdagi xavfsizlik biometrik ma'lumotlarni himoya qilish uchun shaxsiy ma'lumotlarni yoki kimliklarni isbotlashda ishlatiladigan shakllarni o'z ichiga oladi. Biometrik xavfsizlik usullari, insonning fizikaviy xususiyatlari, masalan, qo'l izi, yuz va ko'z quruqlari, tizimga kirishni tekshirishda yoki shaxsiy ma'lumotlarni tasdiq etishda ishlatiladi. 7. Kibernetik xavfsizlik: Sibernetik xavfsizlik, kompyuterlar, internet, tarmoqlar, dasturlar va boshqa elektronik vositalar orqali amalga oshirilgan jinoyatlar va zararli ta'sirlar bilan bog'liqdir. Ushbu turdagi xavfsizlik kompyuter viruslaridan himoyalash, hackerlar va crackerlar qarshisida muhofaza qilish, DDoS atakalari va boshqa zararli ta'sirlar uchun shaxsiy va tarmoq xavfsizligi masalalari yechiladi.